Psychologiczne i społeczne czynniki uczenia się

Uczenie się to nabywanie, uświadamianie sobie i odkrywanie informacji. To tyle, co rozumienie lub pojmowanie. To złożony proces poznawczy obejmujący zarówno nabywanie, jak i odtwarzanie informacji i wiedzy.

Badania nad rozpoznawaniem i odkrywaniem

Rozpoznawanie to wskazanie tego samego szczegółu przy ponownym zetknięciu się z nim.

Okrywanie to coś innego: to identyfikowanie zasady lub reguły porządkującej jakąś sekwencję informacji. Na tej zasadzie opiera się wiele testów psychologicznych badających odkrywanie klas figur.

Na przykład:

Która z figur nie jest elementem klasy określonej przez trzy pozostałe?

Jeśli po raz pierwszy widzimy taką sekwencję figur - musimy się chwilę zastanowić. Po chwili odnajdujemy zasadę, która rządzi w tym przypadku organizacją klasy. Wykrywamy, co jest wspólne trzem figurom.

Jeśli drugi raz otrzymamy to samo zadanie - wówczas natychmiast zidentyfikujemy figurę, która nie przystaje do trzech pozostałych - to jest rozpoznawanie.

Ogólnie rzecz biorąc o odkrywaniu mówimy w związku z dostrzeganiem zasad, wzorów, struktur, sekwencji w najróżniejszych zbiorach informacji.

Istnieje związek między uczeniem się i odkrywaniem. Ucząc się przyswajamy zasady, wzorce, struktury i sekwencje. W rezultacie uczenia się wiemy, co po czym następuje, jakie zasady czy prawa znalazły zastosowanie w danym systemie. Uczenie się pomaga w odkrywaniu.

Badania uczeniem się i indukcją

Pojęcie indukcji nie zostało w psychologii empirycznie określone. Większość definicji mówi o „przechodzeniu od szczegółu do ogółu”, jednak gdy trzeba wskazać konkretny przykład pojawiają się kłopoty. Brakuje ustalonego zakresu desygnatów pojęcie, bywa ono stosowane do określenia rozmaitych zjawisk.

Pojęcie indukcja zawsze zakłada abstrakcję, to znaczy wychodzenie poza poszczególne zdarzenia oraz dane bezpośrednie.

Joy Guilford uważa, że skoro indukcja oznacza pewien użytek czyniony z danych bezpośrednich, tzn. danych dotyczących pojedynczych przykładów czy przypadków, to możemy wskazać cztery rodzaje indukcji:

1. indukcję klasyfikacyjną

2. indukcję relacyjną

3. indukcję systemową

4. indukcję implikacyjną

i. klasyfikacyjna: obejmuje przypisywanie znanych cech klasy nowym przedmiotom - zaliczenie nowych obiektów do już wyróżnionej klasy lub wykluczenie z klasy jakiejś grupy obiektów. Jak w zadaniu wyżej

i. relacyjna: obejmuje przypisywanie relacji między znanymi obiektami czy zmiennymi na nowe zmienne i obiekty; jeśli relację między kotem i myszą przeniosę na relację między ścigającym i ściganym, to dokonałem indukcji - uogólniłem szczegółową relację.

i. systemowa: uogólnianie cech jednostek i relacji między nimi w konkretnych obiektach postrzeganych jako całości. Mogę np. zasadnie przyjąć, że w rodzinie występuje dość trwała więź między jej członkami, relacje władzy (np. rodziców nad dziećmi) i konflikty. Te trzy rodzaje relacji mogą występować także w innych zbiorowościach społecznych - na przykład w przedsiębiorstwie. Rodzina jest systemem lecz przedsiębiorstwo także jest systemem.

i. implikacyjna: implikacja to coś oczekiwanego, przewidywanego na podstawie danej informacji. Wiem, że spadek kursu złotego w stosunku do głównych walut prowadzi do wzrostu eksportu. Tego samego rodzaju konstrukcję stosuję w przypadku otrzymania wiadomości o spadku kursu rubla - z tym, że wzrost eksportu dotyczyć wówczas będzie innego kraju. Ostatecznie uogólniam to na każdą walutę.

