Maciej Przybył
„Archeologiczne tajemnice palatium i katedry poznańskiego Ostrowa”
Chrzest Mieszka I w 966 roku w powszechnej świadomości Polaków uchodzi za jedno z najbardziej znaczących wydarzeń na kartach historii Polski, które w perspektywie miało zaważyć na rozwoju państwa i narodu polskiego. Dzięki dalekowzrocznej decyzji naszego pierwszego władcy, skromny jeszcze wówczas terytorialnie kraj nad Wartą przyjęty został do wspólnoty państw chrześcijańskich, wpisując się tym samym na trwałe w zachodnioeuropejski krąg kulturowy. Arcyważny w swej wymowie akt chrztu Mieszka zapoczątkował proces chrystianizacji ziem polskich, która objęła z początku samego władcę i jego otoczenie, tworząc niewielkie wyspy nowej religii w morzu tradycyjnej wiary pogańskiej. Centra owych wysp stanowiły główne ośrodki władzy książęcej, w których najszybciej na drodze konwersji przyjmowano nowe idee.
Jednym z takich ośrodków w młodym państwie Mieszka był gród na poznańskim Ostrowie, któremu poświęcona została jubileuszowa wystawa pt.”Archeologiczne tajemnice palatium i katedry poznańskiego Ostrowa”, zorganizowana w Muzeum Archeologicznym w Poznaniu. Podstawowym jej założeniem było przedstawienie szerokiej rzeszy odbiorców roli grodu poznańskiego w krzewieniu chrześcijaństwa na ziemiach polskich oraz przypomnienie znaczenia chrztu naszego pierwszego historycznego władcy w rozwoju kulturowym ziem polskich. Na ekspozycji zaprezentowane zostały najbardziej spektakularne zabytki wczesnośredniowiecznej kultury materialnej i artystycznej, pochodzące z badań archeologicznych prowadzonych od końca lat trzydziestych XX wieku do dnia dzisiejszego na terenie Ostrowa Tumskiego w Poznaniu. Badania te objęły swym zasięgiem najważniejsze miejsca i budowle związane z początkami chrześcijaństwa w Polsce, wśród nich zwłaszcza, położone w północnej części poznańskiego zespołu grodowego, pozostałości rezydencji książęcej z kaplicą pałacową oraz relikty pierwszej katedry poznańskiej, odkryte w obrębie dzisiejszej bazyliki archikatedralnej. W świetle najnowszych ustaleń, obiekty te należą do najwcześniejszych murowanych budowli świeckich i sakralnych na ziemiach polskich, odpowiadających metrykalnie czasom panowania Mieszka I. Ekspozycja, zgodnie z intencją zawartą w tytule, tematycznie nie ogranicza się wyłącznie do problematyki chrztu naszego pierwszego władcy ale swą narracją wybiega poza owo niezwykłe wydarzenie, które postrzegać należy bardziej jako symbol zapoczątkowanych wówczas zmian w dziejach państwa polskiego.
***
Wystawa składa się z trzech części. W części pierwszej ukazany został, dominujący na poznańskim Ostrowie w okresie chrztu Mieszka I, książęcy zespół pałacowo-sakralny, stanowiący jeden z osobliwych przykładów, powszechnie znanych wówczas w Europie Łacińskiej, reprezentacyjnych rezydencji wczesnośredniowiecznych władców. Najbardziej spektakularnym komponentem tej odsłony jest wykonany w skali 1:1 model kaplicy palatium poznańskiego, w której podjęto próbę odtworzenia wnętrza obiektu wraz z niezbędnym, pochodzącym z epoki, wyposażeniem liturgicznym. Walor scenograficzny owej rekonstrukcji wprowadza widza w świat ówczesnej symboliki chrześcijańskiej - średniowiecznych wyobrażeń, obrazów i gestów. Dzięki niemu zwiedzający nie jest tylko biernym odbiorcą wiedzy na temat przedromańskiej architektury sakralnej, ale w pewnym sensie staje się „aktorem” przeżywającym i współkreującym swoistego rodzaju muzealne teatrum.
