Michał Urbaniec Poradnictwo zawodowe pośrednictwo pracy Rok 3
Podstawowe cechy osobowości pedagoga jako wymóg współczesnej paidei
1
Wychowanie stanowi jeden z fundamentalnych czynników rozwojowych każdej społeczności. Spełnia ono swe zadania należycie wówczas, gdy przygotowuje młodych ludzi do uczestnictwa w życiu i kulturze społeczeństwa, narodu i ludzkości, do mądrej przebudowy tego życia i kultury. Wiele warunków składa się na dobre wychowanie, lecz jeden z nich jest szczególnej wagi: doskonale wychowanie może być dziełem tylko doskonałego wychowawcy. Szkic "projektu " cech osobowości nauczyciela można oprzeć na potrójnych podstawach: psychologicznych, pedagogicznych, i socjologicznych. Podstawy psychologiczne dotyczyć będą wartości osobistej nauczyciela oraz jego stosunku do własnej osoby, pedagogiczne - stosunku nauczyciela do uczniów, socjologiczne - stosunku nauczyciela do społeczeństwa. Pojęcie osobowości jest niezwykle trudne i złożone, istnieje wiele współczesnych teorii osobowości, nierzadko sprzecznych w swych założeniach. W niniejszej pracy pojęcie osobowości ujmować będziemy bardzo szeroko, jako całokształt istotnych cech charakteryzujących dana jednostkę ludzka.. Tak wiec wyróżniać należy : sferę fizyczną, sferę emocjonalną, sferę rozumową ( intelektualną) sferę wolicjonalną ( wolę ), oraz sferę spoleczno-moralną ( sferę wartościowania.). Zagadnienie osobowości nauczyciela budziło zainteresowanie wszystkich osób mających jakikolwiek związek ze złożonymi kwestiami wychowania, jednakże bardziej znaczących wypowiedzi badaczy nie zachowało się w polskim piśmiennictwie pedagogicznym zbyt wiele. Najbardziej znanym opracowaniem dotyczącym tego tematu, jest zbiorowe dzieło pod red. W. Okonia pt. Osobowość nauczyciela. Problematyka osobowości zajmowali się przede wszystkim psychologowie. Wprawdzie i pedagogowie występowali z pewnymi roszczeniami w tym względzie, co nawet znalazło swój wyraz w powstaniu pedagogiki personalistycznej, ale te zainteresowania miały raczej charakter wtórny bowiem polegały na czerpaniu z danych psychologii niż na uprawianiu własnych badań. Koncentrowano się na biegunie psychologicznym, bez uwzględniania w znaczący sposób walorów społecznych czy pedagogicznych. We wspomnianych badaniach zajmowano się poszukiwaniem tych cech w samym nauczycielu, niezależnie od tego, czy miały one charakter wrodzony, czy nabyty, jak również od tego, czy w poszukiwaniach chodziło o cechy nauczycieli rzeczywistych, czy idealnych nauczycieli wychowawców. Pierwsze dociekania polskie odnoszą się nie do "osobowości" lecz do "duszy" nauczyciela; po nich pojawiły się prace traktujące o "instynkcie" nauczycielskim", o "typie antropologicznym" nauczyciela, następnie przedmiotem badań uczyniono "talent" nauczyciela, w końcu zaczęto zajmować się "osobowością" nauczyciela, rozumiejąc ją zresztą rozmaicie, a więc jako strukturę , w której dominują czynniki biologiczne bądź psychologiczne czy pedagogiczne lub społeczne. W swej rozprawce " O duszy nauczycielstwa" Jan Władysław Dawid tak określa cechy idealnego nauczyciela , " jego duszę". Za najważniejszą wśród nich uważa Dawid miłość dusz ludzkich, a obok niej wymienia potrzebę doskonałości, poczucie odpowiedzialności i obowiązku, wewnętrzna prawdziwość i moralną odwagę. Pojęcie "talentu" - w przeciwstawieniu do pojęć "duszy", "instynktu"" lub "typu antropologicznego" - zapewniło sobie trwalszy żywot w pedeutologii. Spotyka się sie również w czasach dzisiejszych. Aczkolwiek bywa stosowane w różnych
2
