Chłopi

W końcu istnienia Rzeczypospolitej szlacheckiej chłopi byli najliczniejszą grupą społeczną, bardzo niejednolitą wewnętrznie pod względem sytuacji prawnej (badacze wyróżnili ponad 20 rodzajów różnego typu statusów prawnych - różne dobra, różne zobowiązania). Przy rozważaniu pozycji chłopów w XIX w. należy uwzględnić kwestię wolności osobistej oraz kwestię własności ziemi - obie były różnie regulowane w trzech zaborach.

Kwestia chłopska do 1864 r.

Księstwo Warszawskie

1807 konstytucja Księstwa znosi poddaństwo osobiste chłopów; tzw.

dekret grudniowy (z tego samego roku) stwierdzał, iż uprawiana prr.ez

chłopa ziemia wraz ze znajdującym się na niej majątkiem należy do

dziedzica, dozwalał też na rugowanie chłopów z ziemi - efektem tych

postanowień było faktyczne utrzymywanie się pańszczyzny

Królestwo Polskie

1815 konstytucja Królestwa potwierdza wolność osobistą chłopów,

utrzymując własność ziemi w rękach szlachty

1841władze rosyjskie zaczynają zamieniać chłopom w dobrach rządo-

wych pańszczyznę na czynsz (za tym przykładem idą niektórzy

właściciele prywatni zwłaszcza w dużych dobrach ziemskich)

1846 ukaz carski wprowadza ochronę niektórych kategorii chłopów

przed rugami z ziemi; chłopom posiadającym min. 3 morgi ziemi

przyznaje dziedziczne do niej prawo

1862ukaz carski zapowiada przeprowadzenie przez władze państwowe

oczynszowania chłopów, odsuwając jednocześnie w dalszą przy-

szłość reformę uwłaszczeniową

1863 powstańczy Rząd Narodowy wydaje dekrety o uwłaszczeniu

chłopów i nadaniu ziemi bezrolnym (por. s. 359)

Zabór pruski

1797wejście w życie ustaw regulujących kwestie społeczne: utrzymanie

wyłącznej własności ziemi w rękach szlachty, zakaz usuwania

chłopów z ziemi bez wyroku sądowego

1807edykt królewski o zniesieniu poddaństwa osobistego

1811edykt regulacyjny: umożliwiał większości chłopów z dóbr prywat-

nych nabycie własności ziemi i likwidację pańszczyzny - uwłasz-

czenie odbywać się miało za odszkodowaniem (chłopi oddawali

panu 1/3 lub nawet 1/2 swego gruntu)Edykty z lat 1807-1811 nie obejmowały ziem należących wówczas do Księstwa Warszawskiego, które po kongresie wiedeńskim przypadły z powrotem Prusom, jakotzw. Wielkie Księstwo Poznańskie).

1816deklaracja królewska ogranicza zasięg uwłaszczenia, wyłączając

z niego niektóre kategorie gospodarstw

1823ustawa regulacyjna dla Wielkiego Księstwa Poznańskiego - po-

dobna do przepisów z lat 1811-1816

1848-1850sejm pruski znosi wszelkie wyłączenia z uczestnictwa w regulacjiuwłaszczeniowej (uwłaszczeniem zostają objęci chłopi małorolni)Likwidację stosunków feudalnych na wsi w zaborze pruskim przeprowadzono eta-pami, przez odgórne zarządzenia władz. Ziemia została podzielona między wielką włas-ność folwarczną (zachowała ona w swych rękach SOfiO% gruntów i wszystkie lasy- ustawy regulacyjne likwidowały serwituty, czyli uprawnienia chłopów do korzystania z dworskich lasów i pastwisk) oraz ludność wiejską, jednak jedynie część chłopów weszła w prawa własności (ci, którzy nie otrzymali ziemi, stawali się najemną siłąroboczą, zatrudnianą w folwarkach). Regulacja ułatwiła ziemiaństwu unowocześ-nienie metod gospodarowania, na wsi zaś sprzyjała powstawaniu dużych (przecięt-nie 14 ha), zdolnych do gromadzenia funduszy na inwestycje gospodarstw.

