Bierzanek

Źródła prawa międzynarodowego

§ 1. Pojęcie źródeł prawa międzynarodowego

• różne znaczenia terminu „źródła PM” (proces normatywny, sposoby tworzenia prawa, działania ustalające prawo):

• w sensie materialnym (źródła wewnętrzne, realne, głębsze) źródłem prawa jest to co sprawia, że PM kształtuje się i nabywa moc obowiązującą; przyczyny sprawcze maja charakter pozaprawny – wola państw (kierunki pozytywistyczne), nakazy rozumu (kierunki prawa natury), więź społeczna (kierunki socjologiczne), świadomości i emocje ludzi (kierunki psychologiczne)

• w znaczeniu formalnym (źródła zewnętrzne, pozytywne) źródłami PM nazywamy zewnętrzny wyraz procesu, który doprowadził do powstania normy prawnej; należą do sfery prawnej

• są dwa niekwestionowane źródła PM: umowy międzynarodowe (pacta sunt servanda) i zwyczaj międzynarodowy; brak ustaw, gdyż nie istnieje żadna władza ponadpaństwowa zdolna narzucić swą wolę suwerennym państwom.

• źródła poznawcze – zbiory umów, kompilacje zwyczajów pomocne w wyszukiwaniu przepisów prawnych; nie są to osobne źródła PM; wydawany przez ONZ „Treaty Series”, w Polsce „Zbiór dokumentów” Polski Instytut Spraw Międzynarodowych;

• podstawa wyrokowania sądów międzynarodowych – państwa, określając kompetencje sądów międzynarodowych, powołują się na źródła prawa międzynarodowego jako podstawę wyrokowania

• pojęcie źródła prawa międzynarodowego nie pokrywa się całkowicie z pojęciem podstaw wyrokowania np. w art. 38 ust. 1 statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości: „Trybunał, którego funkcją jest rozstrzygać zgodnie z prawem międzynarodowym przedłożone mu spory, stosuje:

  1. Konwencje międzynarodowe, bądź ogólne, bądź partykularne, ustanawiające normy uznane przez państwa spór wiodące;

  2. Zwyczaj międzynarodowy, jako dowód ogólnej praktyki przyjętej za prawo;

  3. Ogólne zasady prawa, uznane przez państwa cywilizowane;

  4. Z zastrzeżeniem art. 59, orzeczenia sądowe i poglądy posiadających najwyższe kwalifikacje pisarzy różnych narodów w zakresie prawa międzynarodowego, jako pomocniczy środek ustalania norm prawa”

     • za podstawę wyrokowania państwa mogą uznać również zasadę słuszności; możliwość orzekania ex aequo et bono jeżeli strony się na to zgodzą (art. 38 ust. 2)

§ 2. Umowa międzynarodowa

1. Pojęcie i rodzaje umów międzynarodowych

• definicje i nazwy umów międzynarodowych:

  • konwencja wiedeńska z 1969 r. o prawie traktatów mówi, iż traktat międzynarodowy (treaty) to „międzynarodowe porozumienie między państwami, zawarte w formie pisemnej i regulowane przez PM, niezależnie od tego, czy jest ujęte w jednym dokumencie, czy w dwóch lub więcej, i bez względu na jego szczególna nazwę” (art. 2) – definicja ta odnosi się tylko do umów zawartych między państwami, nie dotyczy umów zawartych między innymi podmiotami PM a państwami lub między tymi innymi podmiotami PM

  • stronami umów międzynarodowych mogą być także inne podmioty PM, z tym, że przepisy Konwencji wiedeńskiej nie mają zastosowania do tych umów.

