ŚREDNIOWIECZE
Filip Sypniewski
Filozofia św. Tomasza z Akwinu
Dominikanin, podał pięć dowodów na istnienie Boga; Uważał, że rozum nie przeczy wierze religijnej, ale ją uzupełnia; według niego dzięki ciału i jego zmysłom dusza poznaje świat; szkoła myślowa od jego imienia neotomizm; jego dzieła Summa filozoficzna i Summa teologiczna; teoria bytów: Człowiek ma swoje określone miejsce i nie należy go zmieniać.
Bóg, Aniołowie, Człowiek, Zwierzęta;
Filozofia św. Augustyna
Głównym problemem, z którym się zmagał było istnienie zła, łaski Bożej i ludzkiej świadomości; w swoich myślach nawiązywał do Platona; jego najbardziej znane i najważniejsze dzieła: „Solilokwia”, „Wyznania”, „O Trójcy” , „O Państwie Bożym”;
Według św. Augustyna Bóg i wszystko, co stworzył jest dobre, nawet to, co ulega zepsuciu, gdyż najpierw musi być dobre, aby móc stać się złe.
Literatura średniowiecza- parenetyczna- prezentująca określone wzorce osobowe obowiązujące w danej epoce
- religijna
-świecka
-historiografia (roczniki, kroniki)
-hagiografia (legendy, żywoty świętych)
Średniowieczna pareneza
a) model święty
-asceta (wzorzec bizantyjski) Św. Aleksy
-franciszakanin (model zachodnioeuropejski) św. Franciszek
b) model świecki
-władca
-rycerz
Cechy średniowiecznego ascety:
- życie traktuje jak „praeparatio ad mortem” (z łac. Przygotowanie do śmierci)
-ubóstwo, rezygnacja z przywilejów urodzenia
-anonimowa służba Bogu i ludziom
-szukanie poniżenia, umartwianie ciała
-czystość
-życie samotne
-dobra śmierć (zasada „ars bene moriendi” z łac. Sztuka dobrego umierania)
Legenda (łac. Legere- czytać)- dawniej utwór przeznaczony do głośnego czytania np. w kościele i klasztorach;
Święty Aleksy
Pochodził z bogatego rodu książęcego w Rzymie. Rodzice Eufamijan- ojciec i Aglijas- matka, którzy praktykowali cnoty chrześcijańskie i służyli Bogu. Wymodlili u Boga syna, na którego długo oczekiwali. Aleksy służył Bogu górując nad swoim ojcem. Ożenił się z córką cesarską Famijaną, po czym w noc poślubną opuścił ją, aby zachować swoje dziewictwo. Rozdał swój majątek ubogim i rozpoczął życie w nędzy, ubóstwie. Umartwiał się (modlitwa pod kościołem bez względu na pogodę), uciekał od świata, żył w samotności. Powrócił do swojego miejsca urodzenia, gdzie doświadczył upokorzenia, gdyż 16 lat leżał pod schodami w rodzinnym domu i wylewano na niego pomyje. Gdy umierał dzwony kościelne zaczęły samoistnie bić. Swoją biografię spisał w liście, który po jego śmierci tylko żona mogła wyciągnąć z jego rąk (cud). Hołd oddali mu cesarz, papież i kapłani. Cudem po śmierci Aleksego było uzdrawianie jego ciałem.
Legenda o świętym Aleksym
-powstała w Syrii między V i VI wiekiem
-polski tekst spisany został w 1454r przez duchownego z Mazowsza
Święty Franciszek z Asyżu
(1181-1226) syn bogatego kupca włoskiego; w młodości porzucił majątek i utrzymywał się z jałmużny. Uprawiał wędrowne kaznodziejstwo, nauczał, głosił kazania. Otwarty dla ludzi i na naturę, zależało mu na innych, na ich szczęściu i późniejszym zbawieniu. Założył zakony żebracze- franciszkanów i klarysek-dla kobiet.
Franciszkanizm
postawa światopoglądowa wyrażająca się ufną miłością do Boga, ludzi i świata przyrody, podjęciem dobrowolnego ubóstwa i głęboką pokorą. Naśladowanie Jezusa i głoszenie Jego nauk.
