Ugrupowania wschodnioeuropejskie w młodszej epoce brązu

Pod koniec II tysiąclecia p.n.e. i na początku I tysiąclecia p.n.e. na stepach azjatyckich doszło do zmian klimatycznych, które spowodowały kryzys ekologiczny. Jego skutki odczuły najsilniej społeczności egzystujące w centralnej, najsłabiej uwodnionej części stepów. Stepy pozbawione większych kompleksów leśnych, zdolnych do naturalnego kumulowania wody, ulegały wysychaniu. Spadek wydajności pastwisk zagroził egzystencji społeczności koczowniczych.

W efekcie znaczna część ludności musiała opuścić step i przenieść się na obszary lepiej nawodnione. Przemieszczenia ludności ze strefy stepowej miały zapewne w tym okresie charakter stopniowy lub miały charakter reakcji łańcuchowej i przybierały postać koczowania, w głównej mierze taborowego z niezamkniętym cyklem koczowisk. Ta odmiana nomadyzmu jest raczej wyjątkiem niż regułą w trybie życia koczowników, wywołanym przez warunki nadzwyczajne, jak np. susza. Szczególnie warunki egzystencji stymulowały też wykształcenie specyficznych, właściwych światu koczowniczemu zachowań kulturowych, m. in. ogromna ekonomiczna i kulturowa rola koni (znaczny udział części rzędu końskiego w wyposażeniu pochówków, pochówki z końmi).

• Scytowie - scytyjscy koczownicy przybyli z głębi Azji na tereny nadczarnomorskie, skąd wyparli Kimmerów. Podporządkowali sobie liczne ludy osiadłe, które przejęły ich kulturę. W wyniku wyprawy króla perskiego Dariusza I na Scytów (ostatnie dekady VI wieku p.n.e.) mieli oni wedrzeć się wzdłuż Dunaju na Nizinę Węgierską. W drugiej połowie V wieku p.n.e. walczyli z państwem macedońskim, a w III wieku p.n.e. zostali zniszczeni przez kolejną falę koczowników - Sarmatów. Tzw. horyzont scytyjski w Europie, datowany na VI / V wiek p.n.e., wyznaczają charakterystyczne grociki trójgraniaste typu scytyjskiego oraz elementy rzędu końskiego i zausznice gwoździowate.

• Kimmerowie - tzw. Gimmirai stanowili poważne zagrożenie m. in. dla państwa Urartu pretendującego do miana potęgi Bliskiego Wschodu, a potem Asyrii i Izraela ok. VIII - VII wieku p.n.e. Kimmerowie pojawili się już jako ukształtowane politycznie, a zwłaszcza militarnie ugrupowanie etniczne. Ich konsolidacja musiała więc nastąpić wcześniej. Według Herodota (Dzieje, księga IV) przyczyną przemieszczenia był konflikt scytyjsko - kimmeryjski. Wyparci przez Scytów Kimmerowie przemieszczali się na tereny Bliskiego Wschodu i wzdłuż wybrzeża Morza Czarnego, w kierunku zachodnim. Kimmerów najczęściej utożsamia się z zespołami typu nowoczerkaskiego, czernogorovka oraz kulturą grobów zrębowych (faza sabatinovka do VIII wieku p.n.e.). W Europie w IX wieku p.n.e. pojawił się tzw. horyzont kimmeryjski - militaria i ozdoby społeczności kimmeryjskich - w wyniku kontaktów międzykulturowych, wymiany handlowej (?) oraz najazdów na tereny Niziny Węgierskiej i dalej aż po Hiszpanię. Zmiany na terenie kręgu pól popielnicowych to załamanie kultury Gava i powstanie na Nizinie Węgierskiej ugrupowania Mezocsat (wyróżniono je na podstawie pochówków z końmi).

• Kultura Gava - istniała od około 1200 do 700 roku p.n.e. na terenach górnej i środkowej Cisy (północno-wschodnie Węgry) na bazie pozostałości kultury Otomani, rozprzestrzeniając się na tereny Siedmiogrodu wchłonęła kulturę Noua, we wschodniej Słowacji kulturę pilińską, a na terenach górnego i środkowego naddniestrza wytworzyła kulturę Holyhrady. Do cech charakterystycznych należą osiedla otwarte z owalnymi lub czworobocznymi ziemiankami, na terenie Siedmiogrodu grody obronne, ciałopalny obrządek pogrzebowy, rozwinięta metalurgia (miedź z terenu Siedmiogrodu, złoto z terenów nadcisańskich). Typowe naczynia wazowate o baniastym brzuścu, zdobione rogowymi guzami i szerokimi, ukośnymi żłobkami i kanelurami.

