Style poznawcze - wprowadzenie
Definicja
Styl poznawczy - preferowany sposób funkcjonowania poznawczego, odpowiadający indywidualnym potrzebom jednostki (nie znaczy to że jednostka nie potrafi funkcjonować w inny sposób, po prostu taki sposób woli). Style poznawcze odnoszą się do właściwości formalnych funkcjonowania poznawczego.
Rys historyczny
- Holzman i Scheerer - zamiast terminu "style poznawcze", używali terminu "regulatory poznawcze" (pojęcie wprowadzone przez Kleina). Regulatory poznawcze to przejawy fukncjonowania osobowości w sferze poznawczej - narzędzia pozwalające odbierać świat zewnetrzny zgodnie z indywidualnymi potrzebami.
- zróżnicowanie pojęciowe (Gardner) - jedna ze zmiennych najwcześniej stosowana do opisu preferencji poznawczych. Wyznacza ona zakres równoważności (inaczej przedział ekwiwalentności): jeżeli każe badanym swobodnie posortować obiekty (przedmioty, słowa, obrazki itp) to niektórzy tworzą wiele wąskich grup, a niektórzy niewiele grup z wieloma obiektami w obrębie każdej. Ci pierwsi przywiązują dużą wagę do różnic (mały zakres równoważności, duże zróżnicowanie), ci drudzy akcentują podobieństwa (duży zakres, małe zróżnicowanie). Zdaniem Gardnera ludzie wąsko kategoryzujący silnie kontrolują emocje, co nasila tendencje do szukania obiektywnych przesłanek orientacji w rzeczywistości (zatem koncetrują sie na szczegółach). Natomiast ci, którzy wykorzystują wskazówki emocjonalne do poznawania świata tworzą kategorię szersze dzieki kierowaniu się podobieństwami i tolerowaniu różnic.
- inne wczesne zmienne opisujące preferencje poznawcze:
+ wygładzanie - zaostrzanie
+ sztywność - giętkość kontroli
+ zakres skanningu uwagi
+ tolerancja na nierealistyczne doswiadczenia.
- pojawieniu się problematyki stylów poznawczych sprzyjała też tendencja do tworzenia się powiązań pomiędzy psychologia procesów poznawczych a psychologią osobowości. Osobowośc zaczęto ujmować jako system nadrzędnych mechanizmów regulacyjnych, sterujący całością zachowań człowieka, w tym także procsami poznawczymi.
Podstawowe wymiary stylów
Refleksyjność - impulsywność:
Impulsywność to tendencja do szybkiego udzielania odpowiedzi i popełniania wielu błędów, refleksyjność to tendencja do długiego namyślania się i popełniania niewielu błędów. Tempo poznawcze to inna nazwa tego wymiaru. Znaczenie terminów impulsywność i refleksyjność nie pokrywa się ze znaczenie ych terminów w osobowości i temperamencie.
- Wskaźniki: szybkość znajdowania rozwiązań i poprawność.
- Wiek: różnice indywidualne zaczynają pojawiać się w tym zakresie co najmniej od wieku przedszkolnego. Z wiekiem nasila sie refleksyjność - szczególnie około 10 roku życia.
- Wymiar ten wiąże sie z nazwiskiem Kagana, początkowo badano w tym zakresie tylko dzieci.
- Metoda: stosuje sie zadania percepcyjne mające charakter problemów zamkniętych (podane są rozwiązania spośród których badany ma wybrać) i konwergencyjnych (tylko jedna odpowiedź jest poprawna). Refleksyjność oznacza długie zastanawianie sie i małą liczbe błędów, impulsywność odwrotnie. Najczęście uzywany jest Test Porównywania znanych Kształtów Kagana (rys. str. 763). Był on skonstruowany dla dzieci, ale stosuje sie go także do badania dorosłych. Próbowano także mierzyć ten wymiar Testem Matryc Ravena, stosuje się także narzędzia kwestionariuszowe.