• umowami regulowanymi prawem międzynarodowym nie są umowy między państwami a spółkami i korporacjami zagranicznymi

• nie wszystkie umowy międzynarodowe są źródłami PM:

  • umowy prawotwórcze umowy ustalające reguły postępowania, przez co stają się źródłem PM

  • umowy-kontrakty akty stwarzające lub zmieniające stosunek prawny; nie są źródłami PM

• jednakże jedna umowa może zawierać zarówno postanowienia prawotwórcze jak i postanowienia dotyczące konkretnych stosunków prawnych np. traktaty pokoju

• różne nazwy umów międzynarodowych; jednak nazwa, jaką nosi umowa, nie ma znaczenia prawnego, co podkreślono definicji wiedeńskiej

• rodzaje umów międzynarodowych:

  • ze względu na ilość stron umowy

• umowy bilateralne dwustronne

• umowy multilateralne wielostronne

  • ze względu na sposób przystąpienia do umowy państw trzecich:

    • wielostronne otwarte zawierają klauzule dopuszczającą inne państwa bez zgody dotychczasowych kontrahentów

    • wielostronne zamknięte wymagana zgoda kontrahentów

    • półotwarte otwarte tylko dla określonej grupy państw np. umowy regionalne lub państwa, które spełnią podane warunki (Karta NZ)

  • ze względu na organ występujący jako strona:

    • umowy państwowe głowa państwa; w szczególności traktaty pokoju, układy o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy

    • umowy rządowe zatwierdzenie przez Radę Ministrów (premiera)

    • umowy resortowe przedmiot właściwy dla jednego ministra, nie są ani państwowe, ani resortowe

  • ze względu na treść umów:

    • umowy polityczne

    • umowy gospodarcze i administracyjne

      • umowy dotyczące współpracy gospodarczej

      • dotyczące współpracy w dziedzinie nauki i kultury

      • dotyczące współpracy w dziedzinie prawa

    • statuty organizacji międzynarodowych

• na przestrzeni wieków wykształciły się określone typy umów:

  • traktaty pokoju regulują stosunki między państwami, które przechodzą ze stanu wojny w stan pokoju

  • traktaty przymierza (sojusznicze) państwa zobowiązują się do udzielania sobie pomocy w określonych w traktacie przypadkach, włączając w to użycie sił zbrojnych (casus foederis)

    • obecnie tylko przymierza obronne, wcześniej zaczepne i obronne

    • noszą nazwy umów wzajemnej pomocy lub umów gwarancyjnych

  • traktaty przyjaźni dążenie do rozwoju przyjaznych stosunków wzajemnych, nie zawierają konkretnych zobowiązań (dlatego łączy się je zazwyczaj z zawarciem innych umów)

  • umowy handlowe, konsularne, nawigacyjne, lotnicze, kolejowe, pocztowe, telekomunikacyjne, finansowe, dotyczące współpracy naukowo-technicznej, kulturalnej, pomocy prawnej

1. Forma umów międzynarodowych

• rozwój historyczny - w epoce feudalizmu umowy międzynarodowe zawierane były głównie przez monarchów, musiały one spełniać ogólne wymogi formalne; obecnie forma jest bardziej uproszczona, mimo to zachowane są dla umów o większym znaczeniu formy bardziej uroczyste:

• zgodnie z dawnymi wymaganiami formalnymi umowy powinny obejmować:

1. tytuł umowy (np. traktat przymierza)

2. inwokacja, czyli wezwanie do Boga

3. intytulacja – wyszczególnienie monarchów zawierających umowę wraz z ich tytułami

4. arenga – przyczyny, które skłoniły do zawarcia umowy

5. narracja – opis czynności i wydarzeń, które spowodowały wszczęcie rokowań, wyznaczenie pełnomocników, zbadanie pełnomocnictw, wyrażenie zgody

6. dyspozycja – właściwa treść umowy podzielona na art. i rozdziały; klauzule odnośnie ratyfikacji, wejścia w życie, czasu trwania itp. lub milczącego przedłużenia mocy obowiązującej umowy

7. korroboracja – wzmocnienie umowy

8. data i miejsce zawarcia umowy

9. podpisy i pieczęcie

• obecnie forma uproszczona; umowy o większej wadze politycznej poprzedzone zazwyczaj są wstępem (preambułą)