Kaplicę poznańskiego palatium stanowił niewielki kościół salowy, zamknięty od wschodu absydą. Świątynia zbudowana została z płytek kamiennych łączonych zaprawą gipsową. Obiekt na poziomie użytkowym osiągał we wnętrzu wymiary 2,5x2,5 m, natomiast grubość jego ścian wynosiła 1 m. Nawa kaplicy liczyła 10 m² powierzchni a absyda w stosunku do nawy cofnięta była o ok. 0,5m. Wnętrze świątyni oświetlały okna o wymiarach 130 cm x 75 cm, umieszczone w ścianach bocznych obiektu na wysokości około 0.55 m od posadzki. Osobne okno, ale nieco mniejszych rozmiarów, znajdowało się prawdopodobnie także w absydzie. Posadzkę kaplicy tworzyła wylewka gipsowa zalegająca na warstwie drobnych kamieni. Ściany pokryte były kremowo-białym tynkiem wapiennym, noszącym w niektórych miejscach elementy dekoracji, do wykonania której użyto biel wapienną, czerwień żelazową i błękit. Tematyka dekoracji nie jest znana. Stanowiły je prawdopodobnie motywy geometryczne i przedstawienia figuralne. Wyjątkowy charakter miejsca podkreślała mozaika ścienna, którą tworzyły szklane kostki o licu zdobionym złotą folią. Przypuszczalnie wyłożone zostało nimi wnętrze absydy. Na osi absydy ulokowany był ołtarz, przy którym odbywała się celebracja mszy i nabożeństw dla władcy i jego rodziny. Istotnym komponentem liturgicznym wyposażenia kaplicy był zapewne krzyż oraz kielich i patena, niezbędne do sprawowania eucharystii. Z wyposażeniem tym należy prawdopodobnie wiązać także relikwiarz skrzynkowy, którego kościane fragmenty okładziny znaleziono w trakcie badań wykopaliskowych w obrębie poznańskiego palatium.
Dominującej ekspozycyjnie kaplicy pałacowej towarzyszą zabytki kultury materialnej i artystycznej pozyskane w wyniku badań archeologicznych prowadzonych na terenie poznańskiego zespołu rezydencjonalnego. Składają się na nie oryginalne przedmioty związane z wystrojem i wyposażeniem świątyni a także różne inne artefakty pochodzące z szeroko rozumianego kompleksu pałacowo-sakralnego. Odwiedzający wystawę może zapoznać się z prawdziwymi wytworami wczesnośredniowiecznych artystów-rzemieślników (złotników, szklarzy, mozaikarzy), którzy dekorowali poznańską kaplicę i wyposażyli jej wnętrze. W tej grupie eksponatów znalazły się przede wszystkim: wybrane przykłady kostek mozaikowych zdobionych złotą folią z początku XI w., malowane tynki z 2 połowy X i XI w., paciorki ze szkła i kamieni szlachetnych/ m.in. kryształ górski, karneol, agat, kwarcyt mleczny/ , fragmenty relikwiarza skrzynkowego, złote okucie w kształcie palmety, złota ozdoba w kształcie ryby, złote ogniwko, konik brązowy z X w. oraz fragmenty tygli odlewniczych. Własnością elity zamieszkującej tę część Ostrowa Tumskiego były najprawdopodobniej biżuteria i ozdoby w postaci pierścionków szklanych i brązowych oraz kabłączki skroniowe. Z otoczeniem władcy wiązać można także znalezione w obrębie palatium pionki do gry.
Osobną grupę eksponatów stanowią numizmaty oraz zabytki sfragistyczne. Kolekcję monet tworzą: znalezione w kaplicy - obol króla węgierskiego Andrzeja I /1047-1060/ i denar króla czeskiego Wratysława II /1085-1092/ oraz pozyskane w trakcie badań w obrębie palatium - denar księcia polskiego Władysława Hermana /1097-1102/, denar krzyżowy z 2 połowy XI w. i - będąca słowiańskim naśladownictwem - moneta króla angielskiego Ethelreda II /978-1013 i 1014-1016/. Cennymi artefaktami towarzyszącymi grupie numizmatów, chociaż nieco odbiegającymi od zasadniczego horyzontu chronologicznego wystawy, są zabytki pochodzenia kancelaryjnego: bulla ołowiana księcia Bolesława Krzywoustego /1102-1138/, tłok pieczęci dominikanina Jakuba z końca XIII w. oraz gliniane opakowanie pieczęci z XII w. Niezbędnym uzupełnieniem rekonstrukcji kaplicy pałacowej są wyeksponowane na wystawie oryginalne detale architektoniczne i fragmenty murarki pochodzące z destruktów ścian poznańskiego palatium. /m.in. detal z piaskowca, fragment muru, okrzeski krzemienne/.