- Psychologiczny sens wymiaru:
+ Kurtz, Borkowski - to stopień kontroli sprawowanej przez człowieka nad własnym funkcjonowaniem poznawczym. Refleksyjność to silna skłonność do kontroli, impulsywność to beztroska, zadowalanie sie pierwszym lepszym rozwiązaniem
+ sposób definiowania przez jednostkę kompetencji poznawczych (czyli do którego czynnika, szybkości czy poprawności przykłada większą wagę)
+ stopień tolerancji na odroczenie wzmocnienia (znalezienie rozwiązania). Impulsywni preferuja szybkie wzmocnienia, nawet niewielkie, natomiast refleksyjni maksymalne wzmocnienia, nawet za cenę odroczenia.
+ stopień tolerancji ryzyka poznawczego (u impulsywnych wysoki u refleksyjnych niski).
+ strategie poszukiwania informacji (refleksyjność - strategia systematyczna; impulsywność - poszukiwania chaotyczne).
- Geneza:
+ redukowanie lęku - jeśli osoba jest niepewna własnych kompetencji będzie impulsywna, natomiast jeśli boi się dezaprobaty społecznej a jednocześnie wierzy we własne możliwości będzie refleksyjna.
+ potrzeba osiągnięć - sądzi się, że jest większa u osób refleksyjnych
+ temperament - zapotrzebowanie na stymulację: duże zapotrzebowanie na stymulacje to umiarkowana refleksyjność i umiarkowana impulsywność, natomiast wartości skrajne oznaczają małe zapotrzebowanie na stymulację
+ próby zmiany stylu u dzieci poprzez manipulację instrukcją, wyniki niejednoznaczne, poza tym nie wiadomo czy zmiany stylu były stałe, czy tylko dostosowane chwilowo do sytuacji
+ stwierdza się także różnice kulturowe i związane ze statusem społeczno-ekonomicznym
+ czynniki biologiczne: refleksyjnośc w wieku 10 lat koreluje dodatnio z częstością uśmiechania się niemowlat w odpowiedzi na bodźce poznawcze, a ujemnie z tempem habituacji, ruchliwością i rozpraszalnością.
- Konsekwencje dla funkcjonowania:
+ refleksyjni są lepsi w zadaniach konwergencyjnych (wymagających staranności, analizy szczegółów, systematyczności), w zadaniach poznawczych
+ impulsywni lepsi w zadaniach dywergencyjnych (wymagających pośpiechu, szybkich decyzji, tolerowania ryzyka poznawczego), w testach i zadaniach gdzie liczy się szybkość, gorsi w testach wyboru (prowokuja one do zgadywania).
Zależność - niezależność od pola:
stopień w jakim spostrzeganie jest determinowane przez ogólna organizacje pola percepcyjnego. Zależność to tendencja do spostrzegania globalnego (części jako stopione z całością), niezależność to tendencja do wyodrębniania poszczególnych części i spostrzegania ich jako względnie niezależnych od całości.Strategi ta polega na kierowaniu się wskazówkami z zewnątrz vs z wewnątrz.
- Wiek: stosunkowo stałe różnice indywidualne juz w wieku przedszkolnym, od 8 do 24 roku życia nasila się niezależność (szczególnie intensywnie 10-17). Po 60 roku zycia następuje gwałtowny spadek niezależności.
- Płeć: kobiety są bardziej zależne od pola, różnice pojawiają się po 8 roku życia i zanikają w późnej starości.
- Metoda: Test Ukrytych Figur (Witkin i in.), polega na wyszukiwaniu prostych figur w złożonych wzorach. Rys. str. 768.
- Geneza: to poznawczy komponent wymiaru osobowości zwanego zróżnicowaniem psychologicznym, które przejawia się w specjalizacji funkcji psychicznych i oddzieleniu Ja od nie-Ja). Oddzielenie oznacza stosowanie wewnętrznych standardów i odwrotnie.
+ zależność wiąże sie z mniejszym poczuciem własnej odrębności i mniejszą artykulacją pojęcia ja, w tym obrazu własnego ciała.