znaczeniach, jednak wyraźnie, podobnie jak pojęcie duszy, odnosi się do wewnętrznych walorów nauczyciela. Walorów tych na ogół się nie określa, pojmując "talent" jako "coś" nieoznaczonego, co jednakże wpływa na osiąganie dużych efektów wychowawczych. W ten sposób pisał Jan Żabiński o talencie wybitnego nauczyciela. Uważał, że w postaci dobrego nauczyciela tkwi jakiś pierwiastek, którego w słowach wyrazić nie można. Pierwiastek ten określał terminem "talent" , zapożyczając go z dziedziny twórczości artystycznej, w tej bowiem dziedzinie używa się terminu "talent" jako powszechnie zrozumiałego, bez konieczności jego wyjaśniania. Stanisław Szuman w rozprawie "Talent pedagogiczny" scharakteryzował talent jako zespół pewnych zdolności, za zdolność zaś uważał posiadanie pewnej wrodzonej cechy psychicznej o natężeniu silnym i to wówczas, gdy cecha ta staje się przydatna do sprawnego wykonywania danych czynności. "Jeśli chodzi o tzw. talent pedagogiczny - pisał - to z całą pewnością nie istnieje jakaś odrębna, wrodzona cecha, która by była swoistym i zasadniczym dyspozycyjnym podłożem tego talentu. Mylny jest pogląd naiwny, ze człowiek nosi w sobie jakieś oddzielne, wrodzone, potencjalne, talenty, jak np. talent malarski, talent muzyczny, talent do pisania wierszy , (...) talent pedagoga". Mieczysław Kreutz, nawiązując do Dawida, uwypukla doniosłość miłości ludzi, jako istotnej cechy osobowości nauczyciela, jak również społecznego oddziaływania ( skłonności agitacyjnej ) oraz zdolności sugestywnej. Wymienia również takie cechy, jak : pewność siebie, spokój i odwaga działania, wiara w siebie, bezkompromisowość i prostolinijność w dążeniu do realizacji własnych celów. Stefan Baley do najistotniejszych cech osobowości nauczyciela zalicza zdatność wychowawczą, na którą składają się takie właściwości, jak przychylność dla wychowanków, zrozumienie ich psychiki, nastawienie na systematyczne zajmowanie się nimi, potrzeba obcowania z ludźmi, powinactwo duchowe z dziećmi, postawa pełna entuzjazmu, swoista zdolność artystyczna i inne. Wychowawca, posiadający wszystkie te cechy w stopniu ponadprzeciętnym, jest wychowawcą integralnym. Przedstawione w dużym skrócie poglądy znamionuje tendencja do poszukiwania cech doskonałego nauczyciela w nim samym, bez konfrontowania go z terenem jego działalności, a wiec z wychowankami i środowiskiem społecznym. Prace wymienionych wyżej autorów - mimo pewnej rozbieżności wyników znacznie wzbogaciły naszą wiedzę o nauczycielu. Głębsze wniknięcie w te prace pozwala również dostrzec wyraźną zbieżność cech prawdziwego nauczyciela, określanych często różnymi nazwy. Wychodząc z powyższych założeń spróbujmy ustalić jakie osobiste cechy ma posiąść człowiek, który pragnie być dobrym nauczycielem . Za pierwszą taką ogólną właściwość nauczycielską można przyjąć prawość i stałość charakteru w połączeniu ze sprawiedliwością w postępowaniu względem innych. Wynikająca z prawości sprawiedliwość jest tą cechą, która w kilku badaniach nad stosunkiem uczniów do nauczyciela młodzież stawiała na pierwszym miejscu. W połączeniu z konsekwencją i wytrwałością w pokonywaniu przeszkód cechy te sprzyjają kształtowaniu się autorytetu nauczyciela, bez którego nie może być mowy o jego wpływie na wychowanie młodego pokolenia. Ważnym czynnikiem wpływającym na autorytet nauczyciela jest jego poziom intelektualno-kulturalny. Od nauczyciela wymaga się wiec, aby posiadł możliwie szeroką i trwałą wiedzę o przyrodzie, społeczeństwie, i kulturze, a zarazem wyrobił
3