• umowę dwustronną sporządza się w dwóch egzemplarzach – reguła alternatu wymienienie w egzemplarzu przeznaczonym dla danego państwa w pierwszej kolejności jego nazwy (zasada równości i kurtuazja międzynarodowa); w umowach wielostronnych państwa zawierające umowę wymieniane są w porządku alfabetycznym

  • w umowach wielostronnych podpisy w porządku alfabetycznym państw albo wg reguły pêle-mêle – w dowolnym miejscu pod tekstem

• język, w jakim sporządza się umowy – w okresie feudalizmu językiem umów międzynarodowych była łacina; w XVII w. – j. francuski; od I wojny światowej j. angielski wypiera powoli j. francuski

  • obecnie umowy bilateralne sporządza się w dwóch językach (językach stron), czasami spisuje się także w trzecim języku, kopia ta jest rozstrzygająca w przypadku sporu

  • dokonywanie interpretacji w przypadku trudności z przekładem tekstu umowy

• „porozumienie dżentelmeńskie” – umowy ustne zakładające znaczny stopień wzajemnego zaufania

  • konwencja wiedeńska w art. 3 stwierdza, że jej postanowienia nie znajdują zastosowania do „porozumień międzynarodowych zawieranych w innej formie niż pisemna”, co jednak nie wpływa na moc prawną takich porozumień

§ 7. Zwyczaj międzynarodowy

• przez długi okres PM było głównie prawem zwyczajowym, obecnie zostaje ono wypierane w związku z dużą ilością umów wielostronnych;

• zwyczaj międzynarodowy, zgodnie z art. 38 statutu MTS, jest dowodem ogólnej praktyki uznanej za prawo;

• dla wykształcenia się przepisu prawa zwyczajowego konieczne są dwa elementy: praktyka (usus) i przekonanie o zgodności praktyki z prawem (opinio iuris vel necessitatis)

• statut MTS – zwyczaj jest „ dowodem istnienia powszechnej praktyki przyjętej za prawo” (art. 38)

• praktyka – istotne znaczenie ma działalność państwa (szef państwa, minister spraw zagranicznych, przedstawiciele dyplomatyczni) oraz innych organów (sady, parlament)

  • również działalność organizacji międzynarodowych

• nie może być jednostronna i dotyczyć tylko jednego państwa, przepis prawny obowiązuje w kręgu społeczności międzynarodowej;

• reguła powinna znaleźć zastosowanie w pewnej liczbie przypadków;

• praktyka powinna być długotrwała (dawny pogląd); obecnie przepis prawa zwyczajowego może wykształcić się w krótkim okresie czasu ze względu na dynamikę stosunków międzynarodowych;

• praktyce musi towarzyszyć przekonanie, że dana reguła jest norma PM (element psychologiczny); brak działań ze strony państwa jak również działanie państwa, może wyrazić jego zgodę na wykształcenie się normy PZ;

• wg sędziego Negulesco praktyka powinna „polegać jednocześnie na nieprzerwanym potwierdzeniu faktów dokonywanych w dziedzinie stosunków międzynarodowych i na świadomości prawnej wspólnej dla państw, które w niej uczestniczą, opartej na przekonaniu, że powtarzanie faktów jest przejawem obowiązującej reguły”;

• możliwość istnienia zwyczajów obowiązujących państwa danego regionu

• moc obowiązująca – norma PZ traci ją na skutek:

  • wykształcenia się nowej, kolidującej z nią normy PZ

  • odstąpienia państw od jej praktykowania – odwyknięcie (desuetudo)

  • w skutek wykształcenia się przeciwnego zwyczaju może też utracić moc obowiązującą norma prawa umownego

• uzasadnienie mocy obowiązującej prawa zwyczajowego – podstawą mocy obowiązującej jest zgoda państwa; zwyczaj często jest określany jako „milcząca zgoda” (tacitus consensus)

• polskie orzecznictwo sądowe potwierdza moc obowiązującą zasad prawa zwyczajowego i poszczególne ustawy odsyłają do zwyczajów międzynarodowych

