• Średniowiecze

Początek średniowiecza datowany jest na:

• 395 r. - rozpad cesarstwa rzymskiego476 r. - upadek cesarstwa zachodniorzymskiego

Koniec średniowiecza datowany jest na:

• 1450 r. - wynalezienie druku przez Jana Gutenberga

• 1453 r. - upadek cesarstwa bizantyjskiego

• 1492 r. - odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba; początek wielkich odkryć geograficznych

• 1517 r. - wystąpienie Marcina Lutra w Witemberdze; początek reformacji w Europie, upadek autorytetu Kościoła

Największy wpływ na kulturę średniowieczną wywierał Kościół. Chrześcijaństwo z religii prześladowanej, tępionej, staje się religią panującą. W starożytnym Rzymie panowało niewolnictwo. Chrześcijaństwo zakładało równość wszystkich ludzi i prawo do wolności - było atrakcyjne. Pomimo wielu prześladowań liczba chrześcijan stale wzrastała. W III w. Chrześcijanie stanowili tak wielką siłę, że cesarz Konstantyn Wielki wydał edykt o swobodnym wyznawaniu religii chrześcijańskiej. Po nim Teodozjusz Wielki uznał chrześcijaństwo religią panującą w państwie Rzymskim. Organizacja chrześcijan, czyli Kościół, zaczęła ściśle współpracować z cesarstwem i zyskiwał coraz większe znaczenie i wpływy.

Podstawową cechą średniowiecza był uniwersalizm - pojęcie odnoszące się do kultury średniowiecza, jej jednolity wzorzec, Europejczyków jednoczyła wspólna wiara, władza, model nauczania, oraz język łaciński.

Jest ono także czasem tworzenia się państw w Europie. Każde społeczeństwo w Europie miało następujący podział stanowy:

• Elita: rycerstwo i duchowieństwo

• Plebs: chłopstwo i mieszczaństwo

Średniowiecze jest epoką pod znakiem „Miecza i Krzyża” - na kulturę wpływały tylko dwa stany. Sztuka miała charakter elitarny. Istniała dwunurtowość kultury średniowiecza:

• nurt religijny - duchowieństwo

• nurt świecki - rycerstwo

W średniowieczu powstawały pierwsze w Europie uniwersytety. Do najsławniejszych należą:

• Uniwersytet Paryski - później nazwany Sorboną

• Uniwersytet w Bolonii

• Uniwersytety Oxford i Cambridge (XIII w.)

• Uniwersytety Praski i Wiedeński (XIV w.)

• Akademia Krakowska - założona przez Kazimierza Wielkiego w 1364 r.

W średniowieczu panowała scholastyka - udowadnianie słuszności i prawdziwości nauki Kościoła, powołując się ma autorytety: Biblię i niektóre pisma Arystotelesa.

Oprócz uniwersytetów powstawały także szkoły o niższym szczeblu nauczania zazwyczaj przy klasztorach i kościołach, a nauczali w nich duchowni. W największym stopniu nauczali:

• benedyktyni

• cystersi

• dominikanie

Średniowiecze jest epoką szalonych kontrastów.

Człowiek średniowieczny wierzył, że życie jest rodzajem próby, na którą Bóg go wystawia. W zależności od tego jak przejdzie tą próbę czeka go albo zbawienie albo potępienie. Człowiek robił więc wszystko by osiągnąć zbawienie, stąd podporządkowanie człowieka Kościołowi.

Człowiek bał się śmierci, Boga, umartwiał duszę i ciało aby osiągnąć zbawienie. Uwarunkowało to stosunek człowieka do śmierci, wierzono bowiem że w chwili śmierci zapada decyzja o wieczności człowieka.

Śmierć przedstawiana była jako makabryczna postać. Powszechne było też pozdrowienie „Memento Mori” - pamiętaj o śmierci. Człowiek bał się Boga - wiedział, że jest wszechmocny, wszechwiedzący, ale także sprawiedliwy - za wszystko mógł ukarać. Propagowano rezygnację z wszelkich przyjemności życiowych - umartwianie ciała i ducha. Ogromny wpływ wywarły dwie filozofie:

• św. Augustyna - IV-V w. - założył on, że cały świat składa się z przeciwieństw, świat to niebo i ziemia, walkę o władzę nad światem prowadzą Bóg i szatan, człowiek składa się z przeciwieństw: duszy i ciała, ciało ulega szatanowi, zaś dusza jest narzędziem Boga. Człowiek jest istotą wewnętrznie rozdartą, między dobrem i złem, duszą i ciałem; wierzył, że w duszy człowieka może być Bóg; najważniejsza była droga głębokiej wiary i rezygnacja z hołdowania ciału.