„Kwiatki św. Franciszka z Asyżu”
-utwór powstał na przełomie XIII/XIV w.
-dzieło anonimowe; prawdopodobnie zakonnik- franciszkanin
-w języku włoskim
-ukazanie prostoty i piękna czynów św. Franciszka
-realia historyczne splatają się w utworze z elementami cudowności
-tytuł KWIATKI pochodzą od słowa antologia (gr. anthologia) , co oznacza zbieranie kwiatków lub wybór fragmentów
-narracja chronologiczna ukazująca najciekawsze wydarzenia z życia świętego, układ fragmentaryczny
Bogurodzica
-czas powstania XII/XIII wiek
-najstarsze polskie zapisy z XV w. pochodzą z:
1. Tekstu Krakowskiego (2 zwrotki 1407 r.)
2. Tekstu Krakowskiego ( 14 zwrotek 1408 r.)
-autor nieznany (kiedyś mówiono, że św. Wojciech)
-traktowana jako pieśń narodowa- carmen patrium (hymn)
- najdawniejsza polska pieśń religijna śpiewana w ważnych sytuacjach (wg. Jana Długosza jako pieśń bojowa pod Grunwaldem w 1410 roku i pod Warną 1444r.)
- pierwszy koronacyjny hymn Jagiellonów
-powstanie utworu może mieć związek z kulturą bizantyjską
- bizantyjski motyw DEESIS (z greckiego : prośba, błaganie), inaczej motyw trójpostaciowości: Jezus Chrystus w centrum, a po dwóch stronach Matka Boska i Jan Chrzciciel
Bogurodzica- Matka Boga; wywyższona przez swoje rodzicielstwo, istota boska obcująca bezpośrednio z Bogiem, swoim synem; wybrana przez Boga; pośredniczka między Jezusem a wiernymi;
Apostrofa do Matki Bożej przez wiernych ze zbiorową prośbą o wysłuchanie i wstawiennictwo u Boga; prośba o ponowne zesłanie Jezusa;
W drugiej zwrotce apostrofa do Chrystusa, aby wysłuchał modlitwy za przyczyną św. Jana Chrzciciela o dostanie życie na ziemi i przebywanie w raju po śmierci.
Układ Bogurodzicy
a) paralelizm kompozycyjny- każda strofa składa się z apostrofy i prośby;
b) wpływy greckie- motyw deesis, Kyrieleison- Panie, zmiłuj się
c) średniowieczny wiersz zdaniowy (intonacyjno-zdaniowy)
d) SYSTEM WERSYFIKACYJNY
- każdy wers to zdanie, lub jego logiczna część
- każdy wers ma inną liczbę sylab
- rymy- głównie gramatyczne (wew. Wersów lub w zakończeniach- klauzurach)
-intonacja- wznosząco-opadająca
Lament Świętokrzyski/ Posłuchajcie bracia miła
-tytuł od pierwszych słów utworu- jest to INCIPIT
- XV wiek
- literatura FUNERALNA, czyli żałobna
-motyw Stabat Mater Doloroso, czyli stała Matka Boleściwa
-PLANKT- utwór o charakterze żałobnym, wyrażającym ból, żal i rozpacz po stracie bliskiej osoby; opłakiwanie zmarłego, lament;
- APOKRYF- przedstawia treści uzupełniające wątki biblijne, opisuje wydarzenia z innej perspektywy (tutaj: uczucia Matki Bożej pod krzyżem)
- Matka Boska zwraca się po kolei do: wszystkich ludzi z prośbą o wysłuchanie i współczucie, do Syna- mówi z tkliwością, używa zdrobnień, pragnie pomóc Jezusowi, do Archanioła Gabriela z wyrzutami o niespełnienie radosnych obietnic, do matek w celu wyrażenia solidarności, wspólna modlitwa, by Bóg oszczędził innym matkom cierpienia;
Epika rycerska
a) epos rycerski
- pieśni o dziełach i dokonaniach wzorowych rycerzy z fr. Chanson de geste
np. „Pieśń o Rolandzie” - styl podniosły
b) romans rycerski
- rozbudowany utwór narracyjny o tematyce awanturniczo-miłosnej, jednowątkowa fabuła, pełna zawikłań, nieprawdopodobnych zdarzeń i zbiegów okoliczności
np. „Dzieje Tristana i Izoldy”
Dzieje Tristana i Izoldy
- pierwsza wersja Thomasa z Anglii- nacisk na kulturę i miłość dworską
-druga wersja Beroula- prosta ludowa opowieść o różnych wydarzeniach ludowych, fantastycznych
-wersja ostateczna Joseph Bedier
- w oparciu o legendy celtyckie
- pierwsze utwory IV/V w.