+ stosowane mechanizmy obronne: zależni stosują prymitywne mechanizmy jak zaprzeczanie i wypieranie, niezależni stosuja izolacje i racjonalizację
+ biologia: zależni mają bardziej wrażliwy AUN w odpowiedzi na zagrożenie oraz mniejszą lateralizację.
- Konsekwencje dla funkcjonowania:
+ niezależni mają lepsze zdolności wzrokowo-przestrzenne, większą efektywnośc zamierzonego uczenia się (dzieki lepszej organizacji materiału), maja kompetencje przywódcze, wybierają zwykle zawody ścisłe, teoretyczne.
+ zależni maja duże zapotrzebowanie na informacje od innych ludzi, są konformistyczne, podatne na modyfikację postawy, są bardzo wrażliwe społecznie i maja duze kompetencje interpersonalne, wybieraja zawody humanistyczno-społeczne, wymagające kontaktu z ludźmi.
Abstrakcyjność- konkretność:
wymiar określający preferencje dotyczące poziomu ogólności stosowanych kategorii poznawczych. Abstrakcyjne są oczywiście ogólniejsze. Psychologowie poznawczy określają te wymiary jako styl poznawczy wyobrażeniowy (visualizers, styl konkretny) i styl pojęciowy (verbalizers, abstrakcyjny). Abstrakcyjność cechuje logiczna klasyfikacja, natomiast konkretność dostrzeganie bezpośrednich relacji między obiektami.
- Podstawowy przejaw behawioralny: stopień zdeterminowania zachowania przez właściwości aktualnej sytuacji (konkretność) lub przez zakodowane w systemie poznawczym informacje stanowiące uogólnienie przeszłych doświadczeń (abstrakcyjność).
- Wiek: małe dzieci cechuje konkretność, od wieku szkolnego pojawiają się kategorie ogólne.
- Metoda: bardzo różne narzędzia w zależności od kontekstu. Przykład: rys. na str. 773.
- Geneza:
+ typ treningu wychowawczego w dzieciństwie (konkretny: hamowanie eksploracji, wszystkie zasady jednoznacznie określone przez autorytety; abstrakcyjny: dziecko ma możliwość tworzenia własnych standardów oraz samodzielnego testowania zasad postępowania).
- Konsekwencje dla funkcjonowania:
+ abstrakcyjność nasila orientację zadaniową, umiejętność koordynowania wielu różnych inf. przy rozwiązywaniu problemów i podejmowaniu decyzji, myślenie abstrakcyjne cechuje także większa elastyczność
+ przy dużej złożoności środowiska abstrakcyjność wpływa dodatnio na wykonanie zadań skomplikowanych, natomiast konkretność na wykonanie zadań prostych
+ abstrakcyjność sprzyja niezależności od autorytetów, niskiej agresji oraz wyzszej decentracji interpersonalnej
+ abstrakcyjność wiąże siz z preferowaniem wrtości teoretycznych, społecznych i ekonomicznych, natomiast konkretność z wartościami estetycznymi, społecznymi i religijnymi.
+ pzrewiduje się, że osoby o stylu abstrakcyjnym są bardziej wrażliwe na zagrożenie poczucia własnej wartości, natomiast o stylu konkretnym na zagrożenie poczucia tożsamości.
Style poznawcze w koncepcji Sternberga:
Sternberg, tak jak inni twórcy nowych koncepcji, akcentuje możliwość zmienności stylu poznwaczego w zalezności od sytuacji. Zamiast o "stylach poznawczych" mówi o "stylach myślenia". Są to preferowane sposoby myślenia decydujące o tym, jak jednostka dysponuje posiadanymi zasobami poznawczymi. Sternberg akcentuje rolę metapoznawczych procesów kontrolujących i decyzyjnych - wymiary stylu dotyczą aspektów kierowania przez człowieka własną aktywnością.