Tło ikonograficzne dla kaplicy pałacowej tworzą umieszczone na posterach graficzne rekonstrukcje owej świątyni oraz dużego formatu rysunkowe reprodukcje i fotografie najciekawszych zabytków, pochodzących z badań przy kościele NMP. Dla porównania nie zabrakło też w tym miejscu wizerunków rezydencjonalnych obiektów sakralnych z wczesnego średniowiecza (zbliżonych pod względem architektonicznym do poznańskiej kaplicy) oraz przykładów mozaik i polichromii z tego okresu. Towarzyszą temu sceny obrazujące wznoszenie murowanych budowli, uwiecznione na średniowiecznych miniaturach.
***
Osią tematyczną wokół której toczy się narracja drugiej części wystawy jest katedra poznańska, usytuowana w północno-wschodniej części Ostrowa Tumskiego. Ze względu na przyjęty horyzont chronologiczny ekspozycji, uwaga widza została skupiona głównie na najstarszej bazylice katedralnej, której wznoszenie - w świetle najnowszych badań Anety Bukowskiej - rozpoczęto w latach 80-tych X wieku, a więc jeszcze w czasach panowania Mieszka I. Według przyjętej hipotezy, jednym z inicjatorów budowy, obok naszego pierwszego historycznego władcy, był biskup Unger a sam obiekt wzorowany był na cesarskim kościele klasztornym opactwa benedyktyńskiego w Memleben, w którym dostojnik ten przez pewien czas sprawował funkcję opata. Na podstawie przyjętych ustaleń, wykonana została makieta pierwszej poznańskiej katedry, dzięki której udało się przybliżyć zwiedzającemu jej pierwotny, zewnętrzny wygląd. Istotnym elementem architektury wnętrza bazyliki były odkryte w nawie głównej świątyni grobowce naszych pierwszych władców - Mieszka I i Bolesława Chrobrego, które zaprezentowane zostały na posterze towarzyszącym modelowi katedry.
Zespół eksponatów w tej części wystawy tworzą zabytki archeologiczne pozyskane w trakcie badań wykopaliskowych prowadzonych pod koniec lat 30-tych i w latach 50-tych XX wieku w północno-wschodniej części Ostrowa Tumskiego (podziemia katedry, Plac Katedralny, Ostrów Tumski 13, 17), a także na tzw. Zagórzu (ul. Wieżowa 2-4). Uzupełnia je grupa przedmiotów odnalezionych w czasie prac archeologicznych przeprowadzonych w 2014 roku na stanowisku Ostrów Tumski nr 14. Wśród artefaktów tzw. katedralnych zaprezentowane zostały nie tylko zabytki ściśle wiążące się z samymi początkami chrześcijaństwa na poznańskim Ostrowie (czasy Mieszka i Bolesława Chrobrego), ale również inne cenne znaleziska, które chociaż wykraczają chronologicznie poza ten okres, bez wątpienia odpowiadają horyzontowi pierwszych wieków ewangelizacji naszych ziem.
Do grupy najbardziej spektakularnych zabytków katedralnych należą sakralne precjoza z grobów biskupów poznańskich i innych dostojników kościelnych pozyskane w wyniku badań w podziemiach bazyliki. Pośród nich na szczególną uwagę zasługują: krzywaśń pastorału z warsztatu średniowiecznej sztuki emalierskiej w Limoges, łączona z osobą biskupa poznańskiego Arnolda (zm. 1211)/ grób nr 99/; pióro pastorału ze srebrnej blachy zakończone głową węża (2 połowa XII-początek XIII w.)/grób nr 93/; srebrna patena z umieszczonym w zwierciadle motywem wyłaniającej się z obłoków dłoni Bożej (koniec XI lub początek XII w) /grób nr 73/ oraz złoty pierścień z karneolem (2 połowa XII-początek XIII w.)/grób nr 93/. Wyjątkowo cennym przedmiotem jest również zdeponowany w jednym z grobów /grób nr 126/ pierścień pieczętny z lustrzaną inskrypcją, która pozwala identyfikować pochowanego dostojnika z osobą biskupa poznańskiego Boguchwała II (zm.1253) lub Boguchwała III z Czerlejna (zm. 1264).