-utwory zapisane z XII/XIII w.
Cechy Tristana
-odważny- jako jedyny stawia się do walki z Irlandią mimo młodego wieku;
-oddany, wierny Izoldzie- nie skonsumował małżeństwa z żoną
-inteligentny;
-wszechstronny- myślistwo, gra na instrumentach, śpiew, władanie bronią;
- bezinteresowny- służył Markowi, wyrzekł się dziedzictwa;
-otwarty na nowych ludzi, łatwo nawiązuje przyjaźnie;
-dzielny- mimo złego losu nie poddaje się;
- nie bał się śmierci- z godnością był ją w stanie przyjąć;
-ma poczucie winy- wyrzuty sumienia;
-zakochany w żonie wuja
a) Tristan wierny etosowi rycerskiemu:
-pochodzenie królewskie, ojciec Riwanel- król Ziemi Lońskiej, matka Blancheflor- siostra króla Marka (Kornwalii); imię Tristan z łac. tristus- smutny
- oddany po śmierci rodziców Rochałtowi zostaje przekazany pod nauki Gornvenala, który nauczył młodzieńca władania mieczem, łukiem, myślistwa, gry na lutni oraz etosu rycerskiego- nienawiści do kłamstwa i wspomagania słabszych;
- odwaga i honor- przyjmuje wyzwanie króla Irlandii, po starciu szanuje ciało Morhołta i zachowuje jego honor;
-stawał naprzeciwko wroga bez strategii i walczył aż do śmierci pokonanego;
-próbuje rozstać się z Izoldą, by zachować ich honor;
-uczył myśliwych, jak oprawiać jelenie;
b) Sprzeciwienie się etosowi rycerskiemu:
- nielojalność wobec króla Marka
-wykorzystywanie sprytu i podstępu, by uniknąć wydania romansu z Izoldą
- błaga o miłość Izoldy jako żebrak/szaleniec;
Miłość w średniowieczu
a) konwencjonalna miłość dworska- szlachetna służba uwielbianej kobiecie, idealizowanie jej, ratowanie z opresji, branie udziału w turniejach rycerskich na jej cześć; nazywano wybrankę Panią/ królową. była to część kultury rycerskiej, umowa zgodna z przyjętymi wówczas normami; wielbiona kobieta mogła być zamężna; miłość duchowa;
b) Tristan i Izolda
-od początku podobali się sobie, uśmiechali się, a Izolda wprost powiedziała, iż |Tristan jest przystojny;
-napój magiczny sporządzony przez matkę Izoldy Jasnowłosej, która znała sztukę czarnoksięską i zielarstwo;
-napój przeznaczony dla Izoldy i Marka, ale wypiła go razem z Tristanem na łodzi podczas podróży na dwór króla Kornwalii;
-napój symbolizuje wieczną miłość, która jest silniejsza niż życie i śmierć; siła fatalna, miłość zakazana; przeznaczenie, przed którym nie da się uciec;
- kochankowie poddali się od razu działaniu eliksiru, ale powstrzymywała ich lojalność wobec króla Marka i wyrzuty sumienia;
-ich miłość nie zostaje potępiona przez zwykłych ludzi z ich otoczenia;
Romans rycerski
-narrator- śpiewak, rybałt, który ujawnia się na początku i końcu utworu i zwraca się do słuchaczy polecając opowieść;
-narracja skupia się na przygodach i wydarzeniach, a nie na ich analizowaniu i rozważaniu na temat cech bohaterów;
-żywa fabuła, zwroty akcji, zaskakujące zakończenie wątków;
-tematyka osnuta wokół dziejów legendarnych rycerzy i ich czynów oraz przygód;
- każdy wątek mnie lub bardziej rozbudowany ma znaczenie
