§ 1. Pojęcie źródeł prawa międzynarodowego
różne znaczenia terminu „źródła PM” (proces normatywny, sposoby tworzenia prawa, działania ustalające prawo):
w sensie materialnym (źródła wewnętrzne, realne, głębsze) źródłem prawa jest to co sprawia, że PM kształtuje się i nabywa moc obowiązującą; przyczyny sprawcze maja charakter pozaprawny – wola państw (kierunki pozytywistyczne), nakazy rozumu (kierunki prawa natury), więź społeczna (kierunki socjologiczne), świadomości i emocje ludzi (kierunki psychologiczne)
w znaczeniu formalnym (źródła zewnętrzne, pozytywne) źródłami PM nazywamy zewnętrzny wyraz procesu, który doprowadził do powstania normy prawnej; należą do sfery prawnej
są dwa niekwestionowane źródła PM: umowy międzynarodowe (pacta sunt servanda) i zwyczaj międzynarodowy; brak ustaw, gdyż nie istnieje żadna władza ponadpaństwowa zdolna narzucić swą wolę suwerennym państwom.
źródła poznawcze – zbiory umów, kompilacje zwyczajów pomocne w wyszukiwaniu przepisów prawnych; nie są to osobne źródła PM; wydawany przez ONZ „Treaty Series”, w Polsce „Zbiór dokumentów” Polski Instytut Spraw Międzynarodowych;
podstawa wyrokowania sądów międzynarodowych – państwa, określając kompetencje sądów międzynarodowych, powołują się na źródła prawa międzynarodowego jako podstawę wyrokowania
pojęcie źródła prawa międzynarodowego nie pokrywa się całkowicie z pojęciem podstaw wyrokowania np. w art. 38 ust. 1 statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości: „Trybunał, którego funkcją jest rozstrzygać zgodnie z prawem międzynarodowym przedłożone mu spory, stosuje:
Konwencje międzynarodowe, bądź ogólne, bądź partykularne, ustanawiające normy uznane przez państwa spór wiodące;
Zwyczaj międzynarodowy, jako dowód ogólnej praktyki przyjętej za prawo;
Ogólne zasady prawa, uznane przez państwa cywilizowane;
Z zastrzeżeniem art. 59, orzeczenia sądowe i poglądy posiadających najwyższe kwalifikacje pisarzy różnych narodów w zakresie prawa międzynarodowego, jako pomocniczy środek ustalania norm prawa”
za podstawę wyrokowania państwa mogą uznać również zasadę słuszności; możliwość orzekania ex aequo et bono jeżeli strony się na to zgodzą (art. 38 ust. 2)
§ 2. Umowa międzynarodowa
Pojęcie i rodzaje umów międzynarodowych
definicje i nazwy umów międzynarodowych:
konwencja wiedeńska z 1969 r. o prawie traktatów mówi, iż traktat międzynarodowy (treaty) to „międzynarodowe porozumienie między państwami, zawarte w formie pisemnej i regulowane przez PM, niezależnie od tego, czy jest ujęte w jednym dokumencie, czy w dwóch lub więcej, i bez względu na jego szczególna nazwę” (art. 2) – definicja ta odnosi się tylko do umów zawartych między państwami, nie dotyczy umów zawartych między innymi podmiotami PM a państwami lub między tymi innymi podmiotami PM
stronami umów międzynarodowych mogą być także inne podmioty PM, z tym, że przepisy Konwencji wiedeńskiej nie mają zastosowania do tych umów.