.

Badania nad dedukcją i uczeniem się

Dedukcja to wyprowadzanie logicznie koniecznych wniosków z przesłanek; testy psychologiczne, które badają dedukcję obejmują wyprowadzania ścisłych logicznych wniosków z podanej informacji. Test wnioskowania na podstawie figur:

=

=

=

=

Jeżeli takie relacje zachodzą w czterech wskazanych przypadkach, to która z niżej wskazanych figur będzie dopełnieniem szeregu po lewej stronie?

= ?

A B C D E

Przy rozwiązywaniu tego zadania należy za każdym razem rozpatrzyć po kolei kombinacje tylko dwóch figur! Odpowiedź A

Badania nad dyspozycjami poznawczymi

Dyspozycje to pojęcie zbliżone do „strategii poznawczych” czy też „stylów uczenia się”, o których mówiliśmy. W świetle istniejących badań można przyjąć, że „dyspozycje poznawcze” należą do różnic indywidualnych i mają charakter cech osobowości.

Przyjęta klasyfikacja dyspozycji poznawczych wyróżnia kilka ich rodzajów:

1. selektywność uwagi: oznacza zdolność dostrzeżenia i oddzielenia informacji istotnej w danym kontekście od informacji nieistotnej; jest czymś więcej niż „koncentracja uwagi” czy „wąskie ukierunkowanie uwagi”. W tych dwóch przypadkach chodzi o zatrzymanie przez jakiś czas uwagi na jakimś obiekcie niż o zdolność selekcji informacji istotnych od nieistotnych

2. rozległość poszukiwań: cecha ta dotyczy zakresu poszukiwań dokonywanych przez uczącego się wewnątrz „pola spostrzeżeniowego”, pola obserwacji czy też pola informacji. Co się dzieje wtedy, gdy patrzymy z zewnątrz na gotycką katedrę? Możemy dostrzegać tylko bryłę budowli, możemy też poszukiwać charakterystycznych detali, zwracać uwagę na rodzaj budulca, proporcje elementów budowli, własne wrażenia estetyczne pojawiające się pod wpływem obserwacji itp. Podobnie jest wtedy, gdy zamiast na obiekt fizyczny kierujemy uwagę na tekst lub innego rodzaju zbiór danych wyrażony w postaci słownej lub liczbowej. Czytając tekst mogę zwracać uwagę na treść kolejnych zdań, mogę też śledzić rozmieszczenie tekstu na stronie, zwrócić uwagę na ilustracje, tabele i wykresy oraz ich wartość dowodową, podział na akapity, odnotować charakterystyczny styl autora (np., skłonność do powtarzania pewnych słów), odnotowywać swoje stany emocjonalne (np. zdziwienie, zaskoczenie, zdenerwowanie czy złość w reakcji na treść tekstu)

3. szerokość zakresu równoważności: obszerność kategorii pojęciowych dotyczących osób, przedmiotów i zdarzeń. Osoby, które mają wąski zakres równoważności, wyraźnie ograniczają znaczenia wyrazów, osoby o szerokim zakresie równoważności dość swobodnie je poszerzają. Weźmy słowo „student” - może być ono użyte dla wskazania każdej osoby, która złożyła egzamin wstępny na uczelnię wyższą i podjęła studia; może być i tak, że student to także osoba na studiach podyplomowych, która nie złożyła egzaminu wstępnego a jedynie zapłaciła za studia i pracuje zawodowo. Dla jednych konflikt to agresywne i długotrwałe działania podejmowanie przez wrogie sobie osoby lub grupy, dla innych to także przelotna sprzeczka czy kłótnia.

4. tolerancja na nierealistyczne doświadczenia: cecha odzwierciedla prawdopodobnie treść doświadczeń z różnego rodzaju zadaniami; niektóre z zadań jakie przedstawiają badanym psychologowie są dość nietypowe, nierealistyczne: na przykład test plam atramentowych Rorschacha. Osoby, które nigdy nie miały tego rodzaju doświadczenia, są dość krytyczne w stosunku do zadania, okazują spore niezadowolenie z zadania itp. Inaczej osoby tolerancyjne w stosunku do nierealistycznych doświadczeń.