Funkcje stylów i wymiary:
1. Funkcje czynności intelektualnych:
+ legislator - samodzielne strukturalizowanie problemów i planowanie
+ wykonawca - dobry realizator planów stworzonych przez innych
+ sędzia - porównywanie i ocena danych oraz efektów działań własnych i cudzych
2. Strategia rozdzielania posiadanych zasobów poznawczych:
+ monarchiczny - koncentracja na jednym celu na raz
+ hierarchiczny - koncentruje się na kilku sprawach jednocześnie jednak poświęca im różną ilość zasobów w zależności od wagi problemu
+ oligarchiczny - podejmowanie w tym samym czasie różnych działań, przywiązując do każdego taką samą wagę
+ anarchiczny - działanie przypadkowe, unikanie reguł i planowania
3. Poziom ogólności, na którym rozpatruje się problemy poznawcze:
+ globalny - abstrakcyjność, nieprzywiązywanie wagi do szczegółów
+ lokalny - drobiazgowość, pragmatyzm, preferowanie problemów konkretnych
4. Zasięg samokierowania (orientacja do wewnątrz lub na zewnątrz):
+ introwertywny - silna orientacja zadaniowa, preferencja pracy w pojedykę
+ ekstrawertywny
5. Otwartość na zmiany:
+ konserwatywny - niechęć do wykraczania poza ustalone reguły i procedury, unikanie sytuacji niejednoznacznych
+ postępowy (liberalny) - poszukiwanie nowości, modyfikacja sposobów działania, preferencja sytuacji niejasnych i wieloznacznych
Style nie są ortogonalne, np. wykonawca koreluje ze stylem konserwatywnym, a legislator z postępowym.
Metoda: głównie kwestionariusze samoopisowe z bezpośrednimi pytaniami o preferencje dla różnych typów sytuacji, zadań, sposobów pracy itp. Np. Inwentarz Stylów Myślenia Sternberga i Wagnera.
Geneza:
+ kształtują się pod wpływem doświadczenia i mają charakter utrwalonych nawyków
+ style korelują ze statusem społeczno-ekonomicznym; lepiej wykształceni rodzice mają dzieci o stylu legislacyjnym i hierarchicznym, gorzej wykształceni - o stylu wykonawczym, sędziowskim i konserwatywnym - Sternberg uważa, że rodzice kształtują style na zasadzie karania i wzmacniania
+ kolejność urodzeń - dzieci nie pierworodne częściej są legislatorami o stylu postępowym, natomiast rzadziej są sędziami
+ dostosowanie ucznia do stylu nauczyciela - modelowanie lub stosowanie przez nauczyciela zadań zgodnych z własnym stylem.
Konsekwencje dla funkcjonowania:
+ style pośredniczą pomiędzy zdolnościami a ich realizacją (są ważnym wskaźnikiem efektywności)
+ przydatność stylu zależy od sytuacji, np. sukces szkolny zależy od typu szkoły, rodzaju przedmiotu i stylu nauczającego (nauczyciele wyżej oceniają osiągnięcia uczniów o styl zgodnym z ich własnym)
+ powszechnie stosowane miary zdolności są w świetle teorii Sternberga niesprawiedliwe, np. testy inteligencji z wyborem dają większe szanse wykonwacom, stylowi lokalnemu, a także introwertykom i konserwatystom; zadania z analizą i interpretacją są lepsze dla sędziów, twórcza synteza dla globalistów i legislatorów, natomiast ustne odpowiedzi dla ekstrawertyków
Inne koncepcje stylów:
+ nawiązujące do Junga, cztery wymiary:
- percepcja-ocena (typ nastawienia do rzeczywistości)
- spostrzeganie-intuicja (sposób odbierania informacji)
- myślenia-uczucia ( wartościowanie informacji)
- ekstrawersja-introwersja
+ koncepcja Gregorca:
- wymiar przestrzeni: abstrakcyjność-konkretność
- wymiar czasu: sekwencyjność-rozproszenie
W wyniku skrzyżowania tych wymiarów powstają cztery podstawowe style poznawcze.