• św. Tomasz z Akwinu - XIII w.- stworzył zasadę drabiny bytów - każdy byt ma swoje miejsce przeznaczone przez Boga, próba zmiany jest wystąpieniem przeciwko woli Bożej.

Inne filozofie średniowieczne:

• Teocentryzm - Bóg jest ośrodkiem i celem wszechświata, człowiek powinien wszystkie swoje sprawy podporządkować Bogu.

• św. Franciszek z Asyżu - jego filozofia zyskuje na znaczeniu dopiero w renesansie

Średniowieczne style architektoniczne:

1. Okres wczesnochrześcijański - wczesne średniowiecze

• szybka budowa kościołów po traktacie mediolańskim

• najwspanialsze bazyliki - Saint'Apollinare in Classe w Rawennie - I połowa VI w.; Hagia Sophia (święta mądrość) w Konstantynopolu - ufundowana przez Konstantyna Wielkiego w 325 r., odbudowana po pożarze przez Justyniana I w 532 r.

• Jednym z mecenasów sztuki był Karol Wielki - renesans karoliński

Okres sztuki romańskiej - X-XII w. - ROMANIZM

• nieskomplikowana struktura budowli - budowle o przeciętnych rozmiarach, kościoły ciemne o masywnym korpusie, równowaga między kierunkami wertykalnymi i horyzontalnymi, sklepienia kolebkowe, dominacja łuku półokrągłego, wąskie okna, przypory na zewnętrznych ścianach, potężne filary, rzeźba architektoniczna dekoracyjna i symboliczna, freski

• najciekawsze zabytki w Polsce: kościół św. Andrzeja w Krakowie, katedry w Płocku, Poznaniu, kolegiata św. Marcina w Opatowie, kościoły w Tumie, Czerwińsku, Sterzelnie, opactwo w Tyńcu

• drzwi gnieźnieńskie - przedstawia żywot św. Wojciecha, reliefowa rzeźba

3. Okres sztuki gotyckiej - od około 1150 r. - GOTYK

• budowle o charakterze monumentalnym, kościoły jasno oświetlone, smukłe i wysokie, akcentowanie kierunków wertykalnych, sklepienia krzyżowo-żebrowe, łuki ostre, mury silnie przeprute, wielkie okna, łuki odporowe, służki zespolone z filarami, rzeźba architektoniczna z motywami zaczerpniętymi z natury, figury pełnoplastyczne wytwornie opracowane, witraże

• dzieła gotyckie: ołtarz Wita Stwosza, katedra Notre Dame w Paryżu, katedry w Sewilli, Toledo, Burgas, Chartres, Kolonii, Gnieźnie, Toruniu, Poznaniu, Malborku, Wrocławiu

Średniowiecze to epoka wielkich kontrastów. Zarysowały się one również w kulturze tego okresu. Obok kultury wysokiej, która miała charakter elitarny, istniała kultura niska, zwana plebejską. Plebejusz w średniowieczu to człowiek wywodzący się z ludu, nie należący do elity, pozbawiony przywilejów. Kultura plebejska ujawniała się głównie w czasie karnawału. Wówczas przez kilka dni lud oddawał się wyłącznie zabawie, burząc pewne tabu. Plebejusze wybierali swojego króla, i w zabawie na ulicach i placach parodiowali styl życia elity. Plebejusz w czasie karnawału to „Homo Ludens” (człowiek śmiechu). Nurt plebejski nastawiony był na wyśmiewanie, ironię, pokazywanie w krzywym zwierciadle. Czasem parodiowano ideały lansowane przez elitę - ideał rycerza, dworzanina. Nurt plebejski reprezentuje francuski poeta tworzący w połowie XV w. Francois Villon.

Kultura wysoka rozwijała się w dwóch podstawowych nurtach:

• religijnym - patronowało duchowieństwo

• świeckim - patronowało rycerstwo

W każdym z tych nurtów lansowano pewne ideały i wzory zachowań.

Hagiografia - żywotopisarstwo, żywoty świętych, legendy o świętych

W nurcie religijnym powstawały głównie psałterze, modlitewniki, pieśni, szczególną popularnością cieszyła się również literatura hagiograficzna. Utwory hagiograficzne miały charakter parenetyczny.

