Geneza łużyckich pól popielnicowych na tle europejskim

W środkowej epoce brązu obszar Polski znajdował się w zasięgu wpływów dwóch głównych kultur: tereny Polski środkowo-wschodniej zajmowała kultura trzciniecka, zaś Polski środkowo-zachodniej kultura przedłużycka.

• W Europie krąg kultur pól popielnicowych uformował się w okresie Br C (ok. 1350 p.n.e.) na pograniczu środkowej Słowacji i północnych Węgier, na bazie kultury Otomani przy udziale silnych impulsów karpackiej kultury mogiłowej (Egyek) i elementów późnej kultury Vatya - kultury pilińskiej. Koniec trwania kręgu kultur pól popielnicowych datuje się na Br D (ok. 1200 p.n.e.).

• Na terenach kultur mogiłowych, czyli w zachodniej części środkowego dorzecza Dunaju i północnej części Europy Środkowej, zaczęły w Br C zachodzić przemiany kulturowe. Doprowadziły one do ukształtowania na terenie zachodnich Węgier, południowo- zachodniej Słowacji, południowych Moraw i dolnej Austrii tzw. środkowodunajskiej kultury pól popielnicowych, a na terenie południowo-zachodniej Polski tzw. kultury łużyckiej typu śląskiego.

• W trakcie III i w początkach IV okresu epoki brązu przemiany te objęły również środowisko kultury trzcinieckiej i inne ugrupowania w tej części Europy. Między Soławą i Wołyniem, Bałtykiem i Karpatami utworzył się kompleks kultur łużyckich pól popielnicowych.

Geneza i rozwój kręgu pól popielnicowych - Europa Zachodnia

• W dorzeczu Dunaju i Renu proces przemian obejmuje Br D (faza Rigsee) i doprowadza on do powstania kultury południowoniemieckich pól popielnicowych. Wraz z północnotyrolską (w ciągu Br D) i dolnoreńską (w ciągu Ha A) odmianą kręgu popielnicowego doprowadzają one do unifikacji kulturowej obszarów między Alpami a Niżem Niemieckim zajętym przez krąg nordyjski.

• Tereny północno-wschodniej (mniej więcej po Sekwanę) i wschodniej Francji (między Alpami i Masywem Centralnym), wcześniej mniej podatne na wpływy kultury mogiłowej, w ciągu Ha A zostają włączone do kształtującego się kręgu środkowo-zachodnio-europejskich pól popielnicowych.

• W okresie HaB proces ten kończy utworzenie po drugiej stronie Pirenejów tzw. katalońskiej kultury pól popielnicowych, obejmującej tereny Walencji, Aragonii, Starej Kastylii i górnych dorzeczy rzeki Ebro.

• Ok. 1200 p.n.e. (Br D) klasyczny model kultury pól popielnicowych pojawia się na terenie Holandii - tzw. późna faza kultury Elp oraz w południowej Anglii - tzw. kultura Deverell Rimbury. Podłożem tego zjawiska były przemieszczenia ludnościowe z dolnej Nadrenii. W pozostałej części Wysp Brytyjskich kontynuowane są stare lokalne tradycje, upowszechnia się jednak ciałopalenie.

• Zakres unifikacji nie był jednakowy na wszystkich obszarach zajętych przez kultury pól popielnicowych. Dotyczy to przede wszystkim najbardziej typowej cechy tego kręgu, czyli ciałopalenia. Do wyjątków należy kultura unstrucka z Niecki Turyńskiej, w której dominuje obrządek szkieletowy oraz kultura knowiska z terenu środkowych i zachodnich Czech, gdzie obok niewielkich cmentarzy ciałopalnych powszechne były groby szkieletowe zakładane na osadach oraz ćwiartowanie zwłok wrzucanych do jam odpadkowych.

Geneza i rozwój kręgu pól popielnicowych - Europa Południowa

• Pod koniec pierwszej połowy II tys. p.n.e. na terenie północnej Italii rozwijały się ugrupowania kultur Terra Mare i osad palowych. W drugiej połowie II tys. p.n.e. społeczności te przejęły obrządek ciałopalny.

• W okresie Br D (ok. 1400 - 1300 p.n.e.) na tereny Italii zaczęły przenikać grupy ludności południowoniemieckiej i środkowodunajskiej kultury pól popielnicowych, a ok. 1200 p.n.e. ludności ze środowiska kultury Gava.