Kontrowersje:
1. Relacja style-zdolności:
+ wielu autorów sądzi, że wysoka niezależność od pola wiąże się ze zdolnościami analitycznymi (głównie przestrzennymi i wzrokowymi)
+ wiele stylów podlega zmianie w ontogenezie, co sugeruje, że np. abstrakcyjność, czy refleksyjność są rozwojowo wyższe, a impulsywność i konkretność niższe
+ Paivio: w jego koncepcji zaciera się granica rozróżnienia preferencji od możliwości, np. styl pojęciowy to nic innego jak niskie zdolności wyobrażeniowe
+ z drugiej strony style są skorelowane z osobowością, a zdolności nie.
2. Pomiar:
+ zadania poznawcze często mierzą zdolności zamiast stylu, gdyż ciężko spowodować nastawienie się badanych na preferowany styl - częściowo można temu zaradzić stosując zadania dywergencyjne (mozna je rozwiązać na różne sposoby)
+ stosowanie kwestionariuszy - mogą nie być trafne, gdyż pewne style charakteryzuje bogatsza samowiedza (refleksyjny, introwertywny, abstrakcyjny)
3. Wartościowanie stylów:
+ teoretycy twierdzą, że nie ma stylów dobrych i złych, gdyż skoro są preferowane przez jednostkę, to znaczy, że są dla niej optymalne
+ neutralność stylu polega na tym, że każdy ma plusy i minusy w pewnych sytuacjach
+ jednak hipotezy przewidujące pozytywne skutki pewnych stylów są stawiane znacznie częściej niż innych, co sugeruje, że pewne style są w naszej kulturze bardziej przystosowawcze i że style podlegają wartościowaniu społecznemu.
4. Oddziaływania wychowawcze:
+ style można do pewnego stopnia modyfikować
+ czy powinno się je pielęgnować ze względu na indywidualność, czy też zmieniać ze względu na aprobatę społeczną?
+ zdaniem Matczak lepiej zmieniać, gdyż dostarcza się przez to ludziom samowiedzy o własnych stylach, a także można uczyć gietkości pozwalającej na zmianę preferowanego stylu w sytuacji, która tego wymaga.
Umysł menedżera - typologia umysłów Junga
Podejmowano wiele prób stworzenia typologii umysłu. Typologia porządkuje wszystkie podstawowe cechy i określa, w jaki sposób wyznaczają one zbiór typów umysłowości, osobowości, temperamentu itp. Przykłady:
James: „subtelni teoretycy” i „gruboskórni empirycy”
Pawłow: „artyści” (konkretno- wyobrażeniowe) i „myśliciele” (kodowanie abstrakcyjno-werbalne)
Części składowe
analityczna percepcja (świat zewn., dane zmysłowe, „krok po kroku”, „tu i teraz”, fragmentaryczność, struktury wiedzy układane są wolna, stopniowo; indukcja, korekty etc.);
intuicja (całości, tzw. Gest alty, paradoksy i zagadki, wniosek poprzedza przesłanki, szybkość, nieregularność i nagłość pojawienia się rezultatu; dominacja prawej półkuli; rodzaj pierwotnego odruchu strategicznego).
Myślenie - silne dążenie do obiektywności i korzystania z odniesień niezależnych od osoby (podmiotu).; wartościowanie oparte na kryteriach zewnętrznych, logicznych i apersonalnych.;
Uczucia - kryterium prawdziwości i użyteczności informacji dla podmiotu.
