r o z d z i a ł III

Edukacja dla bezpieczeństwa pracy

Jacek żbikowski

Akademia Bydgoska im. Kazimierza Wielkiego

pojęcie i istota zarządzania BEZPIECZEŃSTWEM pracy

Chcąc określić pojęcie zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, należy zdefiniować termin „zarządzanie” oraz „bezpieczeństwo i higiena pracy”. Należy zauważyć, że pierwszy z nich jest wieloznacznie definiowany. Ogólną definicję tego pojęcia podaje F.W. Taylor, określając zarządzanie jako „(...) dokładne poznanie tego, czego się oczekuje od ludzi, a następnie dopilnowanie, by wykonali to w najlepszy i najtańszy sposób”. J. Zieleniewski definiuje zarządzanie jako „(...) szczególnego rodzaju kierowanie, występujące wówczas, gdy władza nad ludźmi wynika z własności rzeczy stanowiących dla nich niezbędne przedmioty i narzędzia pracy (...) lub z upoważnienia otrzymanego od właściciela tych rzeczy, np. w ustroju socjalistycznym - od państwa”. Podobnie zarządzanie określa J. Kurnal stwierdzając, że „(...) szczególnym rodzajem kierowania opartym na władzy organizacyjnej wynikającej z prawa własności rzeczowych środków działania można by całkowicie nazwać zarządzaniem”, „(...)zarządzanie jest po prostu kierowaniem sformalizowanymi organizacjami działań, a nie jest kierowaniem organizacjami działań niesformalizowanych”.

T. Pszczołowski za nadrzędne uważa pojęcie „stosunki organizacyjne”, które podzielił na następujące rodzaje:

• kierowanie,

• zarządzanie,

• dowodzenie,

• wpływanie,

• wychowywanie,

• rządzenie,

• sterowanie.

Kierowanie odbywa się w układzie międzyosobowym: kierownik - podwładny, w relacji kierownik - zasoby organizacji występuje zarządzanie, w układzie rodzice - dzieci ma miejsce wychowanie, pomiędzy dowódcą i żołnierzem - dowodzenie, przywódcą a człowiekiem organizacji nieformalnej - wpływanie, przywództwo.

H. Steinmann i G. Schreyogg wyróżniają dwa podejścia do pojęcia „zarządzanie”: „instytucjonalne”, pojmujące zarządzanie jako grupę osób, której powierzono w organizacji uprawnienia do wydawania poleceń; „funkcjonalne”, nawiązujące do działań, które służą kierowaniu procesem pracy, tzn. wszystkich czynności niezbędnych do realizacji zadań organizacji. Określają zarządzanie jako „(...) kompleks zadań kierowniczych, które muszą być wykonane podczas świadczeń w systemach opartych na podziale pracy (...), niezależnie od tego, w którym resorcie, na jakim szczeblu kierowania bądź w którym przedsiębiorstwie. Chociaż sytuacje są odmienne, a problemy i prace do wykonania całkowicie innego rodzaju, to jednak istnieje ogólny katalog zadań kierowniczych”.

S. Kownacki uważa, że „(...) pojęcie zarządzanie ludźmi jest szersze niż pojęcie kierowanie ludźmi. Pierwsze z nich rozumiane jest jako ogół oddziaływań, jakim podlega człowiek w organizacji, drugie natomiast, jako sposób oddziaływania kierownika na podwładnych, a więc jest ono ograniczone do problematyki stylów kierowania”. Celem kierowania jest „(...) służenie sprawnej realizacji zadań przydzielonych danej komórce organizacyjnej do wykonania, (...) kierowanie jest więc bezpośrednim narzędziem realizacji zadań, a pośrednim realizacji celów organizacyjnych”. Spójne poglądy z powyższym autorem przedstawia R.W. Griffin, który określa zarządzanie jako „(...) zestaw działań /obejmujący planowanie i podejmowanie decyzji, organizowanie, przewodzenie, tj. kierowanie ludźmi i kontrolowanie/ skierowanych na zasoby organizacji /ludzkie, finansowe, rzeczowe i informacyjne/ i wykonywanych z zamiarem osiągnięcia celów organizacji w sposób sprawny i skuteczny”. T. Pszczołowski zarządzanie nazywa „(...) działaniem polegającym na dysponowaniu zasobami i narzędziami, czyli jest to działalność zmierzająca do spowodowania funkcjonowania rzeczy, organizacji lub osób podległych zgodnie z celem zarządzającego. Zadaniem zarządzania jest formułowanie celu działania, planowania, czyli organizowanie toku czynności, pozyskiwanie i rozmieszczanie potrzebnych zasobów /ludzkich i rzeczowych/, czyli organizowanie struktur oraz kontrolowanie realizacji celów. Możemy, więc wyciągnąć stąd wnioski, że zarządzanie jest ściśle związane z kierowaniem, a nie wspomagające”. Podobnie pojęcie zarządzania przedstawiają L.R. Brummet, C.W. Pyle i E.G. Flamholtz, którzy określają je jako „(...) proces nabywania i doskonalenia, utrzymywania i wykorzystywania mieszanki zasobów, potrzebnych do osiągnięcia celów organizacji”. Zasoby stanowią ludzie oraz środki rzeczowe i finansowe będące w dyspozycji organizacji. Natomiast A. Ehrlich i B. Gliński definiują zarządzanie jako „(...) działalność kierowniczą polegającą na ustalaniu celów i powodowaniu ich realizacji w organizacjach podległych zarządzającemu na podstawie własności środków produkcji lub dyspozycji nimi”. Według R. Rutki „(...) istotą zarządzania, podobnie jak każdej innej formy kierowania, jest działanie zmierzające do osiągnięcia celów przez ludzi i z ludźmi. Tak, więc nie ma zarządzania bez kierowania”. Na uwagę zasługują następujące stwierdzenia tego autora: 1) Zarządzanie jest formą kierowania, w której występują możliwości bezpośredniego jak i pośredniego koordynowania zbiorowych wysiłków na pożądanym poziomie. 2) Zarządzający jest kierownikiem o szczególnym zakresie uprawnień i odpowiedzialności. Jego zachowania koordynujące odnoszą się nie tylko do zachowań ludzi, lecz także do zachowań organizacji rozumianej jako twór złożony z ludzi i technicznych środków działania.