Pareneza - tworzenie wzorców osobowych.

Największą popularność zdobył wtedy ideał ascety:

Asceza - wyrzekanie się wszelkich przyjemności i prowadzenie bardzo surowego trybu życia

Upowszechniły się dwa rodzaje ascezy:

• duchowa - surowa dyscyplina wewnętrzna, pokorne znoszenie przeciwności losu, rezygnacja z wszelkich przyjemności, szczęścia osobistego

• cielesna - dobrowolne umartwianie ciała poprzez samobiczowanie, noszenie włosienicy, leżenie krzyżem na kamiennej posadce w kościele, posty

Asceta - człowiek dobrowolnie rezygnujący ze szczęścia osobistego, często z majątku i uprzywilejowanej pozycji społecznej, umartwiający się duchowo i cieleśnie, spędzający czas na modlitwie i odprawianiu pokuty, jego najważniejszym celem jest osiągnięcie zbawienia

Dzieła hagiograficzne zazwyczaj były pisane zgodnie z pewnym schematem kompozycyjnym:

• informacja o narodzinach i pochodzeniu świętego

• opis życia i działalności

• przedstawienie momentu śmierci

• opis cudów za jego przyczyną po jego śmierci

Święty Aleksy wywodził się z bogatej i wpływowej rodziny średniowiecznej. W czasie nocy poślubnej wyznał żonie, że chce dochować ślubów czystości i prowadzić żebracze życie. Po świcie wziął część majątku i odszedł z domu. Rozdał wszystko ubogim i mieszkał przy drzwiach kościoła. Pewnej nocy zdarzył się cud - Matka Boska zeszła z ołtarza i rozkazała klucznikowi wpuścić żebraka do środka. Zyskał w ten sposób sławę. Dlatego też chciał uciec, lecz statek na który wsiadł musiał zawrócić do portu z powodu burzy. Aleksy odczytał to jako znak od Boga i wrócił do domu. Mieszkał pod schodami znieważany przez wszystkich. Gdy czuł, że umiera napisał list, w którym napisał kim jest. W momencie gdy umierał w całej okolicy rozdzwoniły się dzwony, a po jego śmierci każdy chory, który przeszedł koło jego ciała doznawał uzdrowienia. Wielu ochotników próbowało wyjąć ten list z jego ręki, lecz nikt nie potrafił jej otworzyć. Dopiero, gdy przyszła jego żona to ręka puściła list.

Aleksy jest przykładem typowego średniowiecznego ascety. Świadomie rezygnuje z uprzywilejowanej pozycji, wygodnego życia, majątku, wszelkich przyjemności, umartwia ciało, całe swoje życie ofiaruje Bogu. Jego biografia jest w pewnym stopniu wzorowana na życiu Chrystusa, co ma wartość nobilitującą. Do rozpoczęcia działalności żył w ukryciu - prawie nic nie wiemy o jego dzieciństwie i wczesnej młodości. Aleksy, by całkowicie poświęcić się Bogu opuszcza swoich bliskich - rodziców i żonę. Jego życie jest pasmem świadomych wyrzeczeń.

W Polsce szczególną popularnością cieszył się żywot św. Wojciecha, a później św. Stanisława. Pierwsze wersje ich biografii (literackie) nie dochowały się jednak do naszych czasów.

Utwory hagiograficzne spełniały funkcję dydaktyczną.

W nurcie świeckim także propagowano pewne ideały: rycerza, dworzanina, dobrego władcy. Najważniejszym z nich był ideał rycerza. Ideał ten tworzono najczęściej w epice rycerskiej (eposach i romansach). Powstawało wiele eposów rycerskich, a najbardziej znane to:

• „Pieśń o Rolandzie” - Francja

• „O królu Arturze i Rycerzach Okrągłego Stołu” - Anglia

• „Pieśń o Nibelungach” - Niemcy

• „Pieśń o Cydzie” - Hiszpania

• „Słowo o wyprawie pułku Igora” - Ruś

Etos - zbiór wartości, którym człowiek powinien być wierny]

Rycerze średniowieczni powinni przede wszystkim przestrzegać etosu. Wyznaczany przez hasło: „Bóg, honor, ojczyzna”. Idealny rycerz powinien być chrześcijaninem, i w każdej chwili bronić wiary chrześcijańskiej, dbać o swój honor, i być bezwzględnie oddany, wierny swojemu panu - na jego życzenie powinien być w każdym momencie gotowy by stanąć w obronie ojczyzny. Idealny rycerz kochał tylko jedną kobietę, i prawie każdy posiadał damę swego serca, o której honor musiał dbać jak o własny. Powinien także stawać w obronie słabszych.