Portrety menedżerskich umysłów
Obserwator (percepcja-myślenie)
Teoretyk (intuicja-myślenie)
Wizjoner (percepcja-uczucia)
Pragmatyk (intuicja-uczucia)
Preferencje i awersje
Pojęć stosowanych do opisu świata (sytuacji);
Sposób spostrzegania czasu i horyzontem planowania strategicznego;
Ocena ryzyka;
Uwagi na zakończenie
Związki stylów z innymi konstruktami
Korelacje między I i O
NEO-PI-R
neurotyzm: od -0,15 do -0,22
wyjaśnienie: podwyższony poziom pobudzenia w sytuacjach stresowych (testy inteligencji stresują); wrażliwość na ocenę; mała wiara we własne możliwości
ekstrawersja: od 0,06 do 0,21; niekiedy też związki negatywne! (ale słabe)
wyjaśnienie związków pozytywnych: większe tempo reagowania, co zapewnia przewagę w testach inteligencji (znaczna część z ograniczeniem czasowym); większa odporność na dystrakcję w sytuacjach stresowych; introwertycy łatwo się przestymulowują;
wyjaśnienie związków pozytywnych: większe tempo reagowania (!!!) - impulsywne reakcje prowadzą do większej ilości błędów (brak namysłu nad zadaniem)
otwartość: od 0,24 do 0,40 (tylko przy testach na gc lub wiedzę ogólną)
wyjaśnienie: osoby aktywnie poszukujące informacji i poszerzające swoją wiedzę o świecie; ale też nowe sytuacje traktowane są jako wyzwanie i nie są stresujące, co zapewnia przewagę podczas samego rozwiązywania testu. Związane z motywacją do myślenia, zdobywania wiedzy, pochłonięciem intelektualnym;
argument za O traktowaną jako „intelekt” lub „kultura”;
ugodowość: od -0,18 do -0,28 (zarówno gc , jak i gf)
wyjaśnienie (mocno hipotetyczne!): możliwa mniejsza samodzielność myślenia u osób ugodowych (raczej podążają za kimś), a testy na inteligencję promują samodzielne myślenie; lub mniej radykalnie - osoby ugodowe myślą samodzielnie, ale potrzebują na to więcej czasu
sumienność: od -0,15 do +0,40 (głównie wiedza ogólna - zarówno dodatnia, jak i ujemna korelacja)
wyjaśnienie związków pozytywnych: systematycznie się uczą, co znajduje odzwierciedlenie zarówno w osiągnięciach akademickich, jak i testach wiedzy ogólnej
wyjaśnienie związków negatywnych: sumienność kompensuje braki w inteligencji (osoby niezbyt zdolne mogą systematyczną pracą nadrabiać „braki” inteligencji lub w drugą stronę - osoby zdolne są leniwe, bo nie muszą się wysilać, aby osiągać dobre rezultaty).
Typologia Junga
E/I (Ekstrawersja/Introwersja) = Introwertycy są inteligentniejsi (0.09) = odporność na stres? (mało przekonujące wyjaśnienie badacza); tu można się odwołać, tak jak poprzednio, do większej refleksyjności (w sensie tempa reagowania) u I.
S/N (Percepcja/Intuicja) = Intuicjoniści są bardziej inteligentni (0.07) = wychodzenie poza dane; korelat O!
J/P (Ocenianie/Obserwacja) = Obserwatorzy są bardziej inteligentni (0.20) = elastyczność, nie koncentrowanie się na organizowaniu danych, ale na samych danych;
T/F (Myślenie/Uczucia) = Myślenie sprzyja inteligencji (0.11) = promocja logicznego myślenia w testach inteligencji? Ujemny korelat N!
EPQ-R
N i E - analogicznie, jak w Big V
psychotyzm: od -0,09 do -0,17 (wszelkie możliwe miary inteligencji)
wyjaśnienie: impulsywne reagowanie przekłada się na większą ilość błędów (testy inteligencji wymagają dokładności)
Ogólnie
Nurt pobudzeniowy
przypomnieć sobie, jak z pobudzeniem związane są cechy osobowości (zwłaszcza E i N)
dobrze zaznajomić się z formalną teorią inteligencji - zwłaszcza rolą pobudzenia! (nie zapomnieć o rozróżnieniu na pobudzenie energetyczne i lękowe; lękowe zawsze upośledza zarówno dostępność zasobów uwagi, jak i pojemność WM)
korelacje między I i O w badaniach Nęcki
w dwóch badaniach na trzy nie udało się uzyskać żadnych związków pomiędzy inteligencją, a osobowością (nawet z otwartością na doświadczenie!)