Rzeczpospolita Krakowska

1833zamiana pańszczyzny na czynsz w dobrach narodowych i ducho-

wnych (także w części majątków prywatnych)

Zabór austriacki

1780-1790wprowadzenie kontroli państwa nad postępowaniem szlachty

wobec chłopstwa (m.in. przyznanie chłopom prawa apelacji od

decyzji dziedzica do urzędu starosty), wprowadzenie nieusuwal-

ności chłopów z ziemi (większość tych przepisów odwołano

w następnych latach)

1846manifest powstańczego Rządu Narodowego Rzeczypospolitej

Polskiej obwieszcza zniesienie pańszczyzny, przekazanie chłopom

posiadaczom ziemi na własność i obdzielenie chłopów bezrolnych

ziemią z dóbr narodowych

1848patent cesarski o zniesieniu pańszczyzny: objął wszystkich chło-

pów posiadaczy, pozostawiał im serwituty (w trakcie realizacji

reformy większość sporów serwitutowych zostało roztrzygnię-

tych przez sądy na niekorzyść wsi), właściciele folwarków otrzy-

mali odszkodowanie w papierach procentowych (ich wykupem

obciążono całą ludność w formie specjalnego dodatku do podat-

ków)

W efekcie reformy ziemiaństwo zachowało w swych rękach 43% gruntów uprawnych oraz 90% lasów, reforma obdzielała ziemią duży odsetek chłopów (większy niż w zaborze pruskim), co powodowało rozdrobnienie wsi (2/3 chłopów otrzymało nadziały poniżej 5,7 ha).

Miasta: rozwój nowej struktury społecznej

W Królestwie Polskim pierwsze inicjatywy przemysłowe dokonywały się pod auspicjami Stanisława Staszica i Ksawerego Druckiego-Lubeckiego, a ich realizatorami byli ludzie wywodzący się głównie z arystokracji i ziemiaństwa (m.in. bracia Feliks i Henryk Łubieńscy, Rajmund Rembieliński, Tomasz Ostrowski). Mimo niewątpliwych osiągnięć gospodarczych i ekonomicznych nie stali się oni zalążkiem nowej grupy - burżuazji - raczej się od niej izolując. Burżuazję tworzyli bogacący się kupcy i bankierzy coraz częściej zainteresowani przemysłem, rzadziej rzemieślnicy awansujący na fabrykantów, wreszcie dość liczny element napływowy (głównie z Niemiec). Te tradycyjne grupy mieszczańskie dopiero w II poł. stulecia zostaną zdominowane przez nieliczną, lecz silną grupę przemysłowców i bankierów.

W zaborze pruskim burżuazja była przede wszystkim niemiecka; specyfiką tego zaboru jest podejmowanie przez wielkich właścicieli ziemskich inwestycji przemysłowych i włączanie się tej grupy do kapitalistycznej działalności nierolniczej.

W słabej gospodarczo Galicji burżuazja w ogóle się nie wykształciła, można mówić co najwyżej o bogatym drobnomieszczaństwie. Drobnomieszczaństwo - rzemieślnicy, drobni kupcy i handlarze - to grupa silna liczebnie w omawianym okresie, stanowiła bowiem ok. 50% mieszkańców miast i miasteczek w poszczególnych zaborach.

W I poł. XIX w. proces powstawania warstwy robotniczej zaledwie się rozpoczynał (wyjątkiem był Śląsk). Pracownicy zatrudnieni w przemyśle rolno-spożywczym (gorzelnie, młyny, cukrownie itp.), ulokowanym na

wsi, to w większości robotnicy sezonowi, rekrutujący się głównie spośród chłopów. W pierwszych miejskich ośrodkach przemysłowych (np. Warszawa, Łódź, Bielsko, Białystok) grupy robotników były zasilane przez bezrolną ludność wiejską, napływającą do miast w poszukiwaniu pracy, drobnych rzemieślników i biedotę miejską. Dopiero rozwój przemysłu powodował powstanie większych skupisk robotniczych, połączonych najpierw więziami typu lokalnego, następnie świadomością grupową, wykraczającą poza jeden zakład czy osiedle.