• Kultura Noua - wykształcona w zachodniej części kultury grobów zrębowych, na wschód od dolnego Dniestru, nad dolnym Dnieprem i Bohem (podobieństwo materiałów do inwentarza kultury grobów zrębowych). Zajmowała dorzecza dolnego Dunaju, dorzecze Dniestru, Siedmiogród. Do cech specyficznych należą: hodowla bydła rogatego, pozostałości otwartych osiedli, zolniki, szkieletowy i ciałopalny obrządek pogrzebowy, w strefie wschodniej kurhany, naczynia z poziomą listwą, wyroby z kości i krzemienia. Istniała od 1300 roku p.n.e. do czasu, gdy zaczęła rozprzestrzeniać się kultura Gava, czyli do około 1100 roku p.n.e.

• Kultura Holyhrady - obejmowała obszar górnego i środkowego Podniestrza, przyległe tereny Podkarpacia, zajęte wcześniej przez kulturę komarowską i Noua. Ludność tej kultury w okresie około 1100 - 1000 p.n.e. zamieszkiwała osiedla otwarte. Ciała zmarłych poddawano kremacji, a prochy składano w popielnicach. Kultura dobrze rozwinęła metalurgię brązu.

Kultura symboliczna

Kultura symboliczna (dawniej określana jako kultura duchowa) obejmuje pozostałe lub inne sfery kultury niż kultura techniczno-użytkowa. Wzbogaca sferę komunikacyjną, umożliwia współżycie społeczne, zapewnia integrację społeczną; to także sfera światopoglądowa, obejmująca wierzenia i praktyki magiczne.

Symbol (gr. symbolon) oznaczał pierwotnie niewielki, rozłamany na pół przedmiot z metalu, kości, ceramiki lub drewna, jak np. pierścień lub tabliczka. Połówki te stanowiły znak rozpoznawczy dla dwóch osób, które łączyły jakieś interesy, przymierze, przyjaźń itp. Symbol w ujęciu współczesnym oznacza przedmioty, pojęcia, wyobrażenia, przeżycia przywołujące na myśl jakiś inny przedmiot lub pojęcie. Informacje przekazywane za pomocą zdobnictwa mogą dotyczyć statusu (przedstawienia antropomorficzne), własności (przedstawienia wozów), przynależności do grupy społecznej (przedstawienia wojowników, myśliwych), przedstawień związanych z wierzeniami (figurki oraz wizerunki zoomorficzne, motywy solarne).

Sfera symboli pełni ważną rolę w kulturze poprzez pośredniczenie pomiędzy teraźniejszością danej społeczności a istotnymi wydarzeniami z jej przeszłości, rozgrywającymi się w czasie mitycznym. Uświadamia ludziom wartości, które nadają sens ich egzystencji. Symbol, żeby zaistnieć, potrzebuje rytuału, co pozwala odnieść go do magii, uczynić z niego formę wyrażania wierzeń religijnych lub relacji społecznych. Rytuał jest praktykowaniem myślenia magicznego, aktem magicznym. U społeczności kultury typu magicznego wszelkie dziedziny wytwórczości, także gospodarka i pozyskiwanie dóbr, były w równym stopniu symboliczne, co praktyki magiczne.

Wybrane elementy archeologii osadnictwa schyłku epoki brązu i wczesnej epoki żelaza

• Struktury osadnicze łużyckich pól popielnicowych:

1. Małe, krótkotrwałe osady otwarte związane z gospodarką „przerzutową”, lokalizowane na małym terytorium. Najbardziej trwałym punktem są pojedyńcze, duże cmentarzyska, np. w Kietrzu.

2. Małe, kilkunastodworcze, samowystarczalne otwarte osady nizinne, użytkowane przez kilkadziesiąt lat, np. Konin, Lutomiersk, Nieder Neeudorf).

3. Długotrwałe, kilkusetletnie osady typu rolniczo-produkcyjnego, np. Buch k. Berlina.

4. Osady otwarte lub obronne o funkcjach faktorii handlowych (np. Grzybiany, Komorowo).

• Osadnictwo grodowe:

1. Grody o funkcjach faktorii handlowych, np. Kamieniec.

2. Grody o funkcjach kultowych, np. Lossow, Gzin.

3. Grody typu wiejskiego o zróżnicowanych formach (rozmiar, typ zabudowy). Tzw. gordy typu śląskiego, o powierzchni do kilkudziesięciu ha, długotrwale zamieszkiwane grody wyżynne powiązane z osadnictwem otwartym i pełniące funkcje refugialne; wewnątrz: pastwiska, zabudowa gospodarcza i mieszkalna. Zamieszkiwane przede wszystkim w okresie Ha A - B (XII - X wiek p.n.e.), typowe dla ugrupowań kultury Gava oraz grup środkowopolskiej i śląskiej kultury łużyckiej, np. Łubowice, Wrocław-Osobowice, Strobin.

