11. Funkcja poetyckości na tle innych funkcji językowych

Koncepcja „poetyckości” Jakobsona jest dokładnym odwróceniem poglądu Arystotelesa wyrażonego w Poetyce. Arystoteles uważał, że moment formalny nie rozstrzyga o istocie literackości. Jakobsonowska teoria języka poetyckiego opierała się na formalnym pojmowaniu poezji, jako tzw. mowy wiązanej. Poetyckość była w niej utożsamiana z formą wiersza, a przekaz prozatorski jako pozbawiony „uporządkowania naddanego” był traktowany jako mniej artystyczna forma ekspresji słownej. Formaliści funkcje i wartości różnych wypowiedzi językowych rozumieli identycznie. Wypowiedź poetycka realizowała tę samą funkcję poznawczą, co poznawczo zorientowany komunikat słowny (np. naukowy). Uważali, że f. poetycka nie jest swoista dla poezji, gdyż pojawia się we wszystkich odmianach komunikacji słownej, w wypowiedziach poetyckich po prostu przeważa.

Funkcja poetycka – nastawiona na sam komunikat, skupia się nad nim dla niego samego. Nastawienie na strukturę, choć poza poezją jest realizowana np. w sloganach, wyliczankach dzieci, gdy dobieramy słowa i łączymy je świadomie. Jest dominantą w sztuce słownej, natomiast w pozostałych komunikatach jest elementem podrzędnym. Osobliwość poszczególnych gatunków poetyckich powodują różne zhierarchizowanie innych funkcji językowych, które w nich uczestniczą (przy niezmiennie dominującej funkcji poetyckiej).

• Poezja epicka - skierowana na osobę trzecią, posługuje się w znacznym stopniu referencyjną funkcją językową

• Liryka, zorientowana na pierwszą osobę, łączy się ściśle z funkcją emotywną (Funkcja emotywna – skoncentrowana na nadawcy. Wskazuje na bezpośrednie wyrażenie postawy mówiącego wobec tego o czym mówi. Wykrzykniki, prozodia, słownictwo emocjonalne, cechy językowe różniące mowę dziecka i dorosłego (również wykształcenie, wiek, doświadczenie) np. liryka, wyznanie)

Poezja drugiej osoby jest nasycona funkcja konatywną i ma charakter proszący lub rozkazujący (funkcja konatywna – skoncentrowana na odbiorcy. Oznacza wywieranie wpływu na odbiorcę, na jego aktywność intelektualną, fizyczną, etyczną itd.. Przekazuje najczystszą ekspresję gramatyczną. Zdania rozkazujące w lit., zwrot do adresata, liryka apelu, reklama, publicystyka)

Oś wyboru – dobór leksyki (Ekwiwalencja)

Oś kombinacji - gramatyka, układ słów (Przyległość)

Funkcja poetycka – to projekcja zasady ekwiwalencji z osi wyboru na oś kombinacji, czyli że konstruując komunikat dobieramy słowa pod względem ich odpowiedniości (czyli właśnie ekwiwalencji) z całego dostępnego nam słownika. Ekwiwalencja wtedy staję się konstytutywnym chwytem szeregu.

Wybieramy słowa na zasadzie ekwiwalencji (podobieństwa, różnicy, synonimiki czy antynomii), a układamy na zasadzie przyległości.

W funkcji poetyckiej następuje zmiana zasady. Ekwiwalencja służy nie wyborowi, a układaniu linearnej wypowiedzi (np. naddanie rytmu przez układ sylab akcentowanych i nieakceptowanych. Na porządek gramatyczny nakłada się porządek metryczny). Chodzi o takie ukształtowanie tekstu, by jednostki były ekwiwalentne. Rytmiczność ważniejsza od treści. Im większe nastawienie na rytmiczność, tym mniejszy sens wypowiedzi. Jacobson zajmuje się poezją rytmizowaną. Układ linearny jest silniejszy od gramatyki. Słowa do słów są dobierane pod względem porządku brzmieniowego, a nie składniowego. Przyległość gramatyczna jest koniecznością w tekście niepoetyckim, natomiast w tekście poetyckim jest możliwa, ale nie konieczna, gdyż jest pewne naddane uporządkowanie, kosztem tej przyległości semantycznej lub nad nią. W utworach klasycznych większe znaczenie od przyległości semantycznej ma pewne metrum (stopa), liczba wersów, sylab, podział wersów oraz przewidywalna powtarzalność metrum. Natomiast w wierszach nieklasycznych duże znaczenie może mieć brak reguł w przystawalności brzmieniowej – pewna niekonsekwencja np. w sferze łamania metrum. Stąd wniosek ogólny że w liryce układ słów służy czemuś więcej niż tylko przekazywaniu szeroko pojętych treści (wyraźna dominacja funkcji poetyckiej języka nad innymi funkcjami).

Figura dźwiękowa

Jacobson przejął te figury z teorii Gerarda Manleya Hopkinsa (badacza języka poetyckiego), który określił wiersz jako typ wypowiedzi, w której całkowicie lub częściowo powtarzają się te same figury dźwiękowe.

Mierzenie szeregów jest chwytem, który poza funkcją poetycką nie znajdują zastosowania w języku. Tylko w poezji, z jej regularną powtarzalnością ekwiwalentnych jednostek, czas strumienia mowy jest odczuwalny tak samo jak np. czas w muzyce.

Jednostki budowane przez opozycję linearną:

• Stopa – ma element stopotwórczy (sylaba akcentowana i sylaba bez akcentu) – układ binarny

• Sylaba – samogłoska jest zgłoskotwórcza, a spółgłoski są tłem. Samogłoska jest nacechowana, a spółgłoska jest nie nacechowana, ich układ tworzy figurę dźwiękową

• Zestrój – układ sylaby akcentowanej obudowanej sylabami nieakceptowanymi. Różno się od stopy tym, że ma pewną wartość semantyczną.

• Rym – nacechowany jest to, co się powtarza, a reszta jest nie nacechowana. Powtarzające się brzmienia są nacechowane, a nie powtarzające się są nie nacechowane.

Wzorzec wersowy - schemat dla danego wiersza metrycznego – wzorzec metryczny, wersyfikacyjny np. 13-zgłoskowiec (7+6) z rymem parzystym

Przypadek wersowy – dostosowanie przez autora schematu do potrzeb własnego tekstu – trochę inna realizacja schematu np. 13-zgłoskowiec z przesunięciem średniówki lub inny rodzaj rymu. Ten przypadek modyfikuje wzorzec wersowy.

Wzorzec wersyfikacyjny – dotyczy wygłaszania; to konkretna głosowa realizacja danego tekstu np. 13-zgłoskowiec ze średniówką (7+6)

Wpływ rymu na semantykę (Rym jest jednostką sensotwórczą, semantyczną):

• Rym gramatyczny – np. w średniowiecznym wierszu zdaniowym

Np. czasownik na końcu zdania świadczy o:

- przejęciu składni łacińskiej

- paralelizmie składniowym

- podkreślenie funkcji tekstu jako opisu zdarzeń, opowieści

• Rym XX-wieczny, agramatyczny (asonansowy, konsonansowy)

- bardziej oryginalne, przemyślane, zaskakujące

- bardziej łączą się z wierszami wolnymi

- częściej asonans i konsonans wpisuje się w odpowiedzialność immanentną niż metryczną