KOLEGIUM KARKONOSKIE W JELENIEJ GÓRZE

WYDZIAŁ HUMANISTYCZNY

Kultura Języka

DR JERZY OBARA

„Współczesne słownictwo o ograniczonym zasięgu społecznym, socjalnym lub/i terytorialnym i związane z nim problemy poprawnościowe”

Barbara Jazukiewicz

Gr. B II POiR

JELENIA GÓRA, 04.01.2010

GWARA WIĘZIENNA

Istnienie gwary więziennej jest zjawiskiem językowym, ale i kulturowym. Jest ona bowiem wyrazem istnienia subkultury przestępców w warunkach pozbawienia wolności.

Nazwa „grypserzy” wywodzi się z warszawskiego środowiska więziennego, a dokładniej z więzienia zwanego „Gęsiówką”. Szybko rozpowszechniła się po całym kraju, przy czym największe znaczenie zdobyła w Warszawie, Łodzi i Wrocławiu.

Grypserzy czyli „git-ludzie”- są to skazani przekonani o własnej wyższości na innymi, dążący do przewodzenia reszcie więźniów i narzucania im swojej woli, także przemocą.

Grypsera jest spoiwem „drugiego życia” więzienia, posługujące się nią grupy cechuje negatywny i pogardliwy stosunek do świata, ludzi i relacji międzyludzkich. W ten sposób

manifestują one swoją pogardę dla praworządności i społeczeństwa.

Gwara więzienna jest jedną z najbogatszych pod względem słownictwa gwar polszczyzny. Poniżej przedstawiam zbiór wybranych słów używanych przez więźniów. Należy podkreślić, że nie jest możliwe stworzenie pełnego słownika, gdyż grypsera ewoluuje nieprzerwanie w wielu miejscach niezależnie.

Człowiek:

(określenia na funkcjonariuszy)

1. Ment- policjant

(„Menty zrobiły wjazd na chawirę”)

1. Krawężnik-policjant niski stopniem patrolujący ulice

(„Kiedy złamałem plombę nawinął się Krawężnik”)

1. Pies- oficer śledczy

(„Pinkiel z Psem miałem”)

1. Tajniak- funkcjonariusz nieumundurowany

(„Po okolicy kręciły się Tajniaki”)

1. Ogon- funkcjonariusz w cywilu śledzący jakąś osobę

("Ogon przytargać na melinę")

1. Gad- funkcjonariusz służby więziennej

(„ Temu Gadowi to ja kiedyś przyżenię kosałkę”)

1. Pan wódz - bezpośredni zwrot do funkcjonariusza służby więziennej

(„ Panie Wodzu za ile potrzonko?”)

1. Kogutkowy- strażnik na wieży wartowniczej

(„Ten kogutkowy gitnie przypila, ma patrzałki”)

1. Spacerowy-strażnik wyprowadzający i nadzorujący więźniów podczas spaceru

(„ Spacerowy zaraz otworzy Mańke”)

1. Wychowek- wychowawca

(„Zaraz potrzonko z Wychowkiem”)

(określenia na więźniów)

1. Zek- ogólnie więzień

(„ Ten Zek to Doliniarz, garuje za dziewionę ”)

1. Z pierwszej łapanki- więzień pierwszy raz odbywający karę

(„Garowałeś już? Ja dopiero z pierwszej łapanki”)

1. Garus- recydywista

(„Nie pierwszy raz w tej ciupie- ten Garus”)

1. Pośmieciuch- więzień roznoszący posiłki i pełniący służbę porządkową na korytarzu

(„Pośmieciuchu zapodaj więcej Smutniaka”)

1. Celowy- więzień wyznaczony do składania raportu o stanie osobowym celi podczas porannego i wieczornego obchodu

(„ Celowy zaraz zda raport Gadowi o stanie Mańki”)

1. Doliniarz- złodziej kieszonkowy

("Doliniarz dźwiga na ostro zza parkanu")

1. Luj- sutener

(„Ten Luj ma lipo na Maniurki”)

1. Flisak – przemytnik

(„Flisak nie uważał z tą flotą i teraz garuje”)

1. Gnida - szpieg, zdrajca

(„Ta Gnida spodełba na nas i jeszcze żeni bałach na wydrę”)

1. Rzeznik – morderca

(Ten Rzeźnik lubuje się w kosałkach”)