umowami regulowanymi prawem międzynarodowym nie są umowy między państwami a spółkami i korporacjami zagranicznymi
nie wszystkie umowy międzynarodowe są źródłami PM:
umowy prawotwórcze umowy ustalające reguły postępowania, przez co stają się źródłem PM
umowy-kontrakty akty stwarzające lub zmieniające stosunek prawny; nie są źródłami PM
jednakże jedna umowa może zawierać zarówno postanowienia prawotwórcze jak i postanowienia dotyczące konkretnych stosunków prawnych np. traktaty pokoju
różne nazwy umów międzynarodowych; jednak nazwa, jaką nosi umowa, nie ma znaczenia prawnego, co podkreślono definicji wiedeńskiej
rodzaje umów międzynarodowych:
ze względu na ilość stron umowy
umowy bilateralne dwustronne
umowy multilateralne wielostronne
ze względu na sposób przystąpienia do umowy państw trzecich:
wielostronne otwarte zawierają klauzule dopuszczającą inne państwa bez zgody dotychczasowych kontrahentów
wielostronne zamknięte wymagana zgoda kontrahentów
półotwarte otwarte tylko dla określonej grupy państw np. umowy regionalne lub państwa, które spełnią podane warunki (Karta NZ)
ze względu na organ występujący jako strona:
umowy państwowe głowa państwa; w szczególności traktaty pokoju, układy o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy
umowy rządowe zatwierdzenie przez Radę Ministrów (premiera)
umowy resortowe przedmiot właściwy dla jednego ministra, nie są ani państwowe, ani resortowe
ze względu na treść umów:
umowy polityczne
umowy gospodarcze i administracyjne
umowy dotyczące współpracy gospodarczej
dotyczące współpracy w dziedzinie nauki i kultury
dotyczące współpracy w dziedzinie prawa
statuty organizacji międzynarodowych
na przestrzeni wieków wykształciły się określone typy umów:
traktaty pokoju regulują stosunki między państwami, które przechodzą ze stanu wojny w stan pokoju
traktaty przymierza (sojusznicze) państwa zobowiązują się do udzielania sobie pomocy w określonych w traktacie przypadkach, włączając w to użycie sił zbrojnych (casus foederis)
obecnie tylko przymierza obronne, wcześniej zaczepne i obronne
noszą nazwy umów wzajemnej pomocy lub umów gwarancyjnych
traktaty przyjaźni dążenie do rozwoju przyjaznych stosunków wzajemnych, nie zawierają konkretnych zobowiązań (dlatego łączy się je zazwyczaj z zawarciem innych umów)
umowy handlowe, konsularne, nawigacyjne, lotnicze, kolejowe, pocztowe, telekomunikacyjne, finansowe, dotyczące współpracy naukowo-technicznej, kulturalnej, pomocy prawnej
Forma umów międzynarodowych
rozwój historyczny - w epoce feudalizmu umowy międzynarodowe zawierane były głównie przez monarchów, musiały one spełniać ogólne wymogi formalne; obecnie forma jest bardziej uproszczona, mimo to zachowane są dla umów o większym znaczeniu formy bardziej uroczyste:
zgodnie z dawnymi wymaganiami formalnymi umowy powinny obejmować:
tytuł umowy (np. traktat przymierza)
inwokacja, czyli wezwanie do Boga
intytulacja – wyszczególnienie monarchów zawierających umowę wraz z ich tytułami
arenga – przyczyny, które skłoniły do zawarcia umowy
narracja – opis czynności i wydarzeń, które spowodowały wszczęcie rokowań, wyznaczenie pełnomocników, zbadanie pełnomocnictw, wyrażenie zgody
dyspozycja – właściwa treść umowy podzielona na art. i rozdziały; klauzule odnośnie ratyfikacji, wejścia w życie, czasu trwania itp. lub milczącego przedłużenia mocy obowiązującej umowy
korroboracja – wzmocnienie umowy
data i miejsce zawarcia umowy
podpisy i pieczęcie
obecnie forma uproszczona; umowy o większej wadze politycznej poprzedzone zazwyczaj są wstępem (preambułą)
umowę dwustronną sporządza się w dwóch egzemplarzach – reguła alternatu wymienienie w egzemplarzu przeznaczonym dla danego państwa w pierwszej kolejności jego nazwy (zasada równości i kurtuazja międzynarodowa); w umowach wielostronnych państwa zawierające umowę wymieniane są w porządku alfabetycznym