„Pieśń o Rolandzie” oparta jest na faktach. Opisuje wyprawę Karola Wielkiego przeciwko Saracenom (niewiernym mieszkającym w ówczesnej Hiszpanii). W czasie powrotu po zwycięskiej walce ostatni oddział został napadnięty i wybity przez ostatnich ukrywających się Saracenów. Utwór zawiera też elementy fikcji literackiej. Roland (dowódca tylnej straży) mógł zadąć w róg i wezwać pomoc, lecz on nie czyni tego, aby nie posądzono go o tchórzostwo. Był to czyn zgodny z etosem rycerskim. Dlatego wielu jego rycerzy zginęło, a sam został śmiertelnie ranny. Roland wiedząc, że umrze chciał zniszczyć swój miecz - Durendal. Później wchodzi na szczyt góry (by być bliżej Boga), oddaje prawą rękawicę archaniołowi Gabrielowi, na znak oddania się Bogu, następnie zwrócił się twarzą ku ojczyźnie. Nie wezwał pomocy także dlatego, aby nie narażać na śmierć króla - jest to śmierć dla ideału - śmierć heroiczna w obronie wiary, honoru, swego władcy.

Przykładem idealnego rycerza jest tytułowy bohater „Pieśni o Rolandzie”. Całe dzieło oparte jest na wydarzeniach autentycznych, które stanowią tylko szkielet akcji. Autor mieszał fakty z fikcją literacką - wprowadził wiele elementów fantastycznych. Wykorzystanie toposu śmierci heroicznej ma wartość nobilitującą - czyni z Rolanda bohatera.

Wszystkie eposy rycerskie - w tym także „Pieśń o Rolandzie” - mają charakter parenetyczny.

Tanatologia - dziedzina wiedzy zajmująca się śmiercią

Estetyka ostra - wykorzystywanie w kreacji świata przedstawionego takich elementów i barw, które wywołują szok, odrazę, przerażenie.

Człowiek epoki średniowiecza bał się śmierci, ale często o niej myślał. Świadczy o tym popularność hasła: „Memento Mori”. W momencie śmierci zapadała decyzja dotycząca całej wieczności człowieka. Dlatego też śmierć przedstawiano w taki sposób, że jej wizerunek miał budzić strach i obrzydzenie. Kreowano ją w estetyce ostrej. Upowszechniły się cztery alegorie śmierci:

• kościotrup z kosą w ręce

• rozkładające się ludzkie zwłoki

• jeden z jeźdźców Apokalipsy

• megiera - czarownica zlatująca na ziemię na skrzydłach nietoperza i wysysająca z ludzi krew

Zazwyczaj przedstawiano śmierć w makabrycznym tańcu - za pomocą motywu „danse macabre”. Obraz śmierci był dynamiczny, śmierć zawsze znajdowała się w ruchu, w ten sposób podkreślano jej sprawiedliwość - nikt przed nią nie ucieknie, dosięgnie każdego człowieka niezależnie od tego kim jest. Literackim przykładem jest „Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią”. Jak większość utworów przedstawia śmierć w estetyce ostrej i makabrycznym tańcu. Są to rozkładające się kobiece zwłoki, pozbawione nosa i ust (warg), z oczu płynie jej krew, zgrzyta zębami, jest przepasana chustą i wymachuje kosą - jest to obraz przerażający. Dzieła pokazujące w ten sposób śmierć miały charakter dydaktyczno - moralizatorski. Uczyły jak żyć, by pokonać śmierć i osiągnąć zbawienie.

W utworach parenetycznych, czyli ukazujących wzorce osobowe, często pokazywano śmierć heroiczną, czyli śmierć w obronie ideałów, złożenie ofiary z własnego życia. Tylko w tych przypadkach śmierć nie była przerażająca, ponieważ dzięki niej człowiek osiągał zbawienie (dawała gwarancję zbawienia).