Wartość samą w sobie mają pokazane na wystawie zabytki związane z domniemanymi pochówkami Mieszka i Bolesława Chrobrego. Są to: dwa fragmenty polerowanej płyty okładzinowej z ciemnozielonego kamienia gabro, odkryte w obrębie destruktu grobowca naszego pierwszego władcy (grób nr 186) oraz taśmowate okucie trumny i hak żelazny z węgara grobowca jego następcy (grób nr 187). W rumowisku grobowca Chrobrego natrafiono również na srebrny denar księcia czeskiego Brzetysława I (1019-1055), który ze względu na miejsce jego znalezienia jest jednym z najcenniejszych numizmatów na naszej ekspozycji. Z grobu o wczesnej metryce (grób nr 180), odkrytego w nawie południowej katedry poznańskiej, pochodzi też paciorek z srebrzystego kryształu górskiego.
Uzupełnieniem kolekcji zabytków z bazyliki katedralnej jest wybór przedmiotów grodowych, znalezionych w trakcie badań pod reliktami najstarszej świątyni oraz w jej pobliżu na Placu Katedralnym. Należą do nich: unikatowe na skalę środkowoeuropejską brązowe kabłączki korkociągowe z pierwszej połowy X w., ornamentowana okładzina pochewki składanego sierpa (tzw. kosera) z 2 połowy X w. oraz ozdobna, brązowa aplikacja rzemienia (pasa względnie rzędu końskiego) w stylu nomadzkim z 1 połowy XI wieku. Z badań w pobliżu katedry pochodzą też różnokolorowe kostki mozaikowe, które należy wiązać najprawdopodobniej z bazyliką katedralną.
Podobnie jak w przypadku pierwszej części wystawy, tło dla rekonstrukcji i zabytków w gablotach stanowią postery zawierające zarówno ikonografię historyczną, pochodzącą ze średniowiecznych miniatur, jak i ryciny i fotografie z badań archeologicznych prowadzonych w północno-wschodniej części Ostrowa Tumskiego. Nie zabrakło także rozmaitych propozycji rekonstrukcji architektonicznych, których ze względu na brak szczegółowych danych nie udało się zaprezentować w formie modeli czy makiet. Pokazujemy przykłady różnych rozwiązań rekonstrukcyjnych budowli katedry poznańskiej, począwszy od pierwszych prób podejmowanych przez dr Krystynę Józefowiczówną a skończywszy na najnowszych ustaleniach na ten temat dr Anety Bukowskiej. Obiekt porównawczy stanowi w tym przypadku kościół klasztorny opactwa benedyktyńskiego w Memleben, na projekcie którego oparli się budowniczowie bazyliki katedralnej w Poznaniu.
Ważnym posterem informacyjnym jest plansza przedstawiająca zdjęcia oraz ryciny domniemanej stacji misyjnej, która miała poprzedzać istnienie katedry poznańskiej. Mimo kontrowersji dotyczących funkcji kolistej struktury wapiennej odkrytej w podziemiach bazyliki (większość badaczy kwestionuje obecnie jej sakralny charakter), postanowiliśmy pokazać ją jako istotny element z zakresu historii archeologii i badań architektury.