w umowach wielostronnych podpisy w porządku alfabetycznym państw albo wg reguły pêle-mêle – w dowolnym miejscu pod tekstem
język, w jakim sporządza się umowy – w okresie feudalizmu językiem umów międzynarodowych była łacina; w XVII w. – j. francuski; od I wojny światowej j. angielski wypiera powoli j. francuski
obecnie umowy bilateralne sporządza się w dwóch językach (językach stron), czasami spisuje się także w trzecim języku, kopia ta jest rozstrzygająca w przypadku sporu
dokonywanie interpretacji w przypadku trudności z przekładem tekstu umowy
„porozumienie dżentelmeńskie” – umowy ustne zakładające znaczny stopień wzajemnego zaufania
konwencja wiedeńska w art. 3 stwierdza, że jej postanowienia nie znajdują zastosowania do „porozumień międzynarodowych zawieranych w innej formie niż pisemna”, co jednak nie wpływa na moc prawną takich porozumień
§ 7. Zwyczaj międzynarodowy
przez długi okres PM było głównie prawem zwyczajowym, obecnie zostaje ono wypierane w związku z dużą ilością umów wielostronnych;
zwyczaj międzynarodowy, zgodnie z art. 38 statutu MTS, jest dowodem ogólnej praktyki uznanej za prawo;
dla wykształcenia się przepisu prawa zwyczajowego konieczne są dwa elementy: praktyka (usus) i przekonanie o zgodności praktyki z prawem (opinio iuris vel necessitatis)
statut MTS – zwyczaj jest „ dowodem istnienia powszechnej praktyki przyjętej za prawo” (art. 38)
praktyka – istotne znaczenie ma działalność państwa (szef państwa, minister spraw zagranicznych, przedstawiciele dyplomatyczni) oraz innych organów (sady, parlament)
również działalność organizacji międzynarodowych
nie może być jednostronna i dotyczyć tylko jednego państwa, przepis prawny obowiązuje w kręgu społeczności międzynarodowej;
reguła powinna znaleźć zastosowanie w pewnej liczbie przypadków;
praktyka powinna być długotrwała (dawny pogląd); obecnie przepis prawa zwyczajowego może wykształcić się w krótkim okresie czasu ze względu na dynamikę stosunków międzynarodowych;
praktyce musi towarzyszyć przekonanie, że dana reguła jest norma PM (element psychologiczny); brak działań ze strony państwa jak również działanie państwa, może wyrazić jego zgodę na wykształcenie się normy PZ;
wg sędziego Negulesco praktyka powinna „polegać jednocześnie na nieprzerwanym potwierdzeniu faktów dokonywanych w dziedzinie stosunków międzynarodowych i na świadomości prawnej wspólnej dla państw, które w niej uczestniczą, opartej na przekonaniu, że powtarzanie faktów jest przejawem obowiązującej reguły”;
możliwość istnienia zwyczajów obowiązujących państwa danego regionu
moc obowiązująca – norma PZ traci ją na skutek:
wykształcenia się nowej, kolidującej z nią normy PZ
odstąpienia państw od jej praktykowania – odwyknięcie (desuetudo)
w skutek wykształcenia się przeciwnego zwyczaju może też utracić moc obowiązującą norma prawa umownego
uzasadnienie mocy obowiązującej prawa zwyczajowego – podstawą mocy obowiązującej jest zgoda państwa; zwyczaj często jest określany jako „milcząca zgoda” (tacitus consensus)
polskie orzecznictwo sądowe potwierdza moc obowiązującą zasad prawa zwyczajowego i poszczególne ustawy odsyłają do zwyczajów międzynarodowych
kurtuazja międzynarodowa (comitas gentium) – grzeczność przestrzegana w stosunkach międzynarodowych; należy odróżnić ja od zwyczaju międzynarodowego gdyż reguły kurtuazji mimo, że oparte są na zasadzie wzajemności nie mają charakteru prawnego. Postępowanie wbrew tym regułom nie narusza PM ale może zostać źle odebrane. Najwięcej zasad kurtuazji wykształciło się w dziedzinie stosunków dyplomatycznych (ceremoniał dyplomatyczny) i konsularnych oraz w obrocie morskim