Średniowiecze w Polsce to czas kształtowania się organizacji państwowej, a także kształtowania się języka polskiego. Kultura średniowieczna na ziemiach polskich rozwijała się pod silnym wpływem państw zachodnich. Początki państwa umownie sięgają X w. i są kojarzone z przyjęciem chrztu przez Mieszka I w 966r. Język polski jest starszy od organizacji państwowej. Plemiona zamieszkujące polskie ziemie na długo przed tworzeniem zrębów państwowości musiały się jakoś porozumiewać. Język polski istniał jednak wyłącznie w formie mówionej - nie było jego piśmiennej dokumentacji. W X w. równocześnie z przyjęciem chrztu, na ziemie polskie przybywają pierwsi duchowni i rozpoczynają proces adaptacji języka łacińskiego dla potrzeb języka polskiego. Prowadząc statystyki mogli większość informacji zapisywać po łacinie, nazwy geograficzne i imiona trzeba było jednak zapisać w polskim brzmieniu. Proces ten trwał bardzo długo (alfabet), ponieważ istnieją w języku polskim głoski, które nie mają swoich łacińskich odpowiedników graficznych: ś, ć, dź, dż, cz, sz, ą, ę, ó. Pojedyncze wyrazy zaczęto zapisywać w XII w. Z XIII w. pochodzi pierwsze zapisane zdanie i pierwszy polski tekst. Językiem urzędowym w całej Europie była łacina, dlatego też piśmiennictwo, w tym literatura średniowieczna ma charakter dwujęzyczny tzn. polsko - łaciński.

W okresie kształtowania się języka polskiego pojawiają się w nim również pierwsze zapożyczenia, pochodzą z łaciny, języka czeskiego (tzw. Czechizmy lub bochenizmy) i języka niemieckiego (tzw. Germanizmy). W języku polskim pojawiły się zarówno zapożyczenia pośrednie (np. część wyrazów o pochodzeniu łacińskim za pośrednictwem języka czeskiego) i bezpośrednie.

• Język Praindoeuropejski

Język Prasłowiański

• Grupa języków wschosniosłowiańskich Grupa języków południowosłowiańskich

Grupa języków zachodniosłowiańskich

Grupa języków lechickich

Język Polski

Najdawniejsze zabytki piśmiennictwa polsko-łacińskiego:

1. Najstarsze zapiski w języku polskim to tzw. glosy polskie - pojedyncze wyrazy najczęściej nazwy własne , notowane na marginesach ksiąg łacińskich lub wplatane teksty łacińskie np.: w dokumentach. Najstarsze opisy pochodzą z początku XII w.

2. „Bulla Gnieźnieńska” - nazwana „Złotą Bullą języka polskiego”. Pochodzi z 1136 r. Jest to list papieski do biskupa gnieźnieńskiego mówiący o zasięgu biskupstwa. Dokument ten zawiera ponad 400 wyrazów polskich

3. „Kronika Polska” - Gall Anonim - powstała na zamówienie Bolesława Krzywoustego, powstała więc w I połowie XII w. Najstarsza spisana historia polski (w całości po łacinie). Imię i nazwisko autora mają charakter konwencjonalny (umowny).

4. „Księga Henrykowska” - 1270 r. - jest to historia powstania zakonu cystersów w Henrykowie na Dolnym Śląsku, spisana po łacinie, zawiera I pełne zdanie zapisane w języku polskim: „Day at ia pobrussa a ti poziwai” („Ja będę mielił a ty odpocznij”)

5. „Bogurodzica” - najstarszy znany nam obecnie tekst polski, pochodzi z XIII w.

6. „Kazania Świętokrzyskie” - jest to najstarszy zabytek polskiej prozy średniowiecznej, dochowało się sześć kazań: jedno w całości, pięć w fragmentach, pochodzą z końca XIII w. Ich język jest starszy od wszystkich innych zabytków piśmienniczych oprócz „Bogurodzicy”

7. „Kazania gnieźnieńskie” - powstały pod koniec XIV w.

8. „Psałterz floriański” - najstarsze tłumaczenie psalmów na język polski, psalmy zapisane są w trzech językach: polskim, niemieckim i łacińskim, inna nazwa - „Psałterz Królowej Jadwigi”, pochodzi z XIV w. , w psalmach polskich jest wiele czechizmów.

9. „Biblia Szaroszpatacka” - najstarsze tłumaczenie Biblii na język polski, pochodzi z XV w.

Bogurodzica - najstarszy znany nam dzisiaj tekst polski, kiedy dokładnie powstała nie wiadomo, najstarszy zapis pochodzi z 1407 r. Historycy są jednak zgodni, że utwór jest o wiele wcześniejszy. Prawdopodobnie pochodzi z XIII w. Świadczy o tym język i kult Maryjny, który najsilniej rozwinął się właśnie wtedy i najwięcej pieśni maryjnych powstawało w tamtym okresie. Tekst jest anonimowy, a tytuł ma charakter konwencjonalny, powstał znacznie później niż tekst, od pierwszych słów tekstu.