1. Picer- oszust, kłamca

(„Pincer wciska kit Panie Wodzu. Zwykły farmazon”)

1. Kotwica – włamywacz

(„Zapuścił się Kotwica na chawirę”)

1. Oliwa- alkoholik

(„ Ta Oliwa z izolatki obala zwykle Kirę chociaż sikaczem nie pogardzi”)

1. Omega- więzień wykształcony, mądry

(„Omega jest taki ęą. Szpońci jak niewiadomo co”)

1. Wyrwikufel- drobny złodziej

(„Wyrwikufel już niedługo wyjdzie na wolkę”)

1. Połykacz- dokonujący samouszkodzenia poprzez połkniecie różnych przedmiotów

( „U Polykacza to żadnych wioseł nie ma. Zaprawia się od dawna”)

1. Przylepa- natręt

(„Ten Szczeniak to Przylepa- każdy spodełba na niego”)

1. Zamuleniec- człowiek w głębokiej depresji lub pod wpływem narkotyków

(„Przenieśli Zamuleńca do wariatkowa”)

1. Szamak- wyrzutek ze społeczności więziennej, który jada siedząc na sedesie

(„Szamak nie obszamie na blacie tylko na bardachu”)

1. Górnik - czynny homoseksualista

(„Górnik wydymał Cwela gdy ten się kasował”)

1. Cwel – homoseksualista bierny

(„Dostał Cwel w piec jak mu się należało”)

1. Ćpakol- narkoman

(„Ćpakol rozwleka się z welocetem”)

1. Szczeniak- młody chłopak

( „Ledwo zaczął Szczeniak garować a tu taki przypał”)

1. Purchel- stary człowiek

( Purchel to niedługo orła wywinie”)

(inni ludzie)

1. Piłat- sędzia

(„Piłat maglował mnie z dwie godziny”)

1. Najmimorda-adwokat

(„ Miałem szczerą gadkę z Najmimordą”)

1. Prorok- prokurator

(„Prorok wnioskował o karoserię”)

1. Siora- pielęgniarka

(„Ta Siora jest niekiepską Maną, ma piękne lipka”)

1. Mana- kobieta

(„Na chawirze czeka moja Mana”)

Części ciała:

1. Grabula, wita- ręka

(„ Luj nie kopsnie nigdy grabuli bo to chamajda”)

1. Gira- noga

(„ Na lodzie nietrudno połamać giry”)

1. Samara- brzuch

(„Pierdolnął wilkowi fest sznyta na samarze, wytargał Herdotkę Jarecką i Krasną Kaniołę i razem barabanik dykty obalili”)

1. Patrzałki- oczy

(„A na co Ci takie niekiepskie patrzałki?”)

1. Tryby- zęby

( Jak dbasz o tryby to gitnie szamiesz przez lata”)

1. Radary- uszy

(„Tajniak nastawił radary wiec musisz żenić bałach na wydrę”)

Sprzęt codzienny, przedmioty:

1. Platery-talerze

(„ Obłatwić trza platery bo brakuje”)

1. Kubach- kubek

(„Nalej no Czaja do mojego kubacha.”)

1. Kosałka- nóż

(„ Pierdolnął mu fest sznyta na baniaku kosałką”)

1. Woisło- łyżka

(„ Gdzie się podziały wszystkie wiosła?”)

1. Flota- pieniądze

(„ Kogo ogoliłes z tej floty?”)

1. Kojo- łóżko

(„Pierdolnął się na kojo i komara świruje”)

1. Szlugi- papierosy

(„Kopsnij no szluga”)

1. Mojka- żyletka

(„Musze golichę zmienić bo Mojka się stępiła”)

1. Sztorki- karty

(„ Basta! Już nie gram z wami w sztorki”)

1. Parkietka- podłoga

(„Pozbieraj tą biżuterię z parkietki”)

1. Majdan- rzeczy osobiste więźnia

(„ Kto do cholery ruszał mój majdan?!”)

