Wychowanie jako proces społeczny
Pojęcie procesu społecznego:
Proces: według określenia słownikowego proces to cykl zmian jednej lub wielu wartości, cech (ilościowych lub/i jakościowych), dokonujących się w określonym układzie. Proces ujmowany bywa jako obiektywny ciąg zdarzeń lub jako konstrukt teoretyczny.
Proces społeczny: określany jest jako zbiór interakcji społecznych tworzących sieć lub łańcuch interakcji (np. kooperacja, konflikt). Taki proces, którego rezultatem jest pojawianie się zmiany społecznej. Proces prowadzący do potwierdzenia i narzucania się rzeczywistości społecznej danej jednostce lub grupie.(Słownik socjologiczny).
Proces wychowania, według Wincentego Okonia, albo proces wychowawczy, to system czynności wychowawców (nauczycieli, rodziców i in) i wychowanków, umożliwiający wychowankom zmienianie się w pożądanym kierunku, a więc kształtowanie i przekształcanie wiedzy o świecie, uczuć, przekonań i postaw społecznych, moralnych, estetycznych oraz wszechstronne rozwijanie osobowości.
W szerokim rozumieniu proces społeczny jest niewątpliwie wpływem społecznym, który może być zorganizowany i niezorganizowany, świadomy, intencjonalny i nieświadomy, dokonywany dla zrealizowania określonych celów lub może być dokonywany bez wyraźnej celowości. Takie ujęcie znacznie rozszerza wyżej określoną treść procesu wychowania.
Wpływ społeczny: Wpływ społeczny, według psychologa społecznego Bogdana Wojciszke, to proces, w wyniku którego dochodzi do zmiany zachowania, opinii lub uczuć człowieka wskutek tego, co robią. Myślą lub czują inni ludzie. Warunkiem wpływu nie jest ani uświadamianie sobie przez jednostkę zachodzących w niej zmian (wiele z nich ukrywa się poza progiem świadomości), ani intencjonalności oddziaływań innych
(wiele oddziaływań ma charakter niezamierzony przez sprawcę). Wzajemnie oddziaływanie na siebie wpływu przez jednostki, grupy i organizacje społeczne jest istotą życia społecznego. To dzięki wzajemnym wpływom ludzie mogą skłaniać innych do pożądanego postepowania, uzgadniać znaczenie obserwowanych zjawisk, a także ustalać wspólne cele i realizować zamierzenia, których nigdy nie osiągnęliby w pojedynkę.
Warto Także, za Wojciszke, uwzględnić podstawowe kategorie przejawów wpływu społecznego:
Trzy najbardziej wyraziste przypadki wpływu społecznego, stwierdza Wojciszke, to naśladownictwo - czyli kopiowanie cudzych zachowań we własnym działaniu, konformizm -uleganie rzeczywistemu, czy tylko wyobrażonemu naciskowi ze strony innych ludzi stanowiących większość w danej sytuacji oraz posłuszeństwo wobec autorytetu -podporządkowanie się poczynaniom bądź sugestiom ludzi mających władzę czy autorytet.
Interpretacja przez Wojciszke wpływu społecznego jest bardzo przydatna do szerszej analizy procesu wychowania jako oddziaływań wychowawczych.
Wychowanie jako proces społeczny w interpretacji Floriana Znanieckiego:
Jego zdaniem wychowanie odbywa się za pośrednictwem starszego pokolenia, które oddziałuje na młode pokolenie. Wychowanie jest więc niejako przekazem międzypokoleniowym.
Ważne znaczenie w procesie wychowania ma środowisko wychowawcze, które według Znanieckiego, to odrębne środowisko społeczne, które obejmuje wszystkie osoby i grupy społeczne z którymi osobnik się styka w okresie swego przygotowania do przyszłego uczestnictwa w życiu społecznym. Autor ten podkreśla duże znaczenie rodziców w wychowaniu, sposób traktowania przez nich swoich dzieci, wymieniając przy tym szereg krytycznych uwag.
Znaniecki podkreśla też znaczenie otoczenia sąsiedzkiego, które w jego czasach odgrywało znaczącą rolę w procesie wychowania, a którego wpływ wychowawczy został obecnie znacznie ograniczony, albo nie odgrywa żadnej roli.
Jeżeli chodzi o rolę grup w procesie wychowania, zwłaszcza grup rówieśników, to Znaniecki mocno podkreślał ich znaczenie, ale nie doceniał siły samostanowienia i samoistnienia grup równieśniczych niepoddających się wpływom dorosłych oraz występującego postepowania sprzecznego z akceptowanymi normami.
W swoich poglądach na wychowanie Znaniecki uwzględnia również znaczenie wychowania pośredniego, podkreślając, że na wychowanie osobnika wpływ ma również działanie szerszego świata poprzez oddziaływanie symboli rzeczowych, jak np. pisma, druku, obrazów telegrafu, telefonu, kina, radia czy teatru.
Omawiając zadania i cele społeczne wychowania Znaniecki akcentuje dwa cele: zastąpienie biernego i czynnego antagonizmu grupowego przez dążenie do łączności z innymi grupami i działanie dla ich dobra oraz nauczenie jednostki, aby swoje dążności twórcze wyrażała w solidarnej współpracy z innymi dla realizacji wspólnych ideałów.
Pewne twierdzenia Znanieckiego mają już charakter historyczny, ale można w nich znaleźć sporo wartościowych elementów dla współczesnej analizy wychowania jako procesu społecznego.
