Możliwości i ograniczenia pracy rewalidacyjnej
Opracowała: Krystyna Tomaszek
W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku nastąpiła prawdziwa rewolucja w działaniach na rzecz osób niepełnosprawnych (Międzynarodowy Rok Inwalidów 1981, Debata ONZ na Rzecz Ludzi Niepełnosprawnych 1983-1992). Zapoczątkowała ona trwające do dziś zmiany w strategiach i procedurach procesu rewalidacji. Polegają one na wykorzystaniu nowych rodzajów środowisk edukacyjnych oraz poszerzaniu kręgu osób pełniących kluczowe funkcje w procesie rewalidacji.
W Polsce zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 stycznia 1997 roku zajęcia rewalidacyjne
organizuje się w szczególności w:
Publicznych przedszkolach, w tym specjalnych
Publicznych szkołach, w tym specjalnych
Publicznych placówkach opiekuńczo-wychowawczych
Zakładach opieki zdrowotnej
Domach pomocy społecznej i środowiskowych domach samopomocy
Ośrodkach rehabilitacyjno-wychowawczych, jeżeli przebywają w nich dzieci i młodzież upośledzeni umysłowo w wieku od 3 do 25 lat
Domach rodzinnych, dla osób zakwalifikowanych do udziału w indywidualnych zajęciach
Pracą rewalidacyjną zajmuje się wielu specjalistów, w tym przede wszystkim nauczyciel posiadający odpowiednie przygotowanie pedagogiczne oraz wspomagający go: pedagog specjalny, psycholog, logopeda, rehabilitant ruchowy, instruktor terapii zajęciowej i inni.
Zajęcia rewalidacyjne obejmują przede wszystkim:
Naukę nawiązywania kontaktów w sposób odpowiedni do potrzeb i możliwości uczestnika.
Kształtowanie sposobu komunikowania się z otoczeniem na poziomie odpowiadającym indywidualnym możliwością uczestnika
Usprawnienie ruchowe i psychoruchowe w zakresie dużej i małej motoryki, wyrabianie orientacji w schemacie własnego ciała i orientacji przestrzennej.
Wdrażanie do osiągnięcia optymalnego poziomu samodzielności w podstawowych sferach życia.
Rozwijanie zainteresowań otoczeniem, wielozmysłowe poznawanie tego otoczenia, naukę rozumienia zachodzących w nim zjawisk, kształtowanie umiejętności funkcjonowania w otoczeniu.
Kształtowanie umiejętności współżycia w grupie.
Naukę celowego działania dostosowanego do wieku, możliwości i zainteresowań uczestnika oraz jego udziału w ekspresyjnej działalności.
Mnogość instytucji, specjalistów współpracujących i szeroki zakres działań otwierają przed pracą rewalidacyjną z upośledzonymi nowe możliwości dla realizacji celów rewalidacji, czyli ogólnego rozwoju oraz optymalnego usprawnienia psychofizycznego i społecznego, prowadzącego do:
poprawy myślenia
przeżywania doznań estetycznych
działania niezbędnego w pracy zawodowej i codziennym życiu
Nowe możliwości przed pracą rewalidacyjną otwiera także obserwowana na świecie, a od niedawna także w Polsce, spadkowa tendencja do sztywnego grupowania dzieci według kategorii upośledzenia, do oddzielnych klas specjalnych oraz przekazywanie dzieci niepełnosprawnych do zakładów specjalnych. Obecnie przyjmuje się, że wszystkie dzieci i młodzież powinno włączyć się do wspólnego nurtu edukacyjnego, to jest do normalnych klas i grup. Służy temu idea kształcenia integracyjnego. Idea ta zgodna jest z Deklaracją Nilsa Iwara Sundberga podkreślającą, iż każda osoba niepełnosprawna musi korzystać z pełnego dostępu do oświaty, kształcenia, kultury i informacji, przy czym musi mieć możliwość wykorzystania swojego potencjału twórczego. Ponadto programy oświatowe, kulturalne, informacyjne dla dzieci niepełnosprawnych powinny włączyć się w zwykłe środowisko życia i pracy.
Upowszechnienie kształcenia integracyjnego stawia dodatkowe wymagania przed szkołami i przedszkolami. Trudności wynikają z niedostatków oświaty publicznej w Polsce. Nakłady finansowe jakie pociąga za sobą tworzenie placówek integracyjnych, bądź tylko grup i klas, stanowią zasadniczą przeszkodę w upowszechnianiu tej idei.