4. Grody typu biskupińskiego, tzw. struktury protomiejskie, o charakterystycznym układzie przestrzenno-architektonicznym ze zwartą, regularną zabudową mieszkalną, gospodarczą, komunalną, z ulicą okrężną i zabudową ulicową. Położone na wyspach jeziornych - dzięki połączeniu jezior ciekami wodnymi istniały dobre warunki komunikacyjne. Rzadko przekraczały powierzchnię 1 ha, ale zdarzały się grody obejmujące kilka ha. Typowe dla okresu Ha C - D (VIII - VI wiek p.n.e.). Pola i pastwiska oraz otwarte osady „satelitarne” usytuowane poza grodem. Typowe dla grup: orawskiej, kujawskiej, wschodniowielkopolskiej, chełmińskiej i brandenbursko-lubuskiej kultury łużyckich pól popielnicowych.

• Osadnictwo kręgu nordyjskiego:

1. Neolit duński (3000 - 1200 p.n.e.) - długie domy dwunawowe.

2. Od II EB w całej strefie nadbałtyckiej pojawiają się trójnawowe domy o prostokątnych lub zaokrąglonych ścianach, funkcjonujące jako pojedyńcze gospodarstwo.

3. Od III EB pojawiają się domostwa trójnawowe lub czteronawowe z pomieszczeniami magazynowymi i oborą. W sąsiedztwie egzystowały zwykle dwa lub trzy inne domy.

4. W północnej strefie kręgu nordyjskiego brak osiedli obronnych. Pierwsze opalisadowane wsie pojawiają się w okresie wpływów rzymskich, ok. 300 roku p.n.e.

Wpływy halsztackie w Polsce

Wpływy ze strony halsztackiego kręgu kulturowego objęły tereny ziem polskich we wczesnej epoce brązu. Szczególnie dobrze uchwytne są na terenach zajmowanych przez grupę śląską kultury łużyckiej. Oddziaływania te przyniosły napływ na teren Polski importów wywodzących się ze strefy halsztackiej, rozpowszechnianie się nowego materiału - żelaza, pojawienie się nowych technologii związanych z obróbką surowców, zwłaszcza metali i gliny. Nastąpiło rozpowszechnienie strojów halsztackich, a także wytwórczości i dekoracji, a także pojawienie się niektórych obyczajów i zapewne wierzeń. Wyróżnia się dwie fazy wpływów halsztackich w Polsce:

• Faza starsza - datowana ogólnie na starszą część wczesnej epoki żelaza, czyli w przybliżeniu Hallstatt C, przyniosła oddziaływania ze strony kultury wschodniohalsztackiej na tereny Śląska i południowo-zachodniej Wielkopolski. Napłynęły wtedy na nasze tereny naczynia brązowe, zapinki harfowate i inne części stroju, jak klamry do pasa i niektóre typy szpil, igielniki, długie miecze wykonane z brązu lub żelaza z charakterystycznymi okuciami pochew, wykonane z żelaza płaskie siekierki z bocznymi występami oraz być może niektóre elementy rzędu końskiego, przybory toaletowe i niektóre typy brzytew brązowych. Na Śląsku zaczęto produkować ceramikę malowaną, pojawiły się nowe motywy zdobnictwa, np. trykwetry, trójkąty i układy trójkowe motywów, krąg obwiedziony punktami lub kreseczkami, wzrosła również rola konia, zwłaszcza wierzchowego, używanego używanego do walki i polowań. Pojawiły się nowe formy grobów, m. in. groby komorowe, a także nowe zwyczaje związane z wyposażeniem grobów w duże naczynia wazowate, użyte jako przystawki, gliniane podstawki półksiężycowate, kości zwierzęce z towarzyszącym im nożem żelaznym. Zmienia się też niekiedy miejsce ustawienia popielnicy wśród naczyń w grobie.

• Faza młodsza - przypadła na okres halsztacki D. Grupa śląska osłabiła swoje kontakty z ludnością krajów wschodnioalpejskich. Wzajemne kontakty były długotrwałe i raczej niezbyt intensywne. Powstały nowe ośrodki w grupie białowickiej kultury łużyckiej. W tych ośrodkach wykształciła się oryginalna wytwórczość metalurgiczna powiązana z kulturą halsztacką. Wytwórczość ceramiczna opierała się na starych tradycjach, ale była wzbogacana przez niektóre elementy halsztackie, zanikła natomiast produkcja naczyń malowanych. We wschodniej Wielkopolsce w dekoracji naczyń glinianych pojawiły się głęboko ryte, biało inkrustowane ornamenty geometryczne. Pojawiła się też dekoracja ceramiki motywami zoomorficznymi i antropomorficznymi, tworzącymi niekiedy sceny narracyjne.
  
  

---