plik

Imelda Chøodna

Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawøa II

Kilka uwag na temat roli retoryki

w ksztaøceniu humanistycznym

ZastanoÂwmy sieÎ nad znaczeniem, jakie posiada retoryka w wy-

ksztaøceniu ogoÂlnym, a wieÎc odpowiedzmy na pytanie czy, a jezÇeli tak

to dlaczego warto uczycÂ sieÎ retoryki? JesÂli zaøozÇymy, zÇe na wyksztaø-

cenie ogoÂlne skøadajaÎ sieÎ dwa podstawowe elementy: 1) wszechstron-

ny rozwoÂj wøadz umysøowych; 2) przyswojenie sobie pewnej ilosÂci

pozÇytecznych w zÇyciu wiadomosÂci o otaczajaÎcym nas sÂwiecie, wiado-

mosÂci, ktoÂre poszerzajaÎ nasz widnokraÎg umysøowy, dajaÎ mozÇliwosÂcÂ

orientowania sieÎ w narzucanych nam przez zÇycie zjawiskach, to oka-

zÇe sieÎ, izÇ nauka retoryki ±jeÎzyka ojczystego speønia oba te warunki.

Ksztaøci ona bowiem umysø w kierunku logiczno-formalnym i daje

mu pewien zasoÂb przesøanek realnych, czyli pewnaÎ wiedzeÎ o rzeczy-

wistosÂci. Owa zdolnosÂcÂ jasnego, precyzyjnego formuøowania i wyra-

zÇania swoich mysÂli pozwala nam w sposoÂb komunikatywny teÎ wiedzeÎ

o rzeczywistosÂci przekazywacÂ innym. Jest to szczegoÂlnie wazÇne w ob-

liczu zjawiska, ktoÂre ma dzisiaj miejsce wsÂroÂd møodziezÇy na wszyst-

kich poziomach edukacji. Zjawiska, na ktoÂre wskazujaÎ coraz czeÎsÂciej

nauczyciele i wychowawcy, a mianowicie analfabetyzmu funkcjonal-

nego i zwiaÎzanego z nim analfabetyzmu kulturowego

Analfabetyzm funkcjonalny polega na niezdolnosÂci rozumienia

napisanego søowa, ktoÂre jest w powszechnym uzÇyciu. Dzisiejsi ucz-

niowie i studenci nie potrafiaÎ czytacÂ i nie czytajaÎ. DosÂwiadczamy

dzisiaj zanikania umiejeÎtnosÂci czytania i pisania, co szczegoÂlnie wi-

doczne jest wsÂroÂd møodych ludzi, ktoÂrzy nie beÎdaÎc wdrazÇani w teÎ

Czøowiek w Kulturze 21

Zob. D. Closson, The Closing of the American Heart, Probe Ministries Interna-

tional, 1993.

umiejeÎtnosÂcÂ od pierwszych lat szkoøy majaÎ z tym ogromny problem.

Kolejny typ analfabetyzmu, to tzw. analfabetyzm kulturowy. Doty-

czy on ucznioÂw, studentoÂw, ktoÂrzy czytacÂ umiejaÎ, ale nie saÎ zdolni do

normalnego rozwoju we wspoÂøczesnym sÂwiecie z powodu braku in-

formacji potrzebnych do zinterpretowania materiaøu, ktoÂry czytajaÎ.

Odpowiedzialne za taki stan rzeczy saÎ modele edukacji, ktoÂre opie-

rajaÎ sieÎ na twierdzeniu, zÇe zdolnosÂci intelektualne i spoøeczne ucznia

beÎdaÎ rozwijacÂ sieÎ naturalnie, bez pomocy specjalnych tresÂci eduka-

cyjnych. Modele te bardziej koncentrujaÎ sieÎ na tym, w jaki sposoÂb

uczniowie zdobywajaÎ wiadomosÂci nizÇ na tym, czego sieÎ uczaÎ. W kon-

sekwencji uczniowie nie saÎ wdrazÇani do zdobywania odpowiedniej

ilosÂci potrzebnych informacji, stajaÎc sieÎ kulturowymi analfabetami.