Dla przemian społecznych XIX w. na ziemiach polskich niezmiernie charakterystyczne było powstanie wówczas inteligencji. W jej skład wchodzili urzędnicy różnych szczebli, nauczyciele, prawnicy, lekarze i duchowieństwo. Najkorzystniejsze warunki do narodzin tej grupy wystąpiły na terenach Księstwa Warszawskiego, a następnie Królestwa Polskiego. Wolniej tworzyła się natomiast - wobec braku polskich instytucji państwowych (a więc miejsc pracy) - w zaborach austriackim i pruskim. W dużej części była ona pochodzenia drobnoszlacheckiego, choć z czasem przybywało ludzi pochodzenia mieszczańskiego. Inteligencja dość szybko wykształciła własną tożsamość, swój etos, była grupą kulturotwórczą i opiniotwórczą oraz nośnikiem tradycji narodowej i postaw patriotycznych (por. też s. 361)

Mimo odmienności prawnych w poszczególnych zaborach faktyczne zanikanie różnic stanowych na ziemiach polskich było dość zbliżone w czasie. W zaborze austriackim i rosyjskim rzeczywistość społeczna wyprzedzałajednak uregulowania prawne, co powodowało większe napięcia społeczne, w zaborze pruskim - odwrotnie - legislacja ubiegła zmiany społeczne.

Rozdział 5.

Przemiany ekonomiczne

Na przełomie XVIII i XIX w. w Europie i świecie doszło do dynamicznych przeobrażeń społeczno-gospodarczych. Wynalazki i odkrycia naukowe, rewolucja przemysłowa, przekształcenia w rolnictwie, coraz szybszy obieg informacji - wszystko to zmieniło życie państw, społeczeństw, jednostek w tempie dotychczas niespotykanym. Bytowanie ludzkie w ciągu jednego - dwóch pokoleń nabierało w sposób dostrzegalny innego charakteru, co w żyjących niemal identycznie przez stulecia społeczeństwach już samo w sobie jest rewolucją.

2. Rewolucja agrarna

Wzrost liczby ludności spowodował wzmożone zapotrzebowanie na żywność. Zwiększenie zaś produkcji nie było możliwe bez postępu w rolnictwie. Osiągnięto ten cel kilkoma sposobami: udoskonalono narzędzia i zaczęto stosować maszyny rolnicze, wprowadzono nowe uprawy, zmodernizowano gospodarkę hodowlaną, a koń stał się powszechnie używaną siłą pociągową. Tempo i natężenie tych zmian były rewolucyjne i spowodowały, iż europejskie rolnictwo zmieniło się z ekstensywnego w intensywne. Na przykład Anglia już w połowie XVIII w. była w stanie wywozić ok. 13% wytworzonej żywności. Mimo to nie brakło pesymistycznych prognoz. Thomas R. Malthus (1766-1834), ekonomista angielski, w ogromnym wzroście liczby ludności upatrywał wielką tragedię świata - nie widział bowiem możliwości wyżywienia takich mas!

Wskaźnikiem zwiększającej się wydajności rolnictwa był wzrost odsetka ludności miejskiej, a więc pracującej poza rolnictwem.

Ludność miejska przekroczyła 50% ogólnej liczby mieszkańców: w Anglii -w 1830 r., w Belgii -w 1840 r., w Holandii -w 1850 r., we Francji, Niemczech i Szwajcarii - w 1870 r.

Na ziemiach polskich rozciągnięcie w czasie reform uwłaszczeniowych sprawiło, że w I poł. XIX w. ziemie zaboru pruskiego pod względem metod gospodarczych i osiąganych wyników różniły się zdecydowanie od pozostałych ziem polskich, zbliżając się do poziomu zachodniej Europy. Będzie to tak wyraźne, iż granica zaboru pruskiego stanie się powoli linią dzielącą nie tylko ziemie polskie, ale i Europę na strefy rozwojowe.