§ 8. Ogólne zasady prawa
art. 38 statutu MTS „ogólne zasady prawa uznane przez państwa cywilizowane”; ogólne zasady prawa nie są ani zasadami prawa wewnętrznego ani zasadami PM; są ogólnymi zasadami prawa w ogóle
§ 9. Inne źródła prawa międzynarodowego
Orzecznictwo sądów międzynarodowych
sądy międzynarodowe, zajmując stanowisko w jakiejś kwestii prawnej, nie tworzą nowych przepisów prawa, gdyż opierają zawsze swe orzeczenia na przepisach prawa umownego lub zwyczajowego
sąd międzynarodowy nie może oprzeć orzeczenia wyłącznie na poprzednich wyrokach, może je tylko wykorzystać w celu ustalenia treści nie dość jasnej normy prawa umownego lub zwyczajowego
sądy oddziałują w pewnej mierze na rozwój prawa, precyzując i wyjaśniając treść przepisów prawnych
Doktryna
poglądy nauki prawa – doktryna wyjaśnia i precyzuje przepisy prawa, kształtuje poczucie prawne społeczeństwa, poddaje krytyce przepisy prawa obowiązującego i przedstawia propozycje nowych przepisów bez mocy obowiązującej
tylko w epoce rozwoju prawa rzymskiego doktryna była źródłem prawa, kiedy sądy musiały wyrokować zgodnie z jednomyślną opinią grona prawników (przyznano im ius publice respondendi)
wg art. 38 statutu MTS orzecznictwo i doktryna pełnią rolę „środka pomocniczego do stwierdzenia przepisów prawnych”
pośrednie oddziaływanie doktryny i orzecznictwa na proces tworzenia prawa zajęcie stanowiska w kwestiach prawa międzynarodowego przez poszczególne państwa jest z reguły poprzedzone analizą doktryny i orzecznictwa w departamentach prawnych MSW; MTS i STSM często odwoływały się do orzeczeń, natomiast unikały odwoływania się do doktryny
Ustawodawstwo państw
akty ustawodawcze poszczególnych państw dot. stosunków międzynarodowych nie są źródłem PM, gdyż nie mogą one nakładać obowiązków na inne państwa; wyrażają jedynie stanowisko tego państwa w danej sprawie co może w konsekwencji stanowić część procesu tworzenia się nowej normy prawa zwyczajowego lub umownego (np. ustawa o szelfie kontynentalnym)
Akty jednostronne
akty jednostronne - wydawane przez państwa w celu wywołania określonych skutków prawnych
notyfikacja – oficjalne, pisemne powiadomienie drugiego podmiotu PM o pewnym wydarzeniu, z którym prawo łączy skutki prawne. Często notyfikacja jest niezbędna celem wywołania skutku prawnego
notyfikacja fakultatywna – wyjaśnienie stosunku prawnego, który inaczej budziłby wątpliwości (np. notyfikacje dotyczące utworzenia nowego państwa lub zmiany rządu)
uznanie – potwierdzenie przez państwo, że przedmiot uznania istnieje powinien być traktowany w płaszczyźnie PM; np.:
uznanie nowego państwa jako podmiotu PM
uznanie rządu jako reprezentanta państwa (w przypadkach utworzenia rządu w drodze niekonstytucyjnej)
uznanie ruchu narodowowyzwoleńczego
uznanie za powstańców lub za stronę wojującą (w wojnie domowej)
uznanie praw państwa do określonego terytorium
protest – stwierdzenie przez państwo, że określona czynność lub stan rzeczy są niezgodne z PM; zawsze charakter fakultatywny; może być wyrażony pisemnie (wysłanie noty) i ustnie
zrzeczenie się (renonciation) – akt rezygnacji państwa z pewnych praw; w sposób wyraźny, nie domniemany
Uchwały organizacji międzynarodowych
uchwały organów organizacji międzynarodowych – można w pewne mierze dopatrywać się źródeł PM w uchwałach organizacji międzynarodowych, zwłaszcza Zgromadzenia Ogólnego ONZ; charakter prawotwórczy i moc obowiązującą przypisuje się przede wszystkim prawu wewnętrznemu organizacji międzynarodowych
miękkie PM – soft law w przeciwieństwie to prawa twardego (hard law);„słabe prawo”, „zobowiązania paraprawne”, poprzedzające prawo, prawo niedoskonałe itp.
