INTELIGENCJA I STYLE POZNAWCZE
Definicje inteligencji
W literaturze specjalistycznej można spotkać się z wieloma wyjaśnieniami terminu „inteligencja”. Przykładem tego mogą być następujące koncepcje:
według Sterna „inteligencja” to ogólna zdolność adaptacji do nowych warunków i wykonywania nowych zadań;
według Tiepłowa jest to właściwość psychiczna, która przejawia się we względnie stałej charakterystycznej dla jednostki efektywności wykonywania zadań;
Jean Piaget uważa, że jest do zdolność do rozwiązywania problemów;
G. Ferguson twierdzi, iż jest to zdolność do uczenia się.
Termin inteligencja jest pojmowany w szerokim znaczeniu jako ogólna zdolność do adaptacji, ale w węższych znaczeniach utożsamiany jest ze zdolnością jednostki do rozumowania. W latach 80 dwudziestego wieku „inteligencję” ograniczano do zdolności intelektualnych. Obecni dodaje się, że tak rozumiana „inteligencja” współdziała dodatkowo
z zdolnościami w takich sferach jak: emocjonalnej, motywacyjnej i interpersonalnej. Wykorzystywanie tych wszystkich zdolności pozwala na pełnowartościowe korzystanie tzw. potencjału intelektualnego. Dlatego współcześnie termin "inteligencja" stosuje się szerzej
i wyróżnia się takie jej typy jak:
Inteligencja kognitywna (abstrakcyjna), która sprowadza się do sprawności umysłowych, czyli umiejętności analizowania i syntezy danych, które można zawrzeć
w formie znaków. Obejmuje ona zdolność do kojarzenia faktów, dokonywanie przekształceń językowych i obliczeń liczbowych (prostych i symbolicznych);
Inteligencja werbalna, która polega na zdolności formułowania wypowiedzi, szybkiego i adekwatnego znajdowania słów, rozumienia tekstu wypowiadanego i pisanego;
Inteligencja emocjonalna, polegająca na umiejętności radzenia sobie ze swoimi emocjami, nazywaniem ich oraz zauważaniem i wpływaniem na emocje innych osób. Towarzyszy temu umiejętność umysłowa zwana empatia i asertywnością;
Inteligencja społeczna, polegająca na umiejętności przystosowania się i wpływania na środowisko społeczne człowieka;
Inteligencja twórcza, która opiera się na zdolności do generowania nowych pojęć lub ich nieoczekiwanych połączeń.
Zadania werbalne i niewerbalne
Część badaczy wyróżnia zadania:
werbalne - wymagają działań na symbolach słownych lub pojęciach.
niewerbalne - generalnie nie angażują mowy.
Zdolności niewerbalne w początkowych okresach życia wykazują większą dynamikę wzrostu niż zdolności werbalne i osiągają maksymalny poziom w okresie dorastania. Tendencje te jednak się odwracają w dorosłości i okresie starzenia się człowieka.
Zadania szybkościowe i nieszybkościowe
Większość badań ujawnia spadek szybkości wykonania zadań począwszy już od średniej dorosłości i istotne ubytki w tym zakresie u ludzi starzejących się. Niektórzy badacze wskazują na zdecydowanie większy spadek poziomu wykonania zadań wymagających szybkości u ludzi dorosłych i starzejących się. Równocześnie stwierdza się, że ontogenetyczny spadek wyników w testach inteligencji jest maskowany wpływami kulturowymi i edukacyjnymi, które mogą podnosić dokładność wykonania wymaganą
w większości zadań. Z tego też powodu nie tyle dokładność, ile szybkość wykonania zadań traktowana jest jako bardziej rzetelna miara zmian ontogenetycznych.
Inteligencja płynna i skrystalizowana
Inteligencja skrystalizowana zdaniem J. L. Horna i G. Donaldsona, jest w przeważającej mierze nabywana, zależna od edukacji doświadczenia jednostki. Przejawia się ona głównie w rozwiązywaniu zadań wymagających rozumienia słów, formułowania sądów
i rozstrzygania problemów przy wykorzystaniu nabytej wiedzy i wyuczonych strategii.
Inteligencja płynna zależy, ich zdaniem, przede wszystkim od efektywności funkcjonowania OUN i raczej jest dziedziczona niż nabywana w doświadczeniu indywidualnym. Obejmuje ona głównie zdolności przejawiające się w rozwiązywaniu zadań nie powiązanych z codziennym doświadczeniem: w abstrakcyjnym rozumowaniu, klasyfikowaniu, uzupełnianiu wzorów percepcyjnych, w zapamiętywaniu itp.