Bogurodzica stała się pierwszym hymnem narodowym i charakter ten zachowała do XVI w.

O gatunkowości Bogurodzicy świadczy refren - Kyrie eleison. Jest też typowym przykładem wiersza średniowiecznego. Jest to wiersz zdaniowo-rymowy:

• nierówna ilość sylab w wersach, ale każdy wers powinien zawierać skończone zdanie lub myśl

• duża ilość rymów, które rytmizowały tekst. Obok tradycyjnych rymów zewnętrznych (nosimy-prosimy, pobyt-przebyt) występują rymy wewnętrzne(w środku wersu np. Bogurodzica dziewica, syna gospodzina)

Tekst Bogurodzicy rozpoczyna się rozbudowaną apostrofą - do Matki Bożej wyrażającą pozdrowienie i szacunek. Później następuje gradacja (stopniowanie) próśb. Najpierw występują prośby abstrakcyjne (wysłuchanie modlitwy), później prośby konkretne o szczęśliwe i dostatnie życie na ziemi oraz zbawienie wieczne.

Bogurodzica jest pieśnią maryjną. Przedstawia obraz Maryi jako kochającej matki wysłuchującej prośby ludzi.

Archaizmy - wyrazy dawne, które wyszły z użycia albo zmieniły swoje znaczenie, wymowę, budowę gramatyczną.

1. Archaizmy leksykalne - wyrazy które wyszły z użycia

Jąż - którą zyszczy - pozyskaj Bożyc - Syn Boży

dziela - dla zwolena - wybrana

2. Archizmy fonetyczne - wyrazy które zmieniły wymowę (zazwyczaj 1 głoskę)

Sławiena - sławiona e:o

Do tej oboczności doprowadził proces zwany przegłosem polskim.

Krzciciel - Chrzciciel

Kiryjelejzon

3. Archizmy fleksyjne - wyrazy które mają inne końcówki

Bogurodzica(o), dziewica(o), Maryja(o) (w średniowieczu wołacz = mianownik)

Zyszczy - zyszcz spuści - spuść dać raczy - racz dać

W trybie rozkazującym w średniowieczu występowały dwie formy:

• krótka: usłysz, napełń

• długa: racz|y, spuśc|i, zyszcz|y (końcówki typowe dla III osoby liczby pojedynczej)

Kiedyś w obrębie trybu rozkazującego można było używać formy długiej i krótkiej. W wyniku ewolucji języka zwyciężyła forma krótka (tendencja do ekonomiczności języka - skracanie wypowiedzi zachowując treść).

4. Archaizmy słowotwórcze - niezmieniona podstawa słowotwórcza, zmieniły się formanty

Gospodz|in - Gospod|arz prze|byt - po|byt słysz - u|słysz

5. Archaizmy semantyczne - wyrazy, które istnieją, ale zmieniły znaczenie

Gospodzin - kiedyś znaczył Pan Bóg, dziś pan domu

Zbożny - kiedyś szczęśliwy, dostatni, dziś pożyteczny, szlachetny, np. zbożny cel

6. Archaizmy składniowe - zmiana gramatyczna

• zmieniona forma przez zmianę przypadku:

Bogiem (w średniowieczu pytano narzędnikiem, dziś biernikiem) sławiona Maryja - przez Boga sławiona Maryja

• zmieniona forma jednego z wyrazów w wyrazie złożonym

Bogu(celownik)rodzica - dziś Boga(dopełniacz)rodzica

• zmieniony szyk wyrazów

Twego dziela(dla) Krzciciela - dziś Dla twego Chrzciciela

Stabat Mater Dolorosa - z łacińskiego stała matka boleściwa

W ten sposób zaczynała się jedna z najstarszych łacińskich średniowiecznych pieśni przedstawiających Matkę Boską Bolesną. Dlatego też przyjęło się określanie każdego motywu cierpiącej matki po stracie dziecka.

Topos Stabat Mater Dolorosa.

“Lament świętokrzyski” - “Posłuchajcie bracia miła”

Najstarszym polskim tekstem, w którym pojawia się topos stabat mater dolorosa jest wiersz średniowieczny „Lament świętokrzyski”. Jest to utwór anonimowy, pochodzi z XV w. Biorąc pod uwagę gatunek, jest to pieśń o charakterze religijnym (pieśń lamentacyjna). Podmiotem lirycznym jest Matka Boska, która wyraża swój żal po męczeńskiej śmierci Syna.