Fikoł- krzesło

(„ Weź fikol i zagraj z nami w sztorki”)

1. Blat- stół

(„ Mam już dość napierdalania Ciebie, żebyś wyglancował blat”)

Jedzenie:

1. Żarło- jedzenie

(„ Zaraz nałożą na platery żarło, wrzucą na Batorego i będzie niezłe szamanie”)

1. smutniak  - chleb

(„Zapodaj maryśkę bo chcę posmarować smutniaka”)

1. białe szaleństwo- ser biały

(„ Kumen! Dzisiaj będzie białe szaleństwo”)

1. skorupiak- jajko

(„Znowu te skorupiaki ze smutniakiem przytachali”)

1. maryśka- margaryna

(„Przytachał ze sobą pół bańki maryśki i skorupiaki”)

1. czaj- herbata

(„ Posacharuj czaj”)

1. Kira- wódka

(„ Jak zdobyłeś tą Kirę? Trza ją gdzieś cichnąć”)

1. chabanina- mięso

(„Ta chabanina smakuje jakby z miech miała”)

1. sachar- cukier

(„ Ja piję bez sachara”)

stany i właściwości człowieka:

1. przypał- przyłapanie więźnia na łamaniu regulaminu

(„Ledwo Młody zaczął garować a tu taki przypał”)

1. dupa blada- sytuacja bez wyjścia

(„ Jak podjarasz Rzeźnika to będziesz w bladej dupie”)

1. Bramini na wojnie tylko spokojnie - zachowanie spokoju, opanowanie, pełna kontrola sytuacji

(„Nie przyjeżaj się tak! Bramini na wojnie tylko spokojnie”)

pomieszczenia:

1. chawira- dom

(„Odgaruję lokomotywę a później wrócę na chawirę do mojej Many”)

1. izolatka- cela pojedyncza, w której odbywa się karę izolacji

(„W izolatce bankowo do reszty ocipiejesz”)

1. pasownia- cela , w której więźniowie zapinani są w pasy

( „I tak z kwadrata przetachali go do pasowni”)

1. przejściówka- cela, w której przebywają nowo przybyli więźniowie przed rozmieszczeniem ich do właściwych cel

( „Najpierw trafisz do przejściówki a potem rozdzielają na konkretne maniurki”)

1. bunkier- cela w gmachu sądu, gdzie przebywają więźniowie doprowadzeni na rozprawę; cela w podziemiach wiezienia

( W bunkrze było pełno dzieci naczelnika”)

1. małolatka- odział dla więźniów młodocianych

(„Szczeniak trafi na małolatkę”)

1. wariatkowo- odział dla więźniów z anomaliami psychicznymi

(„Przyfilowałem jak Zamulenieca do wariatkowa zaciągnęli”)

język:

1. kmina- język złodziejski

(„ Wyrwikufel biegle posługuje się kminą”)

1. grypsera- gwara więzienna

(„ Grypsera nie ma prawa wyjść poza mury ciupy”)

1. nawijka- narracyjna forma wypowiedzi ustnej

(„Wychowek puścił nawijkę”)

1. krzywy bajer- wypowiedzi niezgodne z prawdą

(„Puści się Gadowi krzywy bajer”)

1. telefon- sposób porozumiewania się między celami za pomocą pukania

(„Telefon na razie milczy, ale dalej czekaj na cynk”)

czynności:

1. spodełbić - patrzeć spode łba

(„Podjarał się na Ciebie bo spodełba lipuje”)

1. słuszać - słuchać, być posłusznym

(„ Jak Szczeniaku będziesz słuszać to nie musisz się dygać”)

1. sfing – udawanie

(„ Spróbujemy sfingować solo, żeby mógł wynieść kosałkę”)

1. szatać się - łazić, spacerować

(„Trza trochę poszatać się i gnaty rozprostować”)

1. żenić bałach na wydrę - bezczelnie kłamać

(„Od razu przyfilowałem, że żenisz bałach na wydrę”)

1. wywinąć orła – umrzeć

(„Ćpakol już długo nie pobędzie. Miech, dwa i wywinie orła”)

1. waflować się z cieciem - zadawać się z więźniem niższej kategorii

( „Nie wafluj się z Cieniem…nie ma co sztamać się z Szamakiem”)

1. szpącić – grypsować

(„Tylko git-ludzie mogą szpecić”)

1. styrać na kim dziewionę - okraść kogoś (dziewiona od 209 paragrafu dawnego kodeksu karnego)

(„Ten Szczeniak to styrał na kimś dziesionę”)

1. skitrać – schować

(„ Skitraj no kosałkę co by Gady nie przyfilowały”)

1. wyglancować - wyczyścić, umyć

(„Czas wyglancować tryby”)

1. przecwelić - wykluczyć z grypsery

(„Przecwelić trzeba Szamaka za rozprucie Się”)