Horn i Donaldson dowiedli, iż poziom wykonania zadań związanych z inteligencją skrystalizowaną u dorosłych generalnie nie wykazuje spadku w stosunku do osiągnięć badanych w 20 roku życia. Poziom wykonania w takich zadaniach jak Rozumienie lub Wiadomości nawet wzrasta, aż do 70 roku życia człowieka. Natomiast wykonanie zadań wymagających inteligencji płynnej wykazuje spadek rozpoczynający się już w przedziale
35 - 40 lat. Największy spadek wykonania można zaobserwować w zadaniach badających rozumowanie figuralne i indukcyjne.
Inteligencja mechaniczna i pragmatyczna
Model Baltesa pozwala wyróżnić:
inteligencję mechaniczną - w zasadzie odpowiada inteligencji płynnej i odnosi się do tych aspektów procesu przetwarzania informacji, które są zależne od stanu neurofizjologicznego organizmu i wyposażenia genetycznego jednostki. W wieku średnim i w okresie późnej dorosłości inteligencja ta wykazuje ubytki będące rezultatem genetycznie zaprogramowanych zmian. Straty w tej inteligencji mogą ograniczyć rozwój mądrości.
inteligencją pragmatyczną - jest podobna do inteligencji skrystalizowanej, lecz obejmuje szerszy zakres umiejętności i zdolności, np. znawstwo, zdrowy rozsądek oraz zdolności specjalne. Umiejętności te zwykle kształtują się
w procesie edukacji i socjalizacji jednostki. Odnosi się do wiedzy pochodzącej z różnorodnych doświadczeń człowieka i osadzonej w danej kulturze. Poprawia się wraz z wiekiem człowieka dorosłego w zakresie, w jakim dana kultura udostępnia ludziom wiedzę i stwarza okazje do ćwiczenia nowych umiejętności.
Style poznawcze:
Style poznawcze to indywidualne sposoby posługiwania się procesami poznawczymi w sytuacjach wymagających ich zastosowania. Związane są one bezpośrednio z preferencjami jednostki i z jej osobowością oraz służą do realizacji jej potrzeb. Przykładowo, można wyróżnić styl refleksyjny i impulsywny lub zależność-niezależność od pola. Oto, co charakteryzuje jednostkę reprezentującą dany styl poznawczy:
styl refleksyjny - problemy rozwiązuje z namysłem, wolniej, jednak dokładniej, popełniając mniej błędów. Cechuje ich selektywność i krytycyzm. Osoba refleksyjna może przez to wypaść gorzej w testach mierzących jakąś cechę na czas.
styl impulsywny - problemy rozwiązywane są bez zastanowienia, przez co pojawiać się może więcej błędów. To ludzie wrażliwi na bodźce sensoryczne, bierni na odbiór informacji.
Style kształtują się w dzieciństwie, a na ich formowanie mają wpływ czynniki wychowawcze, kontrola i swoboda. Nie powinny być one wartościowane, bowiem każdy styl jest cechą indywidualną, zaś różne sytuacje mogą sprzyjać zarówno stylowi refleksyjnemu, jak i impulsywnemu.
Charakterystyka stylu związanego ze stopniem „zależności od pola”:
zależność od pola to kierowanie się wskazówkami zewnętrznymi w działaniu oraz akceptowanie istniejącej już organizacji pola. Zależność od pola idzie w parze z zainteresowaniami naukami społecznymi, potrzebą kontaktów międzyludzkich i konformizmem. Wśród patologii należy wymienić: trudności związane z brakiem kontroli impulsów, nerwicowość, histeria;
niezależność od pola, to kierowanie się wewnętrznymi standardami oraz skłonność do burzenia zastanej już organizacji pola. Patologią jest tu: nadmierna kontrola, dystans emocjonalny, schizofrenia.
Osoby niezależne od pola lepiej rozwiązują testy niewerbalne, układanki, braki w projektowanych obrazkach. Kobiety i dziewczęta wykazują większą zależność od pola, niż mężczyźni, jednak z wiekiem granica ta ulega zatarciu.
Charakterystyczne właściwości związane z istnieniem różnic w zakresie stylu poznawczego:
preferencja poznawcza (sposoby wybierania przez człowieka),
style z inteligencją raczej nie korelują - raczej z pewnymi zdolnościami (np. niezależność od pola z analizą wzrokową),
ujawniają się w sytuacjach swobodnych (możliwość wybierania sposobu funkcjonowania),
styl wpływa na sytuacje i zadania wybierane przez człowieka,
wiążą się z osobowością (są jej przejawami),
kształtują się w dzieciństwie pod wpływem czynników wychowawczych,
nie powinny podlegać globalnemu wartościowaniu,
samowiedza dotycząca własnego stylu poznawczego (dobrze jest zdawać sobie sprawę, czy jest się zależnym-niezależnym od pola, refleksyjnym-impulsywnym),
giętkość funkcjonowania (umiejętność dostosowania stylu do wymagań sytuacji).