Style poznawcze ludzi
Styl poznawczy to preferowany sposób funkcjonowania poznawczego, odpowiadający indywidualnym potrzebom jednostki.
Style poznawcze odnoszą się do różnic dotyczących nie treści, lecz sposobu, czyli właściwości formalnych funkcjonowania poznawczego.
To, że ludzie preferują określone style funkcjonowania nie oznacza, że nie potrafią funkcjonować inaczej-ludzie wybierają style zgodne z ich indywidualnymi preferencjami.
Początki badań nad stylami poznawczymi związane są z nazwiskami: Holzman, Scheerer, Kleina(I połowa lat 50-tych). Ten ostatni nazywał je „regulatorami poznawczymi” czyli narzędziami, służącymi realizacji podstawowych tendencji osobowości- pośredniczące miedzy jednostką a światem zewnętrznym, pozwalające odbierać rzeczywistość zgodnie z wewnętrznymi potrzebami. Jedną ze zmiennych stosowanych do opisu poznawczych preferencji było zróżnicowanie pojęciowe, wyznaczające zakres równoważności-inaczej przedział ekwiwalentności, który ujawnia się przy swobodnym sortowaniu obiektów, grupowaniu w dowolny sposób słów, przedmiotów. Np. bywają osoby, które tworzą wiele wąskich grup(mały zakres równoważności, duże zróżnicowanie pojęciowe) i takie, które tworzą niewiele grup łącząc wiele obiektów(duży zakres równoważności, małe zróżnicowanie). Pierwszy przypadek oznacza przywiązanie dużej wagi do różnic, drugi zaś akcentowanie podobieństw. Do innych, w podobny sposób interpretowanych zmiennych , należą: wygładzanie-zaostrzanie, zakres skanningu uwagi, sztywność-giętkość kontroli, tolerancja na nie realistyczne doświadczenia.
Pojawieniu się z psychologii problematyki stylów poznawczych sprzyjała psychologia osobowości, którą zaczęto pojmować jako system nadrzędnych mechanizmów regulacyjnych, sterujący całością zachowania człowieka, a więc jego procesami poznawczymi.
Trzy wymiary stylów:
1.Refleksyjność-impulsywność.
2.Zależność-niezależność od pola.
3.Abstrakcyjność-konkretność.
1.Jerome Kagan- lata sześćdziesiąte
Refleksyjność-impulsywność definiowana jest przy użyciu dwóch wskaźników: szybkości znajdowania rozwiązań i ich poprawności. Impulsywność to tendencja do szybkiego udzielania odpowiedzi popełniania wielu błędów, a refleksyjność to tendencja do długiego namyślania się i popełniania nie wielu błędów. Czas zastanawiania się nad rozwiązaniem ma znaczenie podstawowe, poprawność zaś (lub błędność) odpowiedzi jest jego pochodną-stąd też inna nazwa refleksyjności-impulsywności to tempo poznawcze.
Te różnice ujawniają się już od wieku przedszkolnego, szczególnie intensywne są do 10 roku życia(tendencja do refleksyjności). Dane empiryczne dowiodły, że u dzieci z klasy pierwszej po roku nauki następowały zmiany w stylu poznawczym w kierunku zgodnym ze stylem nauczycielek. Nauczycielki prawdopodobnie wzmacniają u uczniów-nie koniecznie świadomie- zachowania zgodne z własnymi preferencjami, a karzą zachowania z nimi nie zgodne. Podłużne badania biologiczne wykazały związek późniejszej refleksyjności lub impulsywności( ujawnianej w wieku szkolnym) z różnymi cechami wczesnych zachowań, obserwowanymi nawet od okresu płodowego. Refleksyjność w wieku 10 lat koleruje dodatkowo z częstością uśmiechania się niemowląt w odpowiedzi na bodźce poznawcze, a ujemnie z rozpraszalnością i ruchliwością. Impulsywność można w świetle badań empirycznych uważać za dziedziczne.