A.K. Kożmiński i K. Obłój uważają, że istotą zarządzania jest „(...) zapewnienie stanu równowagi funkcjonalnej organizacji. Warunek ten będzie spełniony, gdy zachowywać będzie zdolność do samosterowania sobą, czyli formułowania celów i powodowania ich realizacji, a także utrzymywania swej struktury jako elementu wyodrębnionego z otoczenia. Do instrumentów służących utrzymaniu tak pojętej równowagi funkcjonalnej należy struktura organizacyjna, procedury operacyjne, strategia i kultura organizacyjna”. Z. Izdebski i J. Tudrej interpretują zarządzanie jako „(...) organizowanie systemu ekonomiczno-finansowego dla zapewnienia realizacji celu przedsiębiorstwa w drodze kierowania jego całością, podejmowania decyzji ekonomicznych, manipulowania środkami przedsiębiorstwa i jego powiązaniami z otoczeniem”. H. Koontz i C. O'Donnel twierdzą, że zarządzanie jest „(...) sztuką obejmującą osiąganie celów poprzez ludzi i z ludźmi w formie zorganizowanych grup oraz kształtowania środowiska, w którym ludzie mogą działać jako jednostki i równocześnie współdziałać w osiąganiu celów zbiorowych”. Zarządzanie obejmuje następujące elementy:

• wyznaczanie ogólnych i cząstkowych celów działalności;

• sprawowanie władzy na podstawie uprawnień wynikających z własności rzeczowych środków działania (przy czym uprawnienia własnościowe mogą być wykonywane bezpośrednio bądź delegowane);

• dysponowanie zasobami przedsiębiorstwa (ludźmi oraz środkami rzeczowo-finansowymi) w sposób mający realizować założone cele.

H. Fayol uważa, że „(...) zarządzać to znaczy prowadzić przedsiębiorstwo do osiągnięcia jego celu, wydobywając maksymalne możliwości ze wszystkich znajdujących się w naszej dyspozycji zasobów”. Zarządzanie obejmuje następujące funkcje:

• techniczną (technologiczną);

• handlową (kupno, sprzedaż i wymiana);

• finansową (poszukiwanie kapitału i jego efektywne wykorzystanie);

• ubezpieczeniową (ochronę własności i ochrona osobista);

• rachunkową (inwentaryzację, dane bilansowe);

• administracyjną (bezpośrednio oddziaływa na personel).

W. H. Newman stwierdza, że „(...) zarządzanie jest to nadawanie kierunku, kierowanie i kontrolowanie wysiłków grupy dla zrealizowania dowolnego celu”.

W świetle przeanalizowanych określeń wspomnianego pojęcia wydaje się, że za najbardziej przydatną, w aspekcie dalszych czynności badawczych, można uznać definicję zarządzania: Zarządzanie to taki rodzaj kierowania, w którym tytuł do wywierania wpływu na hierarchię i systemy wartości, interesy i dążenia oraz postawy i organizacyjne zachowania kierowanych wynika głównie, choć nie wyłącznie, z władania lub z faktu dysponowania przez kierującego zasobami materialno-energetycznymi lub nominalnymi i informacjami o szczególnym znaczeniu dla funkcjonowania i rozwoju organizacji bądź z samego przeświadczenia kierowanych, że kierujący ma możliwość pozyskiwania tych zasobów.

System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy jest podsysystemem organizacji, w której skład wchodzą także podsystemy: ludzie, cele, struktura i technologia. Z każdym z nich oraz otoczeniem organizacji łączą go więzi: informacyjne, funkcjonalne oraz techniczne. Graficznie przedstawia to rysunek nr 1.