• kurtuazja międzynarodowa (comitas gentium) – grzeczność przestrzegana w stosunkach międzynarodowych; należy odróżnić ja od zwyczaju międzynarodowego gdyż reguły kurtuazji mimo, że oparte są na zasadzie wzajemności nie mają charakteru prawnego. Postępowanie wbrew tym regułom nie narusza PM ale może zostać źle odebrane. Najwięcej zasad kurtuazji wykształciło się w dziedzinie stosunków dyplomatycznych (ceremoniał dyplomatyczny) i konsularnych oraz w obrocie morskim

§ 8. Ogólne zasady prawa

• art. 38 statutu MTS „ogólne zasady prawa uznane przez państwa cywilizowane”; ogólne zasady prawa nie są ani zasadami prawa wewnętrznego ani zasadami PM; są ogólnymi zasadami prawa w ogóle

§ 9. Inne źródła prawa międzynarodowego

1. Orzecznictwo sądów międzynarodowych

• sądy międzynarodowe, zajmując stanowisko w jakiejś kwestii prawnej, nie tworzą nowych przepisów prawa, gdyż opierają zawsze swe orzeczenia na przepisach prawa umownego lub zwyczajowego

• sąd międzynarodowy nie może oprzeć orzeczenia wyłącznie na poprzednich wyrokach, może je tylko wykorzystać w celu ustalenia treści nie dość jasnej normy prawa umownego lub zwyczajowego

• sądy oddziałują w pewnej mierze na rozwój prawa, precyzując i wyjaśniając treść przepisów prawnych

1. Doktryna

• poglądy nauki prawa – doktryna wyjaśnia i precyzuje przepisy prawa, kształtuje poczucie prawne społeczeństwa, poddaje krytyce przepisy prawa obowiązującego i przedstawia propozycje nowych przepisów bez mocy obowiązującej

• tylko w epoce rozwoju prawa rzymskiego doktryna była źródłem prawa, kiedy sądy musiały wyrokować zgodnie z jednomyślną opinią grona prawników (przyznano im ius publice respondendi)

• wg art. 38 statutu MTS orzecznictwo i doktryna pełnią rolę „środka pomocniczego do stwierdzenia przepisów prawnych”

• pośrednie oddziaływanie doktryny i orzecznictwa na proces tworzenia prawa zajęcie stanowiska w kwestiach prawa międzynarodowego przez poszczególne państwa jest z reguły poprzedzone analizą doktryny i orzecznictwa w departamentach prawnych MSW; MTS i STSM często odwoływały się do orzeczeń, natomiast unikały odwoływania się do doktryny

1. Ustawodawstwo państw

• akty ustawodawcze poszczególnych państw dot. stosunków międzynarodowych nie są źródłem PM, gdyż nie mogą one nakładać obowiązków na inne państwa; wyrażają jedynie stanowisko tego państwa w danej sprawie co może w konsekwencji stanowić część procesu tworzenia się nowej normy prawa zwyczajowego lub umownego (np. ustawa o szelfie kontynentalnym)

1. Akty jednostronne

• akty jednostronne - wydawane przez państwa w celu wywołania określonych skutków prawnych

  • notyfikacja – oficjalne, pisemne powiadomienie drugiego podmiotu PM o pewnym wydarzeniu, z którym prawo łączy skutki prawne. Często notyfikacja jest niezbędna celem wywołania skutku prawnego

    • notyfikacja fakultatywna – wyjaśnienie stosunku prawnego, który inaczej budziłby wątpliwości (np. notyfikacje dotyczące utworzenia nowego państwa lub zmiany rządu)

  • uznanie – potwierdzenie przez państwo, że przedmiot uznania istnieje powinien być traktowany w płaszczyźnie PM; np.:

    • uznanie nowego państwa jako podmiotu PM

    • uznanie rządu jako reprezentanta państwa (w przypadkach utworzenia rządu w drodze niekonstytucyjnej)