Odpowiednio zorganizowana działalność dydaktyczno - wychowawcza wsparta procesami leczniczymi i profilaktycznymi, współpraca szkoły z domem dla osiągnięcia optymalnych możliwości rozwoju dzieci upośledzonych i ciągłe tworzenie takich warunków pracy i zabawy, aby sprzyjały one aktywizacji dziecka umożliwiają wysoką efektywność pracy rewalidacyjnej.
Głównym zadaniem pracy rewalidacyjnej jest „rozwijanie u osób trwale poszkodowanych na zdrowiu maksymalnych zdolności do wykonywania podstawowych, codziennych zajęć, przygotowanie do pracy zawodowej oraz stwarzanie korzystnych warunków do kontaktu z otoczeniem fizycznym i ze środowiskiem społecznym”. Można więc powiedzieć, że głównym zadaniem rewalidacji jest adaptacja społeczna, czyli taka organizacja procesu usprawnienia społecznego, która już od dzieciństwa wdraża człowieka upośledzonego do wypełnienia określonych obowiązków i korzystania z przysługujących mu uprawnień. Prawidłową realizację tych zadań umożliwia uwzględnienie w programie rewalidacji następujących zasad:
gruntowne poznanie jednostki upośledzonej umysłowo, która ma wejść w nowe środowisko społeczne,
poznanie tego środowiska,
przygotowanie środowiska do właściwego przyjęcia jednostki upośledzonej umysłowo,
ustalenie dla niej dobrze pomyślanego regulaminu codziennych zajęć oraz środków stymulujących proces jej adaptacji społecznej,
stopniowanie wymagań w zakresie spełnienia różnych obowiązków na rzecz adaptującego środowiska,
systematyczne kontrolowanie jakości wykonania powierzonych zadań i odpowiednie nagradzanie za dobre ich wypełnianie,
pomaganie rewalidowanemu przy pokonywaniu trudności, jeżeli powierzone zadania przejawiają jego aktualne uzdolnienia,
okazywanie widocznego zainteresowania pracą i osiągnięciami nowego członka zespołu.
Przed pracą rewalidacyjną stoją także poważne trudności. Bardzo duże ograniczenia wynikają z braku środków finansowych. Brakuje pieniędzy na zatrudnienie specjalistów, zakup sprzętu rehabilitacyjnego, likwidację barier architektonicznych.
Jednak ograniczenia wynikają nie tylko z przyczyn ekonomicznych. Inne problemy to m.in.:
brak współpracy ze strony rodziców,
społeczna izolacja dzieci upośledzonych i ich rodzin.
Rola rodziców w procesie rewalidacji jest olbrzymia. Jest nią dostarczenie specjalistom danych o zaobserwowanych faktach i przedstawienie wyników własnych doświadczeń wychowawczych. Rodzice wiedzą dużo istotnych rzeczy o swoich dzieciach (zdrowie dziecka, typowe reakcje, zainteresowania, preferencje, doświadczenia). Informacje te można wykorzystać przy układaniu programu pracy rewalidacyjnej. Rodzice mogą też zostać aktywnymi członkami zespołu rewlidacyjnego - doradcami i pomocnikami w procesie rewalidacji. Ponadto rodzina oddziaływuje na rozwój dziecka niepełnosprawnego przez stworzenie warunków wyznaczających różne formy aktywności, zaspokajanie potrzeb, stymulowanie rozwoju.
Należy jednak pamiętać, że dla każdej rodziny upośledzenie umysłowe dziecka jest silnym stresem i wywiera wpływ na jej funkcjonowanie. Bywa, że pojawienie się upośledzonego dziecka staje się przyczyną poważnego kryzysu rodziny. Zaburza ono związki w obrębie rodziny, z jej środowiskiem społecznym oraz powiększa trudności materialne. Pogarsza się sytuacja finansowa rodziny, gdyż jedno z rodziców przeważnie nie pracuje w wzrastają wydatki, np. na dodatkową pomoc, na zakup zabawek o właściwościach terapeutycznych itp. W rodzinie ,w której oboje rodzice pragną prowadzić aktywne życie zawodowe, dziecko niepełnosprawne jest ciężarem.