akty normatywne należące do „miękkiego” PM – uchwały organów organizacji międzynarodowych skierowane do państw członkowskich; porozumienie międzypaństwowe (wielostronne, dwustronne), którym z różnych względów nie nadano charakteru prawa „twardego” (charakteru umów); umowy, które nie zostały jeszcze ratyfikowane lub zatwierdzone przez odpowiedni organ
przykładem porozumienia międzynarodowego, któremu świadomie nie nadano charakteru umowy jest Akt końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie z 1975 r.
Pokojowe załatwianie sporów międzynarodowych
§ 1. Pojęcie i podział sporów międzynarodowych
Definicja sporu i konfliktu międzynarodowego
wg MTS z 1950 spór oznacza „sytuację, w której punkty widzenia dwóch stron są wyraźnie przeciwstawne”
wyrok STSM z 1924 identyfikacja sporu z „brakiem zgody w przedmiocie kwestii prawnej lub stanu faktycznego, z przeciwieństwem prawnych stanowisk lub interesów między stronami”
Karta NZ wymienia w art.1 wśród celów ONZ „łagodzenie lub załatwianie pokojowymi sposobami sporów lub sytuacji mogących prowadzić do naruszenia pokoju”
pakt Ligi Narodów w art.11 wymienił obok sporów także „wszelką okoliczność, która może wpłynąć na stosunki międzynarodowe, grożąc zamąceniem pokoju lub dobrego porozumienia miedzy państwami, od którego utrzymanie pokoju zależy”
napięcie w stosunkach między państwami określa się jako stan, w którym występuje antagonizm bez jasno zdefiniowanego przedmiotu nieporozumień lub też pojęcie przedmiotu, istotne dla każdej racjonalnej dyskusji
kryzys międzynarodowy powstaje dopiero wówczas, gdy próby pogodzenia sprzecznych interesów doprowadziły do impasu i gdy rokowania zostaną zablokowane przez przeciwstawność niemożliwą do usunięcia
konfliktami nazywa się spory, które przybrały ostrzejszą formę i w których grozi użycie sił zbrojnych albo też siły takie zostały już użyte (konflikty zbrojne)
Rodzaje sporów międzynarodowych
podział w Karcie NZ:
zagrażające i nie zagrażające pokojowi i bezpieczeństwu międzynarodowemu
podział sporów międzynarodowych na prawne i polityczne:
polityczne mają miejsce wówczas, gdy brak jest reguł prawnych, które mogłyby być zastosowane do rozstrzygnięcia sporu; strony powołują się na inne niż prawne argumenty
prawne jeżeli strony opierają swoje pretensje na argumentacji natury prawnej, na obowiązującym przepisie prawnym
organy polityczne przy załatwianiu sporów powinny uwzględniać aspekt prawny zagadnienia
sądy międzynarodowe bardzo często opierają swe decyzje nie tylko na przesłankach prawnych, ale również politycznych
spory nadające się do rozstrzygnięcia rozjemczego lub sądowego dotyczą (już art. 13 Paktu LN):
interpretacji traktatu
jakiegokolwiek zagadnienia prawa międzynarodowego
zaistnienia faktu który, gdyby został stwierdzony, stanowiłby naruszenie zobowiązania międzynarodowego
charakteru lub rozmiarów odszkodowania należnego z tytułu naruszenia zobowiązania międzynarodowego
§ 2. Środki pokojowego załatwiania sporów
Podział środków załatwiania sporów
problematyka załatwiania sporów została uwzględniona w Pakcie LN a po II WŚ w Karcie NZ
podział środków:
dyplomatyczne państwa uczestniczące w sporze współdziałają w załatwieniu sporu, zachowują dla siebie, aż do ostatniej fazy trwania sporu możność podjęcia ostatecznej decyzji
Rokowania bezpośrednie (negocjacje)
Dobre usługi i mediacje
Komisje badań
Koncyliacja
środki sądowe