    • uznanie ruchu narodowowyzwoleńczego

    • uznanie za powstańców lub za stronę wojującą (w wojnie domowej)

    • uznanie praw państwa do określonego terytorium

  • protest – stwierdzenie przez państwo, że określona czynność lub stan rzeczy są niezgodne z PM; zawsze charakter fakultatywny; może być wyrażony pisemnie (wysłanie noty) i ustnie

  • zrzeczenie się (renonciation) – akt rezygnacji państwa z pewnych praw; w sposób wyraźny, nie domniemany

1. Uchwały organizacji międzynarodowych

• uchwały organów organizacji międzynarodowych – można w pewne mierze dopatrywać się źródeł PM w uchwałach organizacji międzynarodowych, zwłaszcza Zgromadzenia Ogólnego ONZ; charakter prawotwórczy i moc obowiązującą przypisuje się przede wszystkim prawu wewnętrznemu organizacji międzynarodowych

• miękkie PM – soft law w przeciwieństwie to prawa twardego (hard law);„słabe prawo”, „zobowiązania paraprawne”, poprzedzające prawo, prawo niedoskonałe itp.

• akty normatywne należące do „miękkiego” PM – uchwały organów organizacji międzynarodowych skierowane do państw członkowskich; porozumienie międzypaństwowe (wielostronne, dwustronne), którym z różnych względów nie nadano charakteru prawa „twardego” (charakteru umów); umowy, które nie zostały jeszcze ratyfikowane lub zatwierdzone przez odpowiedni organ

• przykładem porozumienia międzynarodowego, któremu świadomie nie nadano charakteru umowy jest Akt końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie z 1975 r.

Pokojowe załatwianie sporów międzynarodowych

§ 1. Pojęcie i podział sporów międzynarodowych

1. Definicja sporu i konfliktu międzynarodowego

• wg MTS z 1950 spór oznacza „sytuację, w której punkty widzenia dwóch stron są wyraźnie przeciwstawne”

• wyrok STSM z 1924 identyfikacja sporu z „brakiem zgody w przedmiocie kwestii prawnej lub stanu faktycznego, z przeciwieństwem prawnych stanowisk lub interesów między stronami”

• Karta NZ wymienia w art.1 wśród celów ONZ „łagodzenie lub załatwianie pokojowymi sposobami sporów lub sytuacji mogących prowadzić do naruszenia pokoju”

• pakt Ligi Narodów w art.11 wymienił obok sporów także „wszelką okoliczność, która może wpłynąć na stosunki międzynarodowe, grożąc zamąceniem pokoju lub dobrego porozumienia miedzy państwami, od którego utrzymanie pokoju zależy”

• napięcie w stosunkach między państwami określa się jako stan, w którym występuje antagonizm bez jasno zdefiniowanego przedmiotu nieporozumień lub też pojęcie przedmiotu, istotne dla każdej racjonalnej dyskusji

  • kryzys międzynarodowy powstaje dopiero wówczas, gdy próby pogodzenia sprzecznych interesów doprowadziły do impasu i gdy rokowania zostaną zablokowane przez przeciwstawność niemożliwą do usunięcia

• konfliktami nazywa się spory, które przybrały ostrzejszą formę i w których grozi użycie sił zbrojnych albo też siły takie zostały już użyte (konflikty zbrojne)

1. Rodzaje sporów międzynarodowych

• podział w Karcie NZ:

  • zagrażające i nie zagrażające pokojowi i bezpieczeństwu międzynarodowemu

• podział sporów międzynarodowych na prawne i polityczne:

  • polityczne mają miejsce wówczas, gdy brak jest reguł prawnych, które mogłyby być zastosowane do rozstrzygnięcia sporu; strony powołują się na inne niż prawne argumenty

  • prawne jeżeli strony opierają swoje pretensje na argumentacji natury prawnej, na obowiązującym przepisie prawnym

• organy polityczne przy załatwianiu sporów powinny uwzględniać aspekt prawny zagadnienia