Opieka nad dzieckiem upośledzonym jest bardzo uciążliwa. Przy tym rodziców dręczy lęk i niepokój o rozwój i przyszłość dziecka, uczucie zagubienia i niepewność spowodowana niedostatkiem informacji, stałe wątpliwości co do słuszności wyboru lekarza, metody rehabilitacji, postępowania wychowawczego. Uczucia dominujące u rodziców to:
poczucie winy
poczucie krzywdy
stałe napięcie
zmęczenie brakiem perspektyw
Najtrudniejsze staje się jednak pogodzenie się z faktem upośledzenia. Proces przystosowania się rodziców do niepełnosprawności dziecka przebiega w trzech fazach:
Faza zaprzeczenia - to nie mogło się przytrafić mojemu dziecku, szukanie specjalistów, którzy zanegują wcześniejszą diagnozę.
Faza obaw i poczucia winy - „za jakie grzechy, dlaczego właśnie mnie to spotkało” - uświadomienie sobie upośledzenia dziecka.
Faza pogodzenia się z diagnozą i szukanie informacji o upośledzeniu prowadzi do zrozumienia potrzeb dziecka, akceptowanie jego odmienności.
Osiągnięcie trzeciej fazy, czyli akceptacja stanu psychofizycznego i odmienności dziecka jest warunkiem prawidłowego rozwoju dziecka i włączenia się rodziców w proces rewalidacji.
Im wcześniej nastąpi akceptacja, tym wcześniej może rozpocząć się praca rewalidacyjna, ta zaś powinna rozpocząć się od najwcześniejszych dni dziecka.
Tymczasem znaczna liczba rodziców nie wierzy, że ich dziecko jest rzeczywiście upośledzone. Są też tacy, którzy na wieść o upośledzeniu przestają zupełnie interesować się dzieckiem, albo wręcz odwrotnie - otaczają go zbytnią troskliwością, co powoduje uzależnienie go na całe życie od rodziny.
Właściwy stosunek rodziców do dziecka upośledzonego to zaspokojenie jego potrzeb psychicznych - potrzeby bezpieczeństwa, miłości, akceptacji, stawiania wymagań dostosowanych do jego właściwości psychofizycznych, przyzwyczajenie do pokonywania trudności, uaktywnienie i w mirę możliwości usamodzielnienie.
Zadania rodziców w zakresie zaspokajania specjalnych potrzeb dzieci i młodzieży upośledzonej umysłowo:
określenie obszaru potrzeb dziecka w oparciu o obserwację jego rozwoju,
rejestrowanie postępu rozwoju,
ocena całego procesu rewalidacji dziecka,
włączenie rodziców w podejmowanie decyzji i formułowanie programu oddziaływań rehabilitacyjnych,
zadbanie o opiekę nad małym dzieckiem i w okresie wychowania przedszkolnego, zwłaszcza w środowiskach wiejskich,
oferowanie rzetelnej pomocy psychologicznej, specjalnej i medycznej w środowisku rodzinnym,
okazywanie akceptacji i zrozumienia
Przeprowadzone w Polsce badania nad wpływem systematycznej współpracy rodziny z placówką rewalidacyjną na wyniki osiągane przez dzieci pozwalają stwierdzić, że dziecko może osiągnąć lepsze wyniki, gdy metody stosowane w rodzinie i placówce oraz wymagania stosowane dziecku są maksymalnie ujednolicone. Nie wystarczy więc samo pozytywne ustosunkowanie się do poczynań rewalidacyjnych przedszkola czy szkoły specjalnej. Konieczne jest aktywne włączenie się rodziców do tej działalności.
Obowiązki rodziców wobec placówki prowadzącej proces rewalidacyjny ich dziecka:
zainteresowanie się programem działania placówki,
pomoc w realizacji zamierzonych celów rewalidacyjnych,
aktywne uczestniczenie w imprezach organizowanych przez placówkę,
kontaktowanie się z nauczycielami i wychowawcami dziecka,
prowadzenie jednolitego kierunku działania w zakresie rewalidacji dziecka
Chcąc więc uzyskać możliwie najwyższe efekty pracy rewalidacyjnej trzeba pozyskać do współpracy rodziców, uznając ich za równorzędnych partnerów. Rodzice z kolei muszą potraktować tą współpracę nie tylko swój obowiązek, ale też jako szansę daną dziecku. Brak ścisłej współpracy z rodzicami ogranicza pracę rewalidacyjną i obniża jej skuteczność.