tylko w jednym badaniu wystąpiła korelacja z ekstrawersją (r = -0,29)
w każdym badaniu uzyskiwano związki pomiędzy inteligencją, a wykonaniem zadań uwagowych i na pamięć roboczą (DIVA i TURBO STERNBERG) z jednej strony oraz pomiędzy cechami osobowości (głównie E i N), a wykonaniem tychże zadań z drugiej! nie przełożyło się to jednak na bezpośrednie związki, pomiędzy inteligencją i osobowością, co po raz kolejny potwierdza, że takowych po prostu nie ma
badania nad połączeniem inteligencji i osobowości przez pobudzenie prowadził również Matthews - o tym, co mu wyszło i do jakich wniosków doszedł powinna być mowa w referacie
Inne związki:
samoszacowana inteligencja (self-assesed intelligence, SAI)
N-, E+, O+ (ok. 17% wspólnej wariancji dla cech traktowanych wspólnie), niskie związki z realnym poziomem inteligencji (9% wariancji wyjaśnionej);
Badania na pojedynczych cechach (niższe wskaźniki): N (-0.24), U (-0.23) = chodzi o skromność i obniżoną samoocenę; E (0.24), S (0.21) = chodzi o podwyższoną samoocenę i wiarę we własne kompetencje;
Otwartość to tak właściwie SAI wraz z aspektem „estetyczno-artystycznym”;
tempo przetwarzania informacji
korelacja 0.3 z miarami osobowości (w badaniu nie różnicowano niestety na poszczególne cechy… - E powinno być ważne), ale aż 0.3 do 0.7 czy nawet 0.9 w wypadku miar inteligencji!
związane z efektywnością działania układu nerwowego i mózgu, które nie są związane z osobowością;
sukces akademicki
N-, E-, S+
co ciekawe osobowość wyjaśnia ok. 30%-45% wariancji w zakresie sukcesów akademickich, a inteligencja tylko - ok. 25%!
przewidywany bardzo trafnie na podstawie cech osobowości, nie inteligencji; szczególnie u starszych uczniów/studentów!
wiedza (inteligencja skrystalizowana)
O+ (intelekt, 0.36), S- (kompensacja niskiej inteligencji pracowitością! 0.40-0.50);
Osobowość odpowiada za 16-25% wariancji, zaś inteligencja płynna jedynie za 10% (0.3);
inteligencje wielorakie
inteligencja emocjonalna/społeczna
N (-0.31 do -0.47)
E (0.30 - 0.53)
O (0.21 - 0.25) = zwykle nieistotne
U (0.28 - 0.58)
S (0.44)
Brał pod uwagę dwie podstawowe klasy procesów: odbiór i wartościowanie. Każda z nich jest realizowana za pośrednictwem określonych funkcji podstawowych, wyrażających dominujące ukierunkowanie świadomości.
Dwa style odbioru informacji:
Dwa sposoby wartościowania informacji:
Kombinacje tych czterech biegunów dają prostą typologię (u Junga - psychiczna totalność).
„Światło” umysłu - najbardziej rozwinięte walory.
„Cień” umysłu - funkcje rzadko stosowane.
Cztery rodzaje menedżerskich umysłów:
Rozstrzygające są dla niego fakty, pomiary i szczegółowe oceny analizowane przez pryzmat logiki i indukcji. Polega na kolekcjonowaniu szczegółów, ważniejsze są fakty niż teoria. Najważniejsze jest „tu i teraz”. Nadmiernie ostrożni w podejmowaniu decyzji, są raczej antyryzykantami. Planują krótkoterminowo. Idealny kontroler czy finansista.