Tutaj wøasÂnie z pomocaÎ przychodzi retoryka, jako umiejeÎtnosÂcÂ

m.in. poprawnego moÂwienia, czytania i pisania, poprawnego rozu-

mowania i argumentowania, umiejeÎtnosÂcÂ analizy i interpretacji tek-

stoÂw, prowadzenia dyskusji, debat i negocjacji. Nauczanie retoryki

powinno speøniacÂ dwojakiego rodzaju zadania. Z jednej strony uczenÂ

powinien cÂwiczycÂ sieÎ w poprawnym i logicznym wyrazÇaniu swoich

mysÂli w mowie i w pisÂmie, z drugiej natomiast powinien poznawacÂ

zasadnicze zjawiska jeÎzykowe i ich wøasÂciwosÂci, aby za ich pomocaÎ

odpowiednio interpretowacÂ i w zrozumiaøy sposoÂb wyrazÇacÂ posiada-

naÎ wiedzeÎ. W greÎ wchodzaÎ tu zatem umiejeÎtnosÂci teoretyczne, czyli

znajomosÂcÂ podstawowych przynajmniej wiadomosÂci z teorii jeÎzyka

oraz praktyczna znajomosÂcÂ jeÎzyka ojczystego. Nauka gramatyki i sty-

listyki, a wieÎc teorii jeÎzykowej daje nam caøy szereg pozÇytecznych

wiadomosÂci. Zjawiska i procesy jeÎzykowe saÎ funkcjami zjawisk i pro-

cesoÂw mysÂlowych, w jeÎzyku odzwierciedlajaÎ sieÎ do pewnego stopnia

formy i tresÂcÂ naszych mysÂli. Nauka teorii jeÎzykowej mozÇe bycÂ zatem

uwazÇana za pewnego rodzaju wsteÎp do logiki, psychologii czy filozo-

fii, jak to byøo w nauczaniu klasycznym, a podstawowe wiadomosÂci

z tych nauk powinny wchodzicÂ w zakres wyksztaøcenia ogoÂlnego.

KolejnaÎ wazÇnaÎ zaletaÎ nauczania retoryki jest jej powszechnosÂcÂ,

uniwersalnosÂcÂ. SÂwiadomosÂcÂ jeÎzyka i zwiaÎzanych z nim zjawisk ma

bowiem kazÇdy czøowiek. JuzÇ przez sam fakt, zÇe jest czøowiekiem,

niezalezÇnie od pracy zawodowej jakaÎ wykonuje. KazÇdy czøowiek po-

søuguje sieÎ jeÎzykiem w mysÂli i mowie. Widzimy zatem, zÇe nauka

Imelda Chøodna

156

retoryki umiejeÎtnie i we wøasÂciwy sposoÂb traktowana jest doskona-

øym narzeÎdziem ksztaøcenia umysøu pod wzgleÎdem logiczno-formal-

nym, daje takzÇe caøy szereg przydatnych w zÇyciu wiadomosÂci, reali-

zujaÎc dwa zasadnicze zadania ksztaøcenia ogoÂlnego: wszechstronnie

rozwija nasze zdolnosÂci umysøowe oraz pomaga zdobywacÂ wiedzeÎ

o otaczajaÎcym nas sÂwiecie.

JesÂli chodzi o praktycznaÎ naukeÎ jeÎzyka, to jej znaczenie ksztaøcaÎ-

ce jest roÂwniezÇ doniosøe, poniewazÇ cÂwiczenia w umiejeÎtnosÂci wysøa-

wiania sieÎ saÎ zarazem cÂwiczeniami w umiejeÎtnosÂci mysÂlenia. Ponadto,

zwieÎkszanie zasobu søownictwa nieodøaÎcznie idzie w parze z rozwija-

niem zasobu pojeÎciowego. JeÎzyk jest z jednej strony nieocenionym

narzeÎdziem mysÂlenia, a poza tym jest skarbnicaÎ dosÂwiadczenÂ i wiedzy,

ktoÂraÎ przekazali nam nasi przodkowie. KazÇdy czøowiek uczaÎc sieÎ

jeÎzyka przez nasÂladowanie nie tylko ksztaøtuje w sobie nowy sposoÂb

mysÂlenia, ale zarazem przyswaja sobie wiedzeÎ zdobywanaÎ przez po-

przednie pokolenia. Wiedza ta nie ma granic, dlatego czøowiek uczy

sieÎ jeÎzyka od chwili, kiedy wymoÂwiø pierwszy wyraz, azÇ do samej

sÂmierci. W pierwszych latach przyswaja sobie nie tylko wyrazy lecz

i formy gramatyczne, nasteÎpnie poszerza swoÂj zasoÂb søownictwa.

KazÇda z tych umiejeÎtnosÂci jest pewnym krokiem naprzoÂd w kierunku

rozwoju umysøowego. A zatem widzimy, zÇe cÂwiczenia w praktycznej

umiejeÎtnosÂci posøugiwania sieÎ jeÎzykiem majaÎ roÂwnie wazÇne znacze-

nie jak i nauka teorii jeÎzykowej. CÂwiczaÎc umiejeÎtnosÂcÂ wysøawiania sieÎ

rozwijamy zdolnosÂci sÂcisøego mysÂlenia, a wzbogacajaÎc zasoÂb søownic-

twa, wzbogacamy i pogøeÎbiamy jednoczesÂnie zasoÂb pojeÎciowy.