- elementy fantastyki baśniowej- postaci/przedmioty
-szkielet fabularnej baśni- bohater poddany licznym próbom;
- charakterystyczne toposy, motywy i symbole średniowieczne
np. topos wędrówki bohatera- HOMO VIATAR
topos miejsca szczęśliwego- LOCUS AMENUS - Las Moreski
motyw ku pokrzepieniu serc- zakończenie utworu
TOPOS ARS MORIENDI- sztuka umierania
symbole: napój miłosny, głóg, żagiel, białe dłonie Izoldy, złote włosy Izoldy;
Pieśń o Rolandzie
a) Roland:
- chrześcijanin, rycerz, dowódca wojska;
- zabezpiecza atrybuty przed przejęciem ich przez wroga ( róg- sym. Dowódcy tylnej straży oraz miecz- sym. Przynależności do stanu rycerskiego)
-dumny, odważny, zwycięski;
-góra- symb. Miejsca położonego najbliżej nieba, lub sym. Golgoty;
-drzewo- sym. krzyża na golgocie
-4 głazy z marmuru- sym. Ołtarza
- przyjmuje pozycję pokutną
-modli się przed śmiercią;
-patriota, wierny wasal;
b) Nagrodą za godną śmierć Rolanda jest zesłanie przez Boga Aniołów i Archaniołów, którzy zabierają jego ciało do raju.
Motyw śmierci- „ Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią”
a) Obsesyjność motywu śmierci w literaturze i sztuce:
- teocentryzm;
- człowiek żył w obliczu rzeczy ostatecznych, czyli śmierci, sądu i piekła;
- pisma filozofów, którzy zastanawiali się nad przyczyną śmierci;
- śmierć w życiu codziennym ludzi tej epoki:
wojny, klęski nieurodzajów, epidemie- czarna śmierć 1348-1350
b) wizerunek śmierci:
-personifikacja śmierci- rozkładające się, gnijące zwłoki kobiety, obraz makabryczny, naturalistyczny, przejaskrawiający elementy brzydoty- cel: wstrząśnięcie człowiekiem
-motyw ze wschodu: Spotkanie 3 żywych i 3 zmarłych młodzieńców (Kim jesteście-myśmy byli. Kim jesteśmy- wy będziecie) XII/ XIV wiek.
-danse macabre- taniec śmierci- Francja; śmierć jako trup , lub gnijące ciało kobiety z kosą, która porywa do tańca ludzi różnych stanów/płci/wieku. Wszyscy równi wobec śmierci;
c) Satyryczność i dydaktyzm utworu:
- satyryczność- stany i grupy społeczne zostały ukazane w krzywym zwierciadle;
-dydaktyzm- pouczenie stanów, jak nie powinni się zachowywać;
d) wymowa utworu:
-idea przygotowania do śmierci- życie marnością, a śmierć jako brama do wieczności;
e) Dialog- gat. Lit. O charakterze dydaktyczno- moralizatorskim, złożony z wyodrębnionych wypowiedzi 2 lub więcej osób;
Neosemantyzacja- zmiana znaczenia wyrazu
Archaizm- wyraz, wyrażenie lub inny element językowy pochodzący z minionej epoki historycznej, który wyszedł z powszechnego użycia;
Boska Komedia - Dante
a) Komedia- dzieło, które ma pozytywne zakończenie; epitet BOSKA dodany później;
b) utwór składa się ze 100 pieśni
-1 wprowadzająca
-33 piekło
-33 czyściec
-33 niebo;
c) narratorem jest poeta Dante wędrujący po zaświatach;
d) Wergiliusz- rzymski poeta, autorytet pisarski- przewodnik po piekle i czyśćcu;
e) Beatrycze- ukochana Dantego, która zmarła przedwcześnie- przew. Po niebie;
f) Bernard z Clairvaux- franc. Teolog;- oprowadza po 9 kręgu nieba- EMPIREUM;