Koncepcje podporządkowane logicznej ścisłości i spójności. Ważne dla niego są schematy dedukcyjne i ścisłe procedury postępowania. W konflikcie teoria-fakty wybiera teorię. Wierzy w konsekwencje realizacji schematów-teorii. Tworzy „teorię wszystkiego”. Wadą jest interpretowanie sytuacji niepewnych, jako konkretnych i pewnych. Ma silne poczucie kontroli nad sytuacją. Zaletą jest umiejętność planowania na szeroką skalę. Nie lubi spontaniczności.
Łatwo dokonuje globalnych ocen sytuacji. Szybko uzyskuje orientację w sytuacjach złożonych i trudnych do przedstawienia w ilościowej formie. Logika nie jest jego najsilniejszą stroną. Koncentrują się na długiej perspektywie czasowej. Ich korzystną cechą jest otwartość na doświadczenie i entuzjazm. Są wulkanami nowych idei. Wadą jest wyraźne ignorowanie konkretów (faktów) i mniejsza uwaga poświęcona sprawie bezpośredniej realizacji oraz konsekwencji w działaniu. Jest zafascynowany przyszłością. Grozi mu oderwanie od rzeczywistości.
Spostrzega świat w subiektywny sposób. Manipuluje faktami kierując się głównie doznaniami/uczuciami. Wypróbowuje różne możliwości tkwiące w sytuacji. Nie wierzą w teorie i sztywne schematy. Lubi grę dla uciechy grania. Znamienne dla niego jest wysokie poczucie wpływu/sprawstwa powoduje łatwość przekraczania granicy dopuszczalnego ryzyka. Dobrze się czuje w chaosie. Ma duuże zdolności improwizacyjne. Działa raczej w krótkoterminowej perspektywie.
Sąsiadujące ze sobą pary umysłów dopełniają się, ponieważ mają jedną funkcję wspólną a inną przeciwstawną. Po przekątnych leżą zaś skrajne przeciwności. Różnice w zakresach:
Obserwator i teoretyk posługują się myśleniem, a wizjoner i pragmatyk wykorzystują uczucia.
Obserwator i pragmatyk spostrzegają czas jako „fakt” i „tu i teraz”, a wizjoner i teoretyk myślą raczej długookresowo.
Obserwator i teoretyk - ostrożni. Wizjoner i pragmatyk - ryzykanci.
Wpływ typu umysłu na zachowanie będzie największy w sytuacjach otwartych, o dużej swobodzie wyboru sposobu zachowania, lub w sytuacjach niepewnych i konfliktowych, zmierzających do wyraźnych rozstrzygnięć. Dodatkowo korzystne jest, ażeby menedżer znał typ swojego umysłu. Najlepszą strategią jest dobranie ludzi o wszystkich typach umysłowości w sztabie menedżerskim.
Typy (traktowane łącznie, a nie wyizolowane!) wyjaśniają kilka do kilkunastu procent wariancji w IQ (8-19%)
Typ inteligentny = INTP (Myśliciel, Thinker)
Typ nie-inteligentny = ESFJ (Opiekun, Caregiver)
Inteligencja i osobowość to raczej odrębne konstrukty, wiążące się ze sobą przez zmienne pośredniczące, niemniej mogą wspólnie wpływać na poziom wykonania testów, w tym testów inteligencji i stąd czasem wykrywane korelacje;
Interesującą jest hipoteza o swoistej podrzędności osobowości wobec szerzej pojętego systemu poznawczego wraz z jego zdolnościami => osobowość mierzona jest samoopisowo, musimy mieć więc poznawczą reprezentację zarówno tego, czym osobowość jest, jak i tego jaki profil sami reprezentujemy! (stąd w badaniach okazuje się, że osoby inteligentne mają bardziej złożony profil osobowościowy; można przypuszczać, że po prostu mają bardziej złożoną reprezentację siebie).
Przez pewien czas obiecującym nurtem badań w dziedzinie związków między osobowością i inteligencją był nurt związany z pobudzeniem. U podłoża niektórych cech leży pobudzenie, są też koncepcje inteligencji zbudowane w oparciu o pobudzenie, więc badacze mieli nadzieje, że może za pośrednictwem tej zmiennej coś się uda wykryć.
2