SENTYMENTALIZM NA TLE INNYCH PRĄDÓW OŚWIECENIA - PRZYKŁADY LITERACKIE
Sentymentalizm - to kierunek umysłowy i literacki w Europie w drugiej połowie XVIII wieku, ukształtowany w opozycji do klasycyzmu i obowiązujących rygorów społecznych i estetycznych, głoszących prymat uczuć nad rozumem oraz powrót ludzkości do pierwotnej prostoty i życia w bliskim kontakcie z naturą. W literaturze zaznaczył się subiektywizmem i nastrojowością (melancholia, tkliwość, rzewność, przesadna wrażliwość, czułość, czułostkowość). Sentymentalizm wywarł wpływ na sztukę rokoka (malarstwo sentymentalno - nastrojowe i sielankowe, szczególnie francuskie). Nazwa wywodzi się od tytułu powieści Wawrzyńca Sterne'a „Podróż sentymentalna”. Najpełniejszy wyraz założeń sentymentalizmu dał Jan Jakub Rousseau w utworze „Nowa Heloiza”.
Sentymentaliści za źródło twórczości literackiej uznawali wewnętrzne przeżycia człowieka. Przykładem jest sielanka Franciszka Karpińskiego „Laura i Filon”. Owa sentymentalna postawa twórczości Karpińskiego, wywarła znaczny wpływ na dalszy rozwój literatury polskiej. Przykładem jest poezja Dionizego Kniaźnina wyrażająca indywidualne widzenie świata („Oda do wąsów”). Filozoficznym podłożem sentymentalizmu były teorie empiryzmu i sensualizmu, uznające doświadczenie zmysłowe jednostki za główne źródło wiedzy o świecie.
Sentymentaliści nie podzielali przekonania wyznawców klasycyzmu o ładzie i harmonii świata, dostrzegali kryzys moralny współczesnej im cywilizacji. Przyczyn upatrywali w odejściu ludzkości od stanu naturalnej, pierwotnej prostoty. Przykładem jest twórczość Jana Jakuba Rousseau („Emil”, „Nowa Heloiza”). Autorzy - sentymentaliści byli przekonani o możliwości powrotu do natury. Podejmowali tematykę wiejską, zwracali uwagę na rolę przyrody w życiu człowieka, bohaterami utworów czynili prostych ludzi, najczęściej pasterzy. Za źródło twórczości literackiej uznawali wewnętrzne przeżycia człowieka: miłość, czułostkowość, smutek i radość. Często smutek objawia się łzami, gdyż płacz traktowany jest w poezji jako przejaw czułego serca. Ulubione gatunki sentymentalistów:
powieść sentymentalna
sielanka
komedia łzawa
Sentymentalizm oświeceniowy wywodził się z poglądów Rousseau, które zwracały uwagę nie tylko na konieczność powrotu człowieka do natury, ale i na doskonałość ludzi żyjących w bezpośrednim kontakcie z naturą. Rousseau twierdził, iż rozum nie może być jedynym narzędziem poznania, że pewne zjawiska można poznać tylko uczuciem i intuicją. Innowacją sentymentalizmu był zwrot ku przeszłości narodowej („Pieści Osjana”). Do przedstawicieli polskich sentymentalistów zaliczyć można Franciszka Karpińskiego, Franciszka Dionizego Kniaźnina. Ten pierwszy sformułował założenia sentymentalizmu w Polsce w rozprawie „O wymowie w prozie albo w wierszu” (1782)