• Pod wpływem przybyłej ludności ukształtowały się nowe ugrupowania kulturowo-osadnicze: kultura Este (północno-wschodnia Italia, zachodnia Słowenia); Melaun (północna Italia); Golasecca (Lombardia, Piemont i północna część Niziny Nadpadańskiej) oraz Protovillanova (na południe od Padu).

Geneza i rozwój kręgu pól popielnicowych - Europa Wschodnia

• W początkowym okresie procesu unifikacji prowadzącym do powstania kultur pól popielnicowych w północno-zachodniej części Kotliny Karpackiej, na podłożu kultury Otomani wytworzyły się w okresie Br D lokalne ugrupowania: grupa Rákoczifalva nad środkową Cisą, Hajdúbagos w dorzeczu Berettyó, kultura Belegiś z Banatu i Wojwodiny oraz kultura Suciu de Sus (Felsöszöcs-Stanovo) nad górną Cisą.

• Na terenie tym unifikację zapoczątkowuje powstanie w okresie Ha A1 kultury Gava, która poszerza swoje terytoria na obszar kultury pilińskiej. Na podłożu kultury pilińskiej na pograniczu północnych Węgier i środkowej Słowacji powstaje wówczas nowe ugrupowanie tzw. kultura kyjatycka (Kyjatice).

• Na wschodzie ugrupowanie to oddziałuje na tereny położone po zewnętrznej stronie łuku Karpat, leżące w górnym i środkowym dorzeczu Dniestru, gdzie na bazie kultur późnokomarowskich i w strefie zajmowanej dotychczas przez ludność kultury Noua kształtuje się kultura Holihrady (często używa się sformułowania „kompleks Gava-Holihrady”).

• Intensywne oddziaływania związane z przemieszczeniami ludnościowymi z Kotliny Karpackiej objęły również Wyżynę Mołdawską i Besarabską, gdzie w okresie Ha A powstała kultura Kiszyniów-Corlateni. Podobne ugrupowania powstają na Nizinie Wołoskiej - m.in. kultura z ceramiką kanelurowaną.

Geneza kręgu łużyckich pól popielnicowych

• Najwcześniejszy etap rozwoju kultury łużyckiej to tzw. faza łódzka. Jest to faza przejściowa, zarejestrowana w strefie występowania kultury trzcinieckiej i w strefie przemieszania ugrupowań mogiłowo-trzcinieckich, datowana na koniec II okresu epoki brązu i pierwszą połowę III okresu epoki brązu. Uznaje się, że wytworzenie się kultury łużyckiej miało miejsce w Polsce środkowej, tzw. grupa kostantynowska.

• Rozprzestrzenienie kultury łużyckiej miało miejsce w wyniku zajmowania pewnych obszarów przez nasuwającą się ludność z już ukształtowaną kulturą, jak i „wrastanie” jej w środowisko poprzedniej (koegzystencja starszych i nowych form, a nie ewolucja kulturowa).

• Ze względu na ubóstwo danych można wnioskować o krótkotrwałości lub nieudolności wydzielenia fazy przejściowej brak fazy przejściowej w Wielkopolsce; występowanie grobów mogiłowych bez ceramiki, ale z ozdobami typowymi dla wczesnej fazy kultury łużyckiej - być może jest to faza przejściowa. W południowo-wschodniej Polsce w Ha A1 pojawiają się dwuuche naczynia kultury Noua, których obecność uważana jest za fazę przejściową do tarnobrzeskiej kultury łużyckiej.

• Proces pojawienia się kultury łużyckiej trwał od Br C (1350 p.n.e.) do końca HaA1 (1000 p.n.e.), przy czym kultura trzciniecka trwała jeszcze do początków III okresu epoki brązu (1300 p.n.e.). Czas trwania najwcześniejszych materiałów kultury łużyckiej określa się jako faza I (faza Kietrz II a) co odpowiada fazie Martin w Czechach.

• Ponieważ poszczególne jednostki wzrastały w różnym czasie i na różnym podłożu kulturowym, od początku wykazują lokalne zróżnicowanie. „Etapowość” rozchodzenia się cyklu łużyckiego uchwytną na podstawie rozprzestrzenienia naczyń ceramicznych łączy się przede wszystkim z wymianą kobiet.

• Cechami charakterystycznymi dla kręgu łużyckich pól popielnicowych (w początkach trwania) jest ciałopalenie i długotrwała tradycja użytkowania cmentarzy. Cechy te jednak nie są typowe dla całego obszaru i w całym okresie trwania, stąd wyjaśnienia wymaga również geneza nowych cech czy elementów kulturowych.