Środowiska społeczne jako środowiska wychowawcze:
Florian Znaniecki rozpatrywał takie środowiska wychowawcze jak: rodzina, grupa rówieśnicza, sąsiedztwo, szkołę oraz instytucje wychowania pośredniego. My zajmiemy się szerzej poszczególnymi środowiskami społecznymi, jako środowiskami wychowawczymi. Tutaj uwzględnimy jeszcze znaczenie mikrośrodowisk, zwanych także kręgami społecznymi. Jednostka zwykle uczestniczy w kilku, a czasem nawet w kilkunastu mikrośrodowiskach, ponieważ uczestniczy w różnych grupach społecznych pełniąc w nich określone role społeczne. W sumie te mikrośrodowiska wywierają na nią różne wpływy mogące mieć znaczenie wychowawcze.
Socjologowie krakowscy analizując właściwości mikrośrodowisk społecznych wskazują min. na takie ich cechy:
Mikrośrodowiska (kręgi społeczne przeważnie nie mają tak wykształconej struktury społecznej, jak grupy. W związku z tym wywierają mniejszy wpływ na swoich członków, na przykład nie kontrolują ich tak jak grupa. Wyodrębniają się układem wzajemnych oddziaływań. Wytwarzają atmosferę wzajemnej solidarności, a także presję na określony sposób zachowania. Często mikrośrodowisko (krąg społeczny) kształtuje poglądy jego uczestników w różnych kwestiach społecznych. One współkształtują tzw. opinię społeczną.
Oddziaływania wychowawcze:
Oddziaływania wychowawcze to określenie pozwalająco szeroko interpretować proces wychowawczy. Oddziaływanie jest niewątpliwie jedną z form wpływu, który może mieć konsekwencje wychowawcze, uświadamiane lub nieuświadamiane. Wojciszke podkreśla, że w wyniku wpływu dochodzi do jakieś zmiany zachowań i uczuć. Oczywiście wpływ może mieć charakter pozytywny lub negatywny podobnie jak skutki zachowania.
Innym aspektem oddziaływania jest to, czy ma ono charakter intencjonalny czy nie intencjonalny, to znaczy, że może mieć określony cel o znaczeniu wychowawczym, czy nie mieć takiego celu, ale mimo to oddzialywać wychowawczo.
Jego efekty mogą polegać na naśladowaniu treści, jakie zawiera oddziaływanie. Jeżeli jest to oddziaływanie jakiejś znaczącej osoby, grupy lub instytucji, to może być ono uznane jako autorytet i całkowicie akceptowane. Taka sytuacja może mieć miejsce na przykład w sytuacji oddziaływania kogoś, kto jest uznawany za lidera.
Wpływy mogą być długotrwałe i wtedy ich skutki, gdy chodzi o zmianę zachowań ludzi, mogą być bardziej efektywne. Jeżeli rozważamy oddziaływanie, o jakichś konsekwencjach wychowawczych, to chyba są one raczej działaniem krótkotrwałym, a wychowawcze znaczenie oddziaływania może być znaczące, nieznaczne lub żadne.
Dobrze będzie omówić różne aspekty oddziaływań wychowawczych w postepowaniu podmiotów wychowania w różnych sferach życia, zarówno podmiotów indywidualnych, grupowych, instytucjonalnych jak i innych. Sądzę, że analiza przejawów, charakteru i skutków oddziaływań wychowawczych jest ważnym zagadnieniem socjologii wychowania w rozpatrywaniu różnych aspektów procesów wychowania w obecnej rzeczywistości.
Trzeba również uwzględnić fakt, że w równoczesnym występowaniu różnych oddziaływań mogą występować znaczne sprzeczności.
Socjalizacja i wychowanie:
Proces socjalizacji, którego istotnym elementem jest wdrażanie wartości, norm, zasad postepowania w rzeczywistości trwa przez całe życie człowieka. Jeżeli chodzi o procesy wychowawcze to ich główne nasilenie przypada na okres dzieciństwa, dorastanie czyli doświadczenia związane z uczestnictwem w różnych środowiskach społecznych. Człowiek w wieku starszym jest raczej trudnym przedmiotem oddziaływań wychowawczych.
W analizie porównań między socjalizacją i wychowaniem przydatne mogą być stwierdzenia Magdy Karkowskiej. Zarówno socjalizacja jak i wychowanie dotyczą osobowości jednostki i prowadzą do zmian w jej obrębie. Jest to chyba zawężenie przedmiotu i zakresu socjalizacji i wychowania. Oba te procesy mogą wpływać na świadomość, uczucia, postawy, zachowania osób będących przedmiotem wpływu obu procesów.
Zgodzić się trzeba ze stwierdzeniami Karkowskiej, że zmiany pod wpływem socjalizacji i wychowania mogą mieć charakter pozytywny lub negatywny, mogą być społecznie pożądane lub nie, mogą mieć charakter trwały lub tymczasowy.
Żeby jakiś rodzaj wpływu, pisze Karkowska, można było nazwać wychowaniem, nie może on zakładać wywoływania społecznie i indywidualnie niepożądanych czy krótkotrwałych efektów.
Wychowanie z założenia ma charakter intencjonalny, jest świadome i celowe, socjalizacja natomiast jest nieświadoma i nieintencjonalna, nie ma tu wcześniejszych założeń czy planu postepowania, nie ma też innych, równie ważnych elementów procesy wychowawczego, takich jak zasady, metody, czy środki.
Socjalizacja przebiega spontanicznie, bez woli wychowanka i osób z jego otoczenia, opiera się na naśladownictwie, internalizacji całokształtu cech otoczenia społecznego, wychowanie odnosi się do działań bardziej selektywnych.
Przyjąć można zatem, konkluduje Karkowska, że podstawowa różnica między wychowaniem i socjalizacją jest zarówno charakter oddziaływań, jak i ich zakres.
1