Mimo tego niejednakowego tempa wzrostu wszędzie wystąpiły podobne trendy: zwiększenie areału ornego (do połowy wieku o blisko 50%), porzucanie dwupolówki i trójpolówki na rzecz płodozmianu, wprowadzanie nowych, ulepszonych narzędzi pracy (zwłaszcza w majątkach szlacheckich), bardzo duży wzrost hodowli owiec, trzody i bydła. Rewolucyjną zmianą było wprowadzanie nowych kultur rolniczych - roślin pastewnych i okopowych (przede wszystkim ziemniak). Wszystkie sygnalizowane tu tendencje nabiorą większego tempa w II poł. stulecia.

3. Rozwój przemysłu

Przełom XVIII i XIX w. określa sięjako zasadniczą cezurę w dziejach ludzkości, oddzielającą epokę przemysłową od przedprzemysłowej. Wiek XIX był wiekiem maszyn: nowoczesne wynalazki zostały zastosowane w produkcji fabrycznej oraz w życiu codziennym. Rewolucja rozpoczęła się w II poł. XVIII stulecia w Anglii i ten właśnie kraj stał się pionierem nowoczesnego kapitalizmu i uprzemysłowienia.

Maszyny: przędzalnicza i tkacka przystosowane do produkcji w halach fabrycznych, zasilane maszyną parową pozwoliły na zwielokrotnienie produkcji brytyjskiej wełny i bawełny, które dzięki niskiej cenie i dobrej jakości zawojowały rynek, stając się materiałami powszechnie używanymi.

Szybko rosnąca produkcja stali (otrzymywana z surówki, dzięki zastosowaniu nowoczesnej technologii) zwiększyła znacznie popyt na węgiel. Takie wynalazki jak młot parowy, prasa kowalska, tokarka czy wiertarka zastosowane w praktyce nadały mocne tempo przemianom w przemyśle maszynowym. W latach 40. powstało największe w świecie zagłębie przemysłowe nad Renem i Ruhrą, rywalizujące z podobnym ośrodkiem na Górnym Śląsku.

Zbliżone procesy industrializacyjne objęły wkrótce cały kontynent europejski, choć nigdzie nie przebiegały aż tak dynamicznie jak w Anglii i na ziemiach niemieckich. Wszędzie zakłócały je cykliczne kryzysy: w gospodarce wczesnokapitalistycznej po okresie koniunktury (wzrost produkcji, łatwiejszy dostęp do kredytów, wzrost cen), następowało gwałtowne załamanie gospodarcze (spadek wartości akcji na giełdzie, spadek produkcji, spadek cen, bankructwa i zamykanie zakładów). Kryzysy te, spowodowane zjawiskiem nadprodukcji (wynalazki techniczne oraz taniość siły roboczej sprzyjały tworzeniu nowych zakładów przemysłowych, lecz źle opłacani robotnicy nie mieli pieniędzy na zakup towarów - stosunkowo łatwo dochodziło więc do sytuacji, w której możliwości

Ogólny bilans światowego handlu w I półwieczu zwiększył się siedmiokrotnie. I w tej dziedzinie hegemonem stała się Anglia - przypadało na nią aż 25% obrotów handlowych.

Powstanie szerokiego rynku światowego spowodowało rozwój nowoczesnych systemów bankowych i obrót papierami wartościowymi. Wymianę handlową ułatwiało też oparcie większości walut na parytecie złota. Banki współpracowały z rządami, z przemysłem, stając się wielką siłą motoryczną w tworzącym się światowym systemie gospodarczym.

W 1825 r. powstał w Warszawie Bank Polski, udzielający kredytów inwestycyjnych dla górnictwa i przemysłu: W latach 1833-1842 Bank ten administrował górnictwem i hutnictwem całego Królestwa Polskie