sobie do tej wiedzy własny stosunek. Osobiste wartości nauczyciela stanowią tylko nieodzowny warunek pożądanego odziaływania pedagogicznego, źródło , z którego czerpie nauczyciel, lecz nie przesądzają jeszcze wyniku tego oddziaływania. Wynik ów zależy również od ukształtowania się odpowiednich stosunków między nauczycielem a jego uczniami, od metod, środków i form organizacyjnych jego pracy nad kształtowaniem osobowości wychowanków. W oczach wychowanków tajemnica powodzenia wysiłków nauczycieli zależy głownie od tego, czy są sprawiedliwi, wymagający i stanowczy, a przy tym cierpliwi i wyrozumiali oraz serdeczni i usposobieni do młodzieży przyjaźnie. Sytuacja, w której wychowankowie stawiają te zalety na pierwszym miejscu, podczas gdy przy rekrutacji i kwalifikowaniu do zawodu nauczycielskiego nie zwraca się w ogóle na nie uwagi. - jest wyrazem dziwnej, lecz uporczywie pomijanej milczeniem sprzeczności. Uczniowie zwracają też uwagę na zalety intelektualne nauczycieli, na poziom ich wiedzy, na zaangażowanie światopoglądowe, jasność i przystępność ich wypowiedzi, umiejętność zaciekawienia przedmiotem i wzbudzania zainteresowań. W wielu wypowiedziach uczniów można również spotkać postulaty co do wyglądu estetycznego nauczycieli , ich poczucia humoru i pogodnego usposobienia. Cechom pozytywnym zazwyczaj przeciwstawiają uczniowie negatywne, zapewne podpatrzone u konkretnych nauczycieli, jak niesprawiedliwość, używanie obraźliwych słów, a nawet bicie dzieci, braki w wiadomościach i umiejętnościach, braki w ubiorze i inne. Chociaż obraz cech osobowości nauczyciela w świadomości uczniów ma swoje braki, obejmuje wszakże najważniejsze składniki tej osobowości, o których była mowa powyżej. Decydują one o wpływie nauczyciela na młodzież. Wpływ ten jest wówczas szczególnie wyraźny, gdy w codziennym obcowaniu z uczniami nauczyciel postępuje sprawiedliwie, lecz jednocześnie odnosi się do nich z cierpliwością i wyrozumiałością, gdy stawia im zdecydowane wymagania, a przy tym okazuje serdeczność i przyjazne uczucia. Jest w tych wymaganiach swoista równowaga chwiejna, jakaś "złota" droga, którą wychowawca ma podążać, aby być nie tylko sprawiedliwym, lecz i wyrozumiałym człowiekiem, nie tylko, stawiać dzieciom wymagania, lecz także okazywać im szacunek i zaufanie. Umiejętność oddziaływania tak na intelekt wychowanków, jak na ich uczucia i wolę działania nie ma charakteru uniwersalnego, zarówno w tym znaczeniu, ze do danego ucznia może wielu nauczycieli o różnych cechach dobrać właściwe, choć różne metody oddziaływania, jak i w tym, że nauczyciel nie wywrze wpływu wychowawczego stosując do wszystkich wychowanków te same metody i środki. Tak wiec pod pewnymi względami trafne jest porównanie pracy nauczyciela z pracą artysty. Niby te same środki, a za każdym razem inne dzieło. Pierwsza istotna właściwość oddziaływania pedagogicznego polega na tym, iż barierę mistrzostwa pedagogicznego stanowi głęboka znajomość prawidłowości występujących w procesach kształcenia i wychowania oraz pozostająca w zgodzie z nimi umiejętność stosowania odpowiednich metod i środków. Te prawidłowości, metody i środki są bardziej niż w innych procesach twórczych złożone, gdyż tworzywem jest jednostka czy grupa, zdolna do przeciwstawienia się nauczycielowi.
Literatura :
1 . Emilia Badura, Emocjonalne uwarunkowania autorytetu nauczyciela, WSiP, Warszawa, 1981.
2 . Wincenty Okoń, Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Wydawnictwo Żak, Warszawa, 1995.
3 . Osobowość nauczyciela, oprac. Wincenty Okoń, PZWS, Warszawa, 1959 4 . Andrzej Szyszko-Bohusz, Osobowość współczesnego nauczyciela; w świetle poglądów i wychowawców i młodzieży, Ossolineum, Wrocław, 1982.