5. Wyrównywanie-wyostrzanie: osoby wyostrzające są skłonne uczyć się więcej i więcej zapamiętywać; u osób „wyrównujących” następuje często pomieszanie informacji - osoby te tolerują rozmyte obrazy. Wyostrzające - odczuwają potrzebę różnicowania informacji, poszukują różnic.

Badania nad uczeniem się i pamięcią

Jeśli rozumiemy uczenie się jako „uświadamianie sobie” to akcentujemy posiadanie czynnej informacji w chwili obecnej, aktualnie.

Rozróżnienia na uczenie się i pamięć można dokonać przeciwstawiając jawną, aktualnie posiadaną informację od informacji utajonej, przechowywanej przez dłuższy czas (pamięć).

Zasoby pamięci jednostki są ważnym warunkiem czy wyznacznikiem procesu uczenia się, nie znaczy to jednak, że uczenie się jest tym samym, co pamięć.

Co to jest pamięć? Zdaniem Guilforda to przechowywanie i dostępność informacji w tej samej formie w jakiej zostały przyswojone.

Pamięć krótko- i długotrwała

Dlaczego jedne treści utrwalają się silnie w pamięci długotrwałej, inne zaś nie? Są dwie teorie pamięci krótkotrwałej:

1. teoria zanikania śladów

2. teoria interferencji

Funkcją pamięci krótkotrwałej jest kompensowanie ograniczonej zdolności odbioru napływającej informacji. Nie wszystko, co spostrzegamy, może być utrwalone w pamięci długotrwałej. Dzięki chwilowemu zatrzymaniu pewnych informacji (niby w „przedpokoju”), możemy przyswoić większą liczbę informacji.

Teoria zanikania śladów pamięciowych sugeruje, że im większy upływ czasu między ekspozycją bodźca do zapamiętania i jego przypomnieniem, tym trudniej odtworzyć bodziec. Potwierdzają to liczne eksperymenty. Im dłuższy odstęp czasu, tym częściej badani zapominają. Z szeregu usłyszanych liczb zapamiętujemy te, które zostały podane później.

Teoria interferencji: interferencją jest wszystko, co utrudnia różnicowanie i tym samym powoduje utratę informacji. Na już przyswojone informacje nakładają się inne. Źródła interferencji mogą być traktowane jako „szumy”. Owo nakładanie się sprawia, że w pamięci krótkotrwałej nie przechowujemy informacji.

Pamięć długotrwała: wydaje się, że działa tu pewien mechanizm selekcyjny decydujący o tym, które informacje są przekazywane do pamięci długotrwałej, a które nie. Różnica między uczeniem się zamierzonym i mimowolnym może tłumaczyć działanie takiego mechanizmu selekcji. Jeśli uczymy się czegoś z wyraźnie sprecyzowaną intencją, wówczas zapamiętujemy to dłużej. Jeśli uczymy się mimochodem - nie zapamiętujemy. Uczenie zamierzone wpływa na wzrost prawdopodobieństwa zachowania informacji, umożliwia bowiem subtelniejsze rozróżnienia i „oznakowanie” nabywanych informacji. Zalecenie - jeśli coś ma przejść do pamięci długotrwałej, musi temu towarzyszyć taka właśnie intencja podmiotu uczącego się.

Na podstawie istniejących badań można przypuszczać, że duży zasób posiadanych informacji jest wyrazem łatwości nabywania nowych danych. Zakłada się również i to, że nabywanie nowych informacji jest uzależniane od zasobu już posiadanych - uczenie się przypomina zjawisko powstawania kuli śniegowej - im więcej informacji posiada jednostka, tym łatwiej przyswaja nowe. Wynikające stąd „przyspieszenie” ma jednak pewne granice - nie może trwać w nieskończoność. Jest to uwarunkowane zarówno pojemnością pamięci, jak i rozmiarem zasobu wiedzy na dany temat.

---