***
W trzeciej części wystawy, zaprezentowanej na dziedzińcu Pałacu Górków, skupiliśmy uwagę widza na rekonstrukcjach wczesnośredniowiecznych zespołów pałacowo-sakralnych, które stanowią tło porównawcze dla palatium poznańskiego. Znalazły się wśród nich makiety głównie tzw. pfalzów cesarskich z terenu Cesarstwa Niemieckiego, które zwłaszcza w okresie panowania Ottonów z dynastii Liudolfingów, mogły inspirować architektów i budowniczych wznoszących pierwsze rezydencje piastowskie. Z tej grupy zabytków pokazaliśmy przede wszystkim: Paderborn, sięgający panowania Karola Wielkiego i stanowiący znaczącą siedzibę cesarską w czasach ottońskich, Werlę, blisko spokrewnioną pod względem założenia architektonicznego z wczesnopiastowskim Ostrowem Lednickim, Tilledę, znaną rezydencję Ottona II oraz Zurich - zespół pałacowy z okresu karolińskiego i ottońskiego. Ponieważ tradycja budowy tego typu obiektów wiąże się z rzymskim dziedzictwem doby późnego antyku, na naszej ekspozycji nie zabrakło również przykładu architektury rezydencjonalnej z innych rejonów Europy, który mógł stanowić wzorzec ideowy i formalno-stylistyczny dla palatiów polskich. Jest nim pochodzący z IX wieku zespół pałacowo-sakralny w Devinie nad Morawą.
Zasadnicze tło dla rezydencji na Ostrowie poznańskim tworzą oczywiście palatia z ziem polskich, wzniesione w głównych ośrodkach państwa pierwszych Piastów. Należą do nich: zbliżone do siebie formą i układem funkcjonalno-przestrzennym zespoły rezydencjonalne na Ostrowie Lednickim, w Gieczu i w Przemyślu oraz palatia w Krakowie (tzw. sala o 24 słupach) i w Wiślicy. Wyeksponowanym makietom towarzyszą w tle tablice poglądowo - informacyjne przedstawiające rzuty archeologiczno-architektoniczne poszczególnych zespołów pałacowo-sakralnych.
***
Wystawa „Archeologiczne tajemnice palatium i katedry poznańskiego Ostrowa” adresowana jest nie tylko do archeologów, historyków sztuki czy architektów, ale przede wszystkim do szerszego grona odbiorców zainteresowanych średniowieczna historią Polski, początkami państwowości i chrześcijaństwa na ziemiach polskich. Organizatorzy żywią nadzieję, że w odpowiedni sposób wpisuje się ona w uroczyste obchody jubileuszu 1050-lecia chrztu Polski.
Kuratorami wystawy są: dr Maciej Przybył (koordynator i autor scenariusza), mgr Patrycja Silska i mgr Tomasz Kasprowicz z Muzeum Archeologicznego w Poznaniu. Autorem koncepcji i aranżacji plastycznej ekspozycji jest dr hab. Tomasz Matusewicz, prof. PP z Wydzialu Architektury Politechniki Poznańskiej.
Badania archeologiczno-architektoniczne poznańskiego palatium przeprowadził w latach 1999-2012 i w 2014 roku zespół archeologów z Instytutu Prahistorii UAM pod kierownictwem prof. Hanny Kóčki-Krenz.
Autorem rekonstrukcji wnętrza i wyposażenia kaplicy pałacowej jest artysta malarz z Uniwersytetu Artystycznego w Poznaniu - prof. Tomasz Siwiński.
Prace wykopaliskowe na Placu Katedralnym rozpoczęto już w 1938 roku pod kierunkiem prof. Józefa Kostrzewskiego. Badania w północno-wschodniej części Ostrowa kontynuowano po II Wojnie Światowej, a najbardziej spektakularne i owocne okazały się wyniki badań w katedrze poznańskiej, które w latach 1951-1956 z ramienia Kierownictwa Badań nad Początkami Państwa Polskiego (od 1954 roku przekształconego w Instytut Historii Kultury Materialnej PAN) prowadziła Krystyna Józefowiczówna.
Badania te przeprowadziła Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska MOS MAIORUM pod kierunkiem Artura Dębskiego.
Makiety wczesnośredniowiecznych rezydencji wykonał zespół architektów z Wydziału Architektury Politechniki Poznańskiej w składzie: mgr inż.arch. Dymitr Nowak, Kamil Głowacki, Jerzy Hyjek pod kierunkiem dr inż. arch. Katarzyny Słuchockiej i dr Klaudii Grygorowicz-Kosakowskiej.
4