Nauka sztuki retoryki oproÂcz zadanÂ intelektualnych ma takzÇe

wpøyw na ksztaøtowanie sieÎ uczucÂ etyczno-spoøecznych, mozÇe bycÂ

roÂwniezÇ szkoøaÎ wyksztaøcenia estetycznego. JeÎzyk jest funkcjaÎ nasze-

go mysÂlenia, ale nalezÇy pamieÎtacÂ, zÇe czøowiek rozwija teÎ umiejeÎtnosÂcÂ

dzieÎki temu, zÇe zÇyje w spoøecznosÂci innych osoÂb, zÇyje zÇyciem spoøecz-

nym. Pozostawiony sam sobie nigdy nie doszedøby do rozwoju mowy.

UmiejeÎtnosÂcÂ porozumiewania sieÎ, posøugiwania sieÎ jeÎzykiem, ktoÂry

jest niezbeÎdnym warunkiem naszego rozwoju umysøowego, posiada-

my dzieÎki spoøeczenÂstwu, wsÂroÂd ktoÂrego wzrosÂlisÂmy i zÇyjemy. Wdra-

zÇanie møodych i nie tylko møodych ludzi w ten spoøeczny pierwiastek

jeÎzyka mozÇe pozytywnie wpøynaÎcÂ na rozbudzenie sieÎ uczucÂ etyczno-

Kilka uwag na temat roli retoryki w ksztaøceniu humanistycznym

157

spoøecznych. Ponadto sÂwiadomosÂcÂ, zÇe jeÎzyk, ktoÂry jest tak znakomi-

tym narzeÎdziem mysÂlenia, wraz z ktoÂrym przyswajamy sobie wiedzeÎ

caøego szeregu poprzednich pokolenÂ posiadamy dzieÎki temu, zÇe zÇy-

jemy w spoøeczenÂstwie, rozbudza w czøowieku uczucie wdzieÎcznosÂci

wzgleÎdem spoøeczenÂstwa i poczucie zaciaÎgnieÎtych wobec niego obo-

wiaÎzkoÂw. Z drugiej strony przekonanie, zÇe pod wzgleÎdem jeÎzyko-

wym, jak zresztaÎ pod innymi wzgleÎdami, jest sieÎ zalezÇnym od spoøe-

czenÂstwa, od sÂrodowiska, w ktoÂrym sieÎ zÇyje øagodzi zbytni indywi-

dualizm i rozwija poczucie solidarnosÂci spoøecznej.

Tak wieÎc zalet uczenia sieÎ retoryki i jej nauczania jest wiele.

Opanowanie sztuki posøugiwania sieÎ søowem ze znawstwem i umiejeÎt-

nosÂciaÎ ma ogromne znaczenie, zaroÂwno w naszym zÇyciu indywidual-

nym, jak i spoøecznym. U jednego z polskich pedagogoÂw doby osÂwie-

cenia, JeÎdrzeja SÂniadeckiego czytamy: ¹Najlepszym dowodem osÂwia-

ty narodu jest wydoskonalenie, czystosÂcÂ i dokøadnosÂcÂ jego mowy. Bo

w niej jest skøad wszystkich jego mysÂli i caøej jego nauki. AtenÂczyko-

wie, najosÂwiecenÂszy w starozÇytnosÂci naroÂd, lud, ktoÂry jeÎzyk swoÂj po-

wszechnym GrekoÂw zdaniem z wielkim wymawiaø wdzieÎkiem i do

najwyzÇszego stopnia wydoskonaliø, a nareszcie i wypiesÂciø, uwazÇali teÎ

naukeÎ za najwazÇniejszaÎ i najpierwszaÎº

Several Remarks on the Role of Rhetoric

in Humanistic Education

S u m m a r y

In this article the Authoress is thinking about the role of rhetoric in

liberal education and answers on question whether and why it is worthy to

learn rhetoric? The rhetoric is helpful as the skill of correct telling, rea-

ding and writing, correct reasoning and argumentation, skill of analysis

and interpretation of texts, leadership of discussion, debates and negotia-

tion. It includes the theoretical skills, that is at least the basic knowledge of

theory of language as well as the practical knowledge of native language.

J. SÂniadecki, O fizycznym wychowaniu dzieci, Warszawa 1920, cyt. za: B. Wie-

czorkiewicz, Zasady poprawnej wymowy polskiej, Warszawa 1947, s. 11.

Imelda Chøodna

158