Żeby jednak praca rewalidacyjna dała dobre rezultaty nie można ograniczyć się wyłącznie do samej rodziny dziecka upośledzonego. Istnieje też konieczność wytworzenia przychylnej atmosfery społecznej wokół dzieci i ich rodzin.
Badania przeprowadzone w 1983r. przez A. Ostrowską wykazały na znaczne zróżnicowanie postaw naszego społeczeństwa wobec osób niepełnosprawnych. Badania wykazały, że:
15 % społeczeństwa prezentuje postawę zdecydowanie negatywną, izolacyjną - w ich przekonaniu osoba niepełnosprawna jest niesamodzielna, nieproduktywna, nieprzydatna i stanowi ciężar dla innych. Ludzie prezentujący postawę negatywną unikają kontaktów z niepełnosprawnymi i ich rodzinami. Zazwyczaj też zabraniają swoim dzieciom bawić się z dzieckiem niepełnosprawnym,
25 % społeczeństwa prezentuje postawę pozytywną integracyjną - zazwyczaj są to ludzie, którzy maja osobiste kontakty z ludźmi niepełnosprawnymi. Nie ograniczają oni kontaktów swoich dzieci z dzieckiem upośledzonym. Upośledzone dziecko i jego rodzinę traktują w naturalny sposób, nie mają w stosunku do nich uprzedzeń, utrzymują z nimi kontakty sąsiedzkie i towarzyskie,
60 % społeczeństwa prezentują postawę pośrednią ani zdecydowanie negatywną, ani zdecydowanie pozytywną.
Uzyskane wyniki można tłumaczyć faktem iż prawie połowa naszego społeczeństwa nie utrzymuje żadnych kontaktów z osobami niepełnosprawnymi, co świadczy o społecznej izolacji tych osób.
Społeczne bariery ograniczające efektywność pracy rewalidacyjnej w zakresie integracji osób niepełnosprawnych ze środowiskiem:
bariery instytucjonalne - brak odpowiednich placówek oświatowych, leczniczych, rehabilitacyjnych, które mogłyby przygotować dziecko do wejścia w otwarte środowisko; w szczególności niedostatek integracyjnych placówek oświatowo - wychowawczych,
bariery psychologiczne - brak akceptacji niepełnosprawności w społeczeństwie; negatywne zabarwienie powszechnie używanych terminów np. „odchylenie od normy”, „nienormalne”, postawy izolacyjne,
bariery prawne - brak przepisów ułatwiających integrację.
Postawy społeczeństwa i wynikające z nich zachowanie się wobec osób upośledzonych mają istotne znaczenie dla przebiegu i efektów rewalidacji. Wpływają one na postawy i osobowość samego upośledzonego. Ten pośredni wpływ postaw jest głęboki i silny.
Uwieńczona sukcesem praca rewalidacyjna to nie tylko jak największe rozwinięcie możliwości fizycznych i umysłowych osoby z odchyleniami od normy, ale także przystosowanie i włączenie jej w możliwie maksymalnym stopniu do normalnego życia społecznego i zawodowego.
Sukces ten leży w możliwościach pracy rewalidacyjnej, ale ograniczać go mogą przedstawione przeszkody.
BIBLIOGRAFIA
Brauner A.F. „Postępowanie wychowawcze w upośledzeniu umysłowym”, Wyd. WSiP, W-wa 1995.
Borzyszkowska H. „Dziecko upośledzone w rodzinie, Pedagogika rewalidacyjna” Wyd. WSiP , W-wa 1998
Dziedzic S. „Rewalidacja upośledzonych umysłowo, Pedagogika rewalidacyjna”, Wyd. PZWS, W- wa 1980,
Grochmal B. „Wychowanie i terapia w rewalidacji dzieci i młodzieży” Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2001,
Hulek A. „Podstawy rehabilitacji, Pedagogika Rewalidacyjna”, Wyd. PWN, W- wa 1984 ,
6.Obuchowska I. „Dziecko niepełnosprawne w rodzinie” Wyd. WSiP,
W-wa 1999,
Wyczesany J. „Pedagogika upośledzonych umysłowo”, Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 1999,
.
9