Zadania stosowane do pomiaru tego stylu to zadania percepcyjne, mające charakter problemów zamkniętych(podane są potencjalne rozwiązania, spośród których badany dokonuje wyboru) i konwergencyjne(tylko jedno rozwiązanie jest poprawne). O refleksyjności świadczy długi czas zastanawiania się nad odpowiedziami z połączeniu z małą liczba popełnianych błędów, o impulsywności-odpowiedzi szybki i często błędne. Przykład zadania to TEST PORÓWNYWANIA ZNENYCH KSZTAŁTÓW Kagana- materiał stanowią rysunki przedstawiające znany obiekt. W każdym z zadań spośród sześciu podobnych do siebie rysunków badany ma wskazać ten, który jest identyczny z jednocześnie prezentowanym wzorcem.
Przyczyn refleksyjności czy impulsywności należy szukać we właściwości człowieka-dotyczą głównie ich roli w redukowaniu lęku. Jeśli osoba jest nie pewna własnych kompetencji, wówczas skłonna będzie do impulsywności, natomiast lęk przed negatywną oceną, któremu jednak towarzyszy wiara we własne możliwości, prowadzi do refleksyjności.
Cechy osoby refleksyjnej: silna skłonność do kontroli, preferowanie wzmocnień maksymalnie dużych, ale odroczonych; niski stopień tolerancji ryzyka, preferowanie strategii systematycznej, niekiedy lęk przed niepowodzeniem; sprawdza się w nauce matematyki oraz wykazuje wysokie wyniki w początkowej nauce czytania, ale może mieć utrudnienia przy nauce języka obcego; osoba taka może sprawiać wrażenie mało błyskotliwej-potrzebuje namysłu może być interpretowana jako nie wiedza lub brak aktywności intelektualne; uciążliwe staje się funkcjonowanie w sytuacjach wymagających szybkiego podejmowania decyzji czy improwizowania,
Cechy osoby impulsywnej: beztroska, tendencja do zadowalania się pierwszym lepszym rozwiązaniem, preferowanie wzmocnień szybkich (nawet jeśli są nie wielkie), wysoki stopień tolerancji ryzyka, preferowanie poszukiwań chaotycznych, niekiedy uciekanie z sytuacji zadaniowej( szybkie odpowiadanie jest swoistą asekuracją na wypadek niepowodzenia); popełnia więcej błędów w czytaniu(często zgadując zamiast czytać), sprawdza się w naukach humanistycznych, działalności artystycznej i sportowej; ma problemy z koncentracją uwagi, dokładnością, analizą szczegółów.
Można zmienić sposób funkcjonowania za pomocą oddziaływań: udzielaniem instrukcji (odraczając czas odpowiedzi lub przeciwnie-szybkie odpowiadanie), modelowanie, trenowanie, w sprawowaniu kontroli poznawczej poprzez samoinstrukcję, ćwiczenie systematycznej obserwacji i analizy.
2. Herman Witkin- lata siedemdziesiąte
Zależnośc-niezależność od pola określa stopień w jakim spostrzeganie determinowane jest przez ogolną organizację pola percepcyjnego zależność od pola to tendencja do spostrzegania całościowego(globalnego), a niezależność od pola oznacza skłonność do wyodrębniania poszczególnych części i postrzegania ich jako względnie nie zależnych od całości( styl nie zależny= analityczny).
Zależność-niezależnośc od pola uznawany jest jako szerszy wymiar osobowości jakim jest zróżnicowanie psychologiczne(złożoność struktury systemu psychologicznego przejawiająca się w specjalizacji funkcji psychicznych i oddzieleniu „ja” od „nie ja”.
Podobnie jak w wypadku refleksyjności-impulsywności zmienia się z wiekiem. Nasilenie następuje miedzy 8, a 24 rokiem życia, a szczególnie intensywne jest w wieku 10-17lat; po 60-tym roku życia następuje gwałtowny spadek nie zależności; kobiety są bardziej zależne od pola niż mężczyźni(różnica ta zanika dopiero w późnej starości).
Przykładowe zadanie stosowane do odróżnienia tych stylów to TEST UKRYTYCH FIGUR-polegające na wyszukiwaniu w złożonych wzorach prostych figur geometrycznych(analiza percepcyjna).