Rysunek nr 1. Model organizacji zawierający podsystem zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie studiów literatury przedmiotu.

Ludzie - uczestnicy organizacji wraz z ich kwalifikacjami, umiejętnościami, postawami i wzorcami zachowań, systemami wartości, motywacją do pracy, interesami grupowymi.

Zadania - podstawowe zamierzenia i cele organizacji oraz wynikające z nich cele i zadania dla niższych szczebli w hierarchii organizacyjnej. Realizacja celów wymaga, aby były one rozmieszczone w całej organizacji.

Struktura - stanowi zbiór elementów składowych organizacji i relacji pomiędzy tymi elementami oraz pomiędzy strukturą a otoczeniem, uporządkowany według przyjętych kryteriów. Powstanie jej jest skutkiem rozmieszczenia władzy w układzie pionowym (hierarchicznym) oraz na każdym szczeblu (poziomie) a także przebiegu procesów organizacyjnych.

Technologia - zbiór metod i technik wytwarzania lub świadczenia usług, dystrybucji, podejmowania decyzji.

Podsystem zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy - stanowi ogół środków i urządzeń służących do stworzenia warunków pracy, eliminujących zagrożenie życia lub zdrowia zatrudnionych; usuwanie lub ograniczanie szkodliwości związanych z procesem i środowiskiem pracy (np. zagrożenie ze strony maszyn i urządzeń technicznych, zapobieganie wypadkom przy pracy, chorobom zawodowym i in. szkodliwym wpływom pracy na zdrowie. Do środków służących zapewnieniu bhp należą m.in.: odpowiednie rozplanowanie i urządzenie pomieszczeń do pracy, udoskonalenie procesów wytwórczych, zapewnienie bezpieczeństwa technicznego, szkolenie w zakresie bhp.

Zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy - to proces planowania, organizowania, oraz motywowania ludzi do działań mających na celu stworzenie warunków pracy eliminujących zagrożenie życia lub zdrowia zatrudnionych; usuwanie lub ograniczanie szkodliwości związanych z procesem i środowiskiem pracy (np. zagrożenie ze strony maszyn i urządzeń technicznych, zapobieganie wypadkom przy pracy, chorobom zawodowym i in. szkodliwym wpływom pracy na zdrowie, a także kontrolowania tych działań.

F.W. Taylor: Shop Management, Harper and Row. New York 1903, s. 21, podaję za R.W. Griffin: Podstawy zarządzania organizacjami. Warszawa 1996, s. 36

J. Zieleniewski: Organizacja zespołów ludzkich. Warszawa 1982, s. 393

J. Kurnal: Organizacja kierownictwa w przedsiębiorstwie (problemy teoretyczne). Bydgoszcz 1965

J. Kurnal: Zarys teorii organizacji i zarządzania. Warszawa 1969, s. 366

Zob. T. Pszczołowski: Organizacja od dołu i od góry. Wiedza Powszechna 1978, s. 138-140

H. Steinmann, G. Schreyogg: Zarządzanie. Podstawy kierowania przedsiębiorstwem. Wrocław 1995, s. 18

Ibidem, s. 19

S. Kownacki: Nowoczesne systemy personalne w zakładzie pracy. Warszawa 1993, s. 4

Ibidem, s. 61

R.W. Griffin, op. cit., s. 38

T. Pszczołowski: Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji. Warszawa 1978, s. 288

L.R. Brummet, W.C. Pyle, E.G. Flamholtz: Rachunek zasobów ludzkich w przemyśle. W: E.W. Scott, L.L. Cummings: Zachowanie człowieka w organizacji, t. 2. Warszawa 1983, s. 169

A. Ehrlich, B. Gliński: Encyklopedia organizacji i zarządzania. Warszawa 1982, s. 609-610

R. Rutka: Studium czynników korygujących style kierowania w przedsiębiorstwach. Gdańsk 1984, s. 24

R. Rutka: Zarządzanie jako forma kierowania. W: A. Czermiński, M. Czerska, B. Nogalski, R. Rutka: Organizacja i zarządzanie. Gdańsk 1993, s. 22-23

A.K. Kożmiński, K. Obłój: Zarys teorii równowagi organizacyjnej. Warszawa 1989, s. 194-196

Z. Izdebski, J. Tudrej: Kierownicy przedsiębiorstw kapitalistycznych. Warszawa 1968, s. 23

H. Koontz, C. O'Donnel: Zasady zarządzania. Warszawa, 1969, s. 25-26

H. Fayol: Nauka o administracji w zastosowaniu do państwa. Poznań 1947, podaję za D. Gwisziani: Organizacja i zarządzanie. Warszawa 1976, s. 304-305

W.H. Newman: Administrative Action. Prentice Hall, Englewood Cliffs, N.J. 1956, p. 1

254

Podsystem zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy

STRUKTURA

TECHNOLOGIA

O T O C Z E N I E

CELE

LUDZIE

---