1. kopsnąć - podać, sprzedać, dać

(„Kopsnij no platery Szczeniaku”)

1. kopać (glinę) - odbywać stosunek homoseksualny

(„Górnik skopał podczas kasowania jakiegoś Zeka”)

1. yczeć - wydawać dziwaczne dźwięki

(Ćpakol tak yczał aż w końcu wywinął orła ”)

1. pojść pod fleki - być bitym

( „Poszła Gnida pod fleki jak się jej należało”)

1. przelew - przepicie pieniędzy

(„Ta flota poszła na przelew")

1. przewalić na pekiel- oszukać

(„Omega wykmini jak przewalić na pekiel Gada”)

1. garować - odsiadywać wyrok

(„Garuję tu za dziewionę”)

1. szamać - jeść.

("Zważać, szamie się”)

1. przyjeżyć – zdenerwować

(„Młody się najeżył bo miało być patrzonko a nie było”)

1. zhaltować - zatrzymać, przestać

(„Zhaltuj już samolot. Ale z Ciebie Przylepa”)

1. chlastać - dokonywać samoagresji przez pocięcie ciała

(„W tej ciupie to nic innego jak się zachlastać”)

1. chachać się - śmiać się

(„ Z czego się Chachasz młody? Koniec zbytkowania!”)

1. pruć, rozpruć się - wydać kolegę, kapować

(„ Nie puszcze wiatrem twojego rozprucia!”)

1. przypalić cegłę - zarumienić się, zmieszać

(„ Ale przypalił cegłę jak przyfilował Siostrę”)

Wiele funkcjonujących grup społecznych ma indywidualny, specyficzny dla siebie język, którym posługuje się i który jest niezrozumiały dla innych. Tak jest również w przypadku społeczności więziennej.

Więźniowie z ogromnym wysiłkiem dbają o to, aby grypsera pozostawała niezrozumiała dla ludzi z zewnątrz, więc ciągle modyfikują oni zasób słownictwa więziennego. Język ten integruje grupę od wewnątrz oraz wyróżnia ją spośród reszty społeczeństwa. Grypsera jest językiem tajnym, w którym następuje zjawisko nadawania nowych określeń dla desygnatów już nazwanych w języku ogólnym, służy to zarówno celom ekspresywnym, jak i potrzebie utajnia nazywanego obiektu.

Znaczącą informacją jest również to, że w przypadku gwary więziennej mamy bardzo często do czynienia ze słowotwórstwem czy znacznym upraszczaniem wyrazów.

Biorąc pod uwagę hermetyzację ośrodków rozwoju gwary więziennej zauważamy także, że często te same słowa mają różne znaczenia, bądź różne słowa mają te same znaczenia (w zależności od miejsca stosowania). W zasobie słów stosowanych w gwarze więziennej dłużej utrzymują się i bardziej rozprzestrzeniają te, które cechuje łatwość odmiany gramatycznej.

Podstawę gramatyczną grypsery stanowi język polski, jednak wyraźne są w niej wpływy jidysz, rosyjskiego, niemieckiego, ukraińskiego i rozmaitych gwar miejskich (na przykład lwowskiego bałachu czy gwary warszawskiej).

Charakterystyczną cechą języka więźniów jest także brutalność i wulgarność używanych słów, bardzo duża ich liczba z zakresu erotyki, życia seksualnego.

Znaczny wpływ na zasób i kształt słownictwa więziennego ma jednopłciowa izolacja, pozbawienie możliwości kontaktów heteroseksualnych oraz dostęp do kontaktów homoseksualnych. Używanie wulgaryzmów i nasycenie słownictwem dotyczącym sfery seksualności człowieka pozwala na wyładowanie agresji oraz nadmiaru energii seksualnej.

Ważnym elementem tego języka jest to, że więźniowie często używają eufemizmów, głównie żartobliwych, które pomniejszają zdolność wywoływania lęku, starają się stworzyć atmosferę codzienności, zwyczajności. (np. wywinąć orła- umrzeć).

Używanie grypsery przez więźniów świadczy o odbytej inicjacji, daje poczucie mocy i odrębności, a więźniowie używający gwary są dumni z tego faktu, manifestują przez to swoją odrębność i czują się przez to ważni.

Literatura:

• Resocjalizacja tom I- Bronisław Urban, Jan M. Stanik, wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2008

• http://www.grypserka.pl/index.php?id=10&lit=1