  • sądy międzynarodowe bardzo często opierają swe decyzje nie tylko na przesłankach prawnych, ale również politycznych

• spory nadające się do rozstrzygnięcia rozjemczego lub sądowego dotyczą (już art. 13 Paktu LN):

  • interpretacji traktatu

  • jakiegokolwiek zagadnienia prawa międzynarodowego

  • zaistnienia faktu który, gdyby został stwierdzony, stanowiłby naruszenie zobowiązania międzynarodowego

  • charakteru lub rozmiarów odszkodowania należnego z tytułu naruszenia zobowiązania międzynarodowego

§ 2. Środki pokojowego załatwiania sporów

1. Podział środków załatwiania sporów

• problematyka załatwiania sporów została uwzględniona w Pakcie LN a po II WŚ w Karcie NZ

• podział środków:

  • dyplomatyczne państwa uczestniczące w sporze współdziałają w załatwieniu sporu, zachowują dla siebie, aż do ostatniej fazy trwania sporu możność podjęcia ostatecznej decyzji

    • Rokowania bezpośrednie (negocjacje)

    • Dobre usługi i mediacje

    • Komisje badań

    • Koncyliacja

  • środki sądowe

SUTOR

Przyczyny powstawania sporów:

- sprzeczne interesy w różnych dziedzinach życia( ekonomia, polityka, różnice systemowe, ideologiczne)

Sytuacja- stan rzeczy, który może doprowadzić do zatargów międzynarodowych lub wywołać spór

Konfliktami nazywa się spory, które przybrały ostrzejszą formę i w których grozi użycie sił zbrojnych albo też siły takie zostały już użyte (konflikty zbrojne

Spory zwykle- nie ma stanu napięcia między stronami

Spory kwalifikowane- stan napięcia i wrogości w stosunkach miedzy państwami

Kategorie sporów międzynarodowych:

- spory, których pojawienie się i dalsze trwanie nie stanowi zagrożenia dla międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa

-spory, które mogą prowadzić do naruszenia międzynarodowego pokoju lub napięcia między państwami

-spory stanowiące zagrożenie pokoju

-spory, które przybrały formę stanowiącą naruszenie pokoju, a więc zazwyczaj formę walki

Geografia:

-spory regionalne

-spory bilateralne

-spory globalne

-spory lokalne

Przedmiot sporu- przeciwstawne stanowisko zainteresowanych stron

- należy go doprecyzować

- należy stwierdzić czy istnieje element żądania pod adresem drugiej strony

- spory co do faktów, rzeczy, osób

Podmiot- podmioty prawa międzynarodowego

Załatwianie sporu za pomocą:

- stałych organów i procedur

- organów ad hoc

• Organy mogą być samodzielne, bądź mogą być organami związku państw utworzonymi np. dla celów utrzymania pokoju jak Liga Narodów, obecnie ONZ

• Organy te muszą mieć zdolność prawną do załatwiania tego rodzaju sporu

Państwa stoją w przeważającej mierze na gruncie fakultatywności stosowania środków pokojowego załatwiania sporów. Obowiązuje zasada swobody wyboru środków lub sposobu pokojowego załatwiania sporów. Żaden środek nie może być narzucony.

Podstawowe zasady obowiązujące przy pokojowym załatwianiu sporów:

• Pokojowe załatwianie

• Swobodny wybór środków

• Państwo nie może samo sobie wymierzać sprawiedliwości przy pomocy groźby lub siły

• Zasada równego bezpieczeństwa- żaden środek nie może osłabić jeden ze stron

• Porozumienie nie może być wymierzone przeciwko państwom trzecim

• Sprawiedliwość

• Pokojowe załatwienie sporu zakłada aktywne działanie państw zmierzające do załatwienia sporu

Źródła prawa dotyczące pokojowego załatwiania sporów

- Traktaty wielostronne- Konwencja Haska o pokojowym załatwieniu sporu z 1907, Akt Generalny w sprawie pokojowego załatwiania sporów 1928, Karta NZ, Statut MTS

- Traktaty dwustronne