Utwór ma budowę apostroficzną. Maryja zwraca się do ludzi, później do Syna, następnie do archanioła Gabriela i w końcu do innych matek. Nikt inny jak właśnie matka nie zrozumie co czuje się po śmierci dziecka.

Autor odszedł od rymów wewnętrznych.

Utwór jest typowym przykładem wiersza średniowiecznego. Poszczególne wersy obejmują pełne zdania, a rymy tutaj występujące na końcu wersów rytmizują tekst.

„Kronika Polska” jest najstarszą spisaną historią Polski. W związku z tym jest też przykładem polskiej średniowiecznej historiografii. Pomimo że tekst jest w całości spisany po łacinie zalicza się ją do najcenniejszych zabytków piśmiennictwa polsko-łacińskiego. Kronikarstwo w średniowieczu było jedną z najlepiej rozwijających się dziedzin piśmiennictwa. Powstawały głównie w nurcie świeckim. Były pisane na zamówienie władców i dlatego też władcy ci byli w kronikach idealizowani. W ten sposób zrodził się kolejny ideał - dobrego władcy.

Gall Anonim - nadworny kronikarz Bolesława Krzywoustego. Jego dzieło więc pochodzi z I połowy XII w. O autorze wiemy bardzo niewiele. Z tekstu kroniki wynika, że był starannie wykształconym i prawdopodobnie z pochodzenia francuzem - dlatego nazwano go galem.

Kronika Galla Anonima składa się z III części:

1. dotyczy czasów legendarnych oraz panowania Mieszka I i Bolesława Chrobrego

II i III w całości są poświęcone Bolesławowi Krzywoustemu

Autor często streszcza wypadki, których był świadkiem. Kronika jest doprowadzona do 1113 r.

Ciekawostką jest fakt, że autor nie podaje żadnych dat zachowując chronologię wydarzeń.

Kronika Galla Anonima jak wiele kronik średniowiecznych jest również wybitnym dziełem literackim. O jej literackości świadczą:

1. Użycie środków artystycznych

2. Wstawki wierszowane wplatane w tekst

3. Obecność fikcji literackiej

4. Subiektywny, emocjonalny stosunek autora do przedstawianych wydarzeń

5. Idealizacja poszczególnych władców

Zarówno Mieszko I, Bolesław Chrobry, jak i Bolesław Krzywousty są wykreowani na wzór idealnych władców średniowiecznych. Dobry władca posiada wszystkie cechy idealnego rycerza, a oprócz tego powinien być dobry dla swoich poddanych (Chrobry - cała Polska płacze po jego śmierci), a także dbać o interesy państwa („Bolesław który nie śpi”)

„Kronika Polska” - Wicenty Kadłubek XII - XIII w. - pierwsze trzy części mówią o legendarnej przeszłości Polski, czwarta mówi o czasach pisarzowi współczesnych, kronika łączy rzeczywistość z fikcją, posiada teksty zawierające wiele środków artystycznych: alegorie, personifikacje, przenośnie, metafory. Ma charakter dydaktyczno - moralizatorski. Pisana na zamówienie Kazimierza II

„Kroniki Sławnego Królestwa Polskiego” - Jan Długosz XV w. - nie opisywała władców w konwencji epiki rycerskiej, autor wiele korzystał z przekazów ustnych, materiałów źródłowych, legend. Bardzo subiektywnie opisuje historię. Pisał dla dobra historii - nie władcy.

1. Przegłos Polski - zachodził około IX w. tylko na gruncie języka polskiego. Prowadził do oboczności e:o lub e:a. Dochodziło do nich wtedy, gdy samogłoska e znajdowała się po spółgłosce miękkiej, a przed spółgłoską przedniojęzykowo twardą(t,d,s,z,n,r,ł) np. wiara - wierzyć ( wyraz wiara kiedyś - wiera)

2. 
   
   
   „e” ruchome - w języku polskim istnieją wyrazy, w których w temacie mianownika jest „e”, a w przypadkach zależnych zanika. Pochodzi ono z jerów. Np. sen - snu sЪnЪ

dzień - dnia dzьnь

Język polski w najwcześniejszej fazie rozwoju odziedziczył system samogłoskowy z języka prasłowiańskiego. System ten był o wiele bardziej rozbudowany od dzisiejszego. Obok samogłosek długich istniały samogłoski krótkie i jery. Każdy jer mógł stać w dwóch pozycjach: mocnej i słabej. Gdy jer stał w pozycji mocnej ( )to wokalizował się, czyli zamieniał się na samogłoskę „e”, gdy stał w pozycji słabej ( ) to znikał. Na końcu wyrazu jery zawsze stały w pozycji słabej.