Cechy osoby zależnej od pola: mniejsze poczucie własnej odrębności, słabsza artykulacji pojęcia „ja” (w tym obrazu własnego ciała), tendencja do korzystania z „prymitywnych” mechanizmów obronnych takich jak wypierania czy zaprzeczanie, większa wrażliwość autonomicznego układu nerwowego w odpowiedzi na zagrożenie, skłonność do zapamiętywania twarzy, silny konformizm, większa podatność na oddziaływania modyfikujące postawy wysokie kompetencje interpersonalne, dobry kontakt z innymi ludźmi, zainteresowanie naukami społecznymi i humanistycznymi, spełnienie w zawodach wymagających kontaktu z ludźmi-nauczycielstwo, administracja, praca w handlu, artysta; jako rodzic-wychowawca-ogranicza samodzielność i praktykuje surową dyscyplinę.
Cechy osoby nie zależnej od pola: tendencja do korzystania z mechanizmów bardziej wyspecjalizowanych takich jak izolacja czy racjonalizacja, zdolności wzrokowo-przestrzenne, kompetencje przywódcze, umiejętność zachowań asertywnych, duża możliwość manipulowania innymi, zainteresowanie teoretyczne, matematyczne, przyrodnicze, spełnienie w zawodach praktycznych-inżynier, architekt, kontakt z naturą-rolnictwo, leśnictwo; jako rodzic-wychowawca-pozwala na samodzielność, daje dużą swobodę, szanuje indywidualność, nie stosuje ostrych kar, zwłaszcza fizycznych.
Szczególnie duże znaczenie jako wyznacznik zależności od pola u dziecka ma autokratyzm matki, zwłaszcza zaś w odniesieniu do syna.
3. Kurt Goldsterin i Martin Scheererscheerer-interpretcja zachowań pacjentów z uszkodzeniami mózgu-1941.
Abstrakcyjność-konkretność określa preferencje dotyczące poziomu ogólności stosowanych kategorii poznawczych. W procesie poznawanie rzeczywistości człowiek przyporządkuje spostrzegane obiekty do określonych kategorii, zwracając uwagę na zróżnicowanie tych struktur pod względem poziomu ogólności. Na jednym krańcu są wyobrażenia a na drugim pojęcia abstrakcyjne. Między nimi są struktury o średnim poziomie abstrakcyjności-mniej ogólne pojęcia. U jednych ludzi dominującym sposobem kodowania informacji jest tworzenie wyobrażeń i na takich właśnie wyobrażeniowych reprezentacjach dokonują oni przetwarzania informacji (visualizers). Inni skłonni są przy kodowaniu i przetwarzaniu informacji wykorzystywać raczej pojęcia i słowa (verbalizers).
Zdolności tego stylu stopniowo kształtują się w toku rozwoju. Myślenie małych dzieci charakteryzuje się konkretnością. Już jednak od wieku szkolnego, a tym bardziej w dorosłości widoczna jest kategoryzacja.
Przykładowe zadanie kategoryzacyjne stosowane do pomiaru abstrakcyjności-konkretności to sortowanie obiektów-o abstrakcyjności świadczy tendencja do grupowania mającego charakter logicznej klasyfikacji, a o konkretności grupowanie odwołujące się do bezpośrednich relacji między obiektami(związki skojarzeniowe, przyczynowo-skutkowo, funkcjonalne, odzwierciedlające). Używa się też zadań, w których badany ma łączyć dwa spośród trzech elementów tak dobranych, by możliwe było zastosowanie dwu odmiennych kryteriów.
Cechy osoby abstrakcyjnej: wykonywanie zadań skomplikowanych, większa niezależność od autorytetów, mała agresywność, mała pochopność przy formowaniu opinii o innych ludziach, radzenie sobie z niejednoznacznością, wysoki poziom motywacji interpersonalnej; preferuje wartości teoretyczne i ekonomiczne, posiadanie stylu pojęciowego, wrażliwi na zagrożenie poczucia własnej wartości; jako rodzic-wychowawca-dostarcza dziecku różnorodne informacje( a nie „gotowe” reguły), które pozwalają mu na tworzenie własnych standardów i samodzielnego formułowania oraz sprawdzania zasad postępowania.
Cechy osoby konkretnej: wykonywanie zadań prostych, preferowanie wartości estetycznych, społecznych i religijnych, posiadanie stylu wyobrażeniowego, wrażliwi na zagrożenie poczucia tożsamości; jako rodzic-wychowawca-hamuje eksplorację i samodzielność dziecka oraz narzuca zasady postępowania i autorytetów.