3. 
   Wzdłużenie zastępcze - proces ten zachodził w wyrazach, w których dzisiaj pomiędzy formą podstawową a formami pochodnymi istnieje oboczność ó:o. Był on uwarunkowany wokalizacją i zanikiem jerów oraz iloczasem. Np.

wóz - wozy wozЪ

Iloczas - czas wymawiania jednej głoski, zjawisko to istniało w języku polskim do XVI w.

Krzysztof Kamil Baczyński - „Modlitwa do Bogarodzicy”

Stanisław Grochowiak - „Święty Szymon Słupnik”

Wisława Szymborska - „Miniatura średniowieczna”

Iluminacja (miniatura) - sztuka plastyczna wykonana ręcznie, malowana lub rysowana, ilustracja tekstu rękopiśmiennego - największy rozkwit w średniowieczu.

Iluminacja w budowlach - mozaiki, freski, witraże, rzeźby, reliefy

W średniowieczu rysunki z obrazów płaskich przechodzą do wielowymiarowych z perspektywą, proporcją i oświetleniem. XIII w. - pierwszy wiek nowoczesnego malarstwa. Zamiast naiwnego realizmu zostaje wprowadzona symbolika, przez co obraz staje się bardziej prawdziwy i wizyjny.

Cechy malarstwa średniowiecznego:

• jasne barwy: błękit, złoto, zieleń i czerwień

• treść zazwyczaj religijna

• obrazy świeckie przedstawiały sceny rodzajowe: polowania, uczty, bitwy, krajobrazy z widokiem na zamek lub miasto warowne

• u schyłku - elementy życia codziennego np. chłop na polu, przejazd rycerzy lub jarmarki

Giotto di Bonbone - uczeń Cimabuego - tworzył na przełomie XIII - XIV w., w początkowym okresie twórczość zbliżona do nauczyciela. U Giotta pojawiają się naturalne ruchy postaci: gesty, mimika. Zaczyna stosować cienie dla uzyskania trójwymiarowości. Ulubione tematy - błękitne wzgórza, jasne gotyckie miasta i uduchowieni ludzie.

Wiek XV - malarze flamandzcy:

• Jan van Eyck - tworzył naturalne portrety. Spokojny realizm nie odwraca uwagi oglądającego, sprzyja refleksji; poliptyk „Baranek mistyczny” przedstawia zamyślone postacie. Używa zupełnie innych kolorów. Wynalazł farbę olejną.

Poliptyk - wielościenne (więcej niż 3 części) malowidło, płaskorzeźba, ołtarz

Malarze niderlandzcy:

• Rogier van der Weyden (1399 -1464 r.)

• Hans Memling (1440 - 1494 r.) - „Sąd Ostateczny”

• Hieronim Bosch (1450 - 1516 r.)

• Peter Bruegel (1528 - 1589 r.)

Twórczość Boscha - groteskowy sposób przedstawiania świata, za pomocą środków malarstwa religijnego

Twórczość Brougel'a - realistyczne przedstawienie cierpienia - ślepcy, kaleki. Także śpiochów, obżartuchów, hucznych jarmarków i chłopskich wesel. Sceny z życia codziennego - wstrząsający wyraz sytuacji. Postacie pospolite, zdeformowane nędzą lub starością, twarze mają pogodne, wykrzywione bolesnymi skurczami, oczy bystre lub przerażone. Krajobrazy - na nich pojawiają się ludzie. Brougel za życia był nazywany malarzem „chłopskim”.

Osobno istniało staroruskie malarstwo cerkiewne - ikonograficzne. Jego wielkim twórcą był Andriej Rublow(1360-70 - ok. 1430 r.) - jego słynną ikoną jest „Trójca Święta”. Ona i inne jego ikony wywarły duży wpływ na malarzy ruskich.

Muzyka średniowieczna:

Minstrel - świecki pieśniarz i muzyk, działający od XI do XVII w. Tworzyli muzykę jednogłosową.

Chorał gregoriański (od imienia papieża Grzegorza Wielkiego) - pochodzi z VI w. - charakterystyczną cechą jest jednogłosowa linia melodyczna bez akompaniamentu.

---