Rozdział 19

Stereotyp: schemat reprezentujący grupę lub rodzaj osób wyodrębnionych z uwagi na jakąś łatwo zauważalną, określającą ich społeczną tożsamość cechę (płeć, rasa, narodowość, wiek, zawód); zwykle nadmiernie uproszczony, nadogólny, niepodatny na zmiany w wyniku nowych informacji i społecznie podzielany, zbiór sądów na temat członków jakiejś kategorii osób (aspekt poznawczy)

- klasyczna koncepcja: lista cech typowych dla przedstawiciela stereotypizowanej grupy

- stereotyp spiskowy – przeświadczenie, że określona grupa obca usiłuje zapanować nad naszą, podejmując niejawne i podstępne działania

Uprzedzenie: negatywny lub (rzadziej) pozytywny stosunek do członków jakiejś grupy, utrzymywany z tego powodu, że są jej członkami, najczęściej: etnocentryzm, rasizm, nacjonalizm, szowinizm, seksizm; stosunek emocjonalny

Dyskryminacja: wrogie lub niesprawiedliwe zachowanie wobec osób zaliczających się do stereotypizowanej grupy, na podstawie samej przynależności, a nie indywidualnych własności osoby; zachowania (aspekt behawioralny)

Hierarchie międzygrupowe – hierarchia statusu (prestiżu oraz władzy i zasobów materialnych)

- teoria dominacji społecznej – opisuje, w jaki sposób powstaje i jakie mechanizmy ją podtrzymują

- trzy rodzaje systemów hierarchii grupowej:

1) hierarchie wiekowe

2) płci

3) arbitralne (pewne grupy mają więcej władzy na podstawie przynależności klasowej, kastowej, narodowej lub religijnej)

- 1 i 2 podobne w różnych społeczeństwach, 3 bardzo się różnią

- stabilność zapewniana przez:

a) mity legitymizujące (społecznie podzielane wartości, postawy i przekonania przypisujące więcej wartości i ważności przedstawicielom wyżej położonych grup społecznych); np. ideologia merytokratyczna (sukces powinni osiągać ci, którym się należy)

- członkowie grup upośledzonych mają słabą skłonność do preferowania grupy własnej i deprecjonowania grup obcych (ale wyżej postawionych)

b) samoupośledzenie przez grupy położone niżej w hierarchii

c) piętnowanie – stygmatyzacja grup stojących najniżej w hierarchii (silna dewaluacja); piętna zmieniają się ze zmianami społeczności

- osoby napiętnowane budzą lęk i pogardę, same doznają silnego zagrożenia i wykluczenia

Antagonizmy międzygrupowe

- niezależne od hierarchii

- poziom spostrzeganego antagonizmu wpływa na wzajemne stosunki grup

- główne źródła:

1) rzeczywisty konflikt interesów – dwie grupy współzawodniczą o te same, niewystarczające zasoby materialne (jedzenie) lub wiązane z władzą i kontrolą; wygrana jednej grupy oznacza przegraną drugiej

- negatywne postawy są najsilniejsze wśród niżej położonych warstw społecznych

2) konflikt symboliczny – nie ma podstaw materialnych i brak zagrożenia realnych interesów, ale i tak jest konflikt

- rasizm symboliczny

- wpływ konfliktu na uprzedzenia jest szczególnie silny, gdy grupy obce mają niski status

3) lęk międzygrupowy – strach i niepewność w kontakcie z członkami grupy obcej wynikające z podejrzewania ich o wrogie intencje oraz z nieznajomości ich myślenia i postępowania

4) negatywne stereotypy – źródło oczekiwań adresowanych do ich przedstawicieli, działają jak samospełniające się przepowiednie, przyczyniają się do wzrostu lęku i negatywnych opinii o osobiście spotkanych przedstawicielach grup obcych (zwłaszcza o niskim statusie)

5) zagrożenie wartości grupy własnej – prowadzi do reakcji obronnych podobnych do tych, jakie obserwujemy w sytuacjach zagrożenia samooceny indywidualnej

Treść stereotypów i uprzedzeń:

(Fiske) Model Treści Stereotypu (MTS) – sprawczość i wspólnotowość są dwoma podstawowymi wymiarami treści wszystkich stereotypów

- każdy z wymiarów może być skategoryzowany jako pozytywny i negatywny

- stereotypy jednorodnie pozytywne – podziw

- jednorodnie negatywne – pogarda

- zawistne – zawiść

- paternalistyczne – litość

- sprawczość i wspólnotowość powszechnie stanowią dwa niezależne wymiary treści stereotypów (większość stereotypów jest niejednorodna – więcej sprawczości lub wspólnotowości)

- są odrębne, negatywnie skorelowane na poziomie grup (grupy sprawcze są postrzegane jako mało wspólnotowe i odwrotnie)

Wyznaczniki treści stereotypów:

wymiar hierarchii statusu

- kategorie sprawczości

- grupy o wyższym statusie spostrzegane jako

bardziej kompetentne

- położenie w hierarchii pomaga ujednoznacznić

informacje dwuznaczne

- usprawiedliwia istniejącą hierarchię

- złudzenie, że sprawczość osób o wysokim

statusie wynika z ich osobowości, a nie roli

(kierownika)

- uległość podwładnych – niska sprawczość

wymiar konfliktów międzygrupowych

- kategorie wspólnotowości

- grupy nierywalizujące postrzegane jako ciepłe,

wspólnotowe

- rywalizujące – nieprzyjazne, wrogie, wymagają

podporządkowania

- kontekst rywalizacji/współpracy aktywizuje

spostrzeganie kogoś jako zimnej/ciepłej osoby

!Właśnie dlatego stereotypy zawierają dwa

niezależne rodzaje treści – sprawcze

i wspólnotowe.

! Sterowane stereotypami i uprzedzeniami zachowania dyskryminacyjne zwrotnie wzmacniają te relacje międzygrupowe, które dały im początek (sprzężenie zwrotne).

Konsekwencje treści stereotypów:

- emocjonalne:

1. litość – ambiwalentna, pozytywne współczucie i negatywny smutek, do tego poczucie wyższości

- pojawia się, kiedy stan osoby widziany jest jako nieintencjonalny i poza kontrolą

- grupy pozbawione sprawczości ale ze wspólnotowością

2. pogarda

- grupy bez sprawczości i wspólnotowości (niski status i wrogie intencje)

- stan spostrzegany jako kontrolowany

3. podziw

- ze sprawczością i wspólnotowością (przyjazne o wysokiej pozycji społecznej

4. zawiść – wrogość i smutek, może prowadzić do oburzenia moralnego

- bez wspólnotowości ale ze sprawczością (kompetentne bez emocji)

- behawioralne:

- wymiary

a) ułatwianie – szkodzenie

b) aktywność – bierność

1) aktywne ułatwianie (otwarte działanie na korzyść, wsparcie i ochrona)

2) aktywne szkodzenie (jawne działanie na szkodę, atakowanie, znieważanie, odrzucenie w kontaktach)

3) bierne ułatwianie (wymuszone współdziałanie, głównym celem są zyski własne, zyski grupy stereotypizowanej to produkt uboczny)

4) bierne szkodzenie (wyrządzanie krzywdy przez zaniechanie, pomijanie, ignorowanie, unikanie kontaktu)

*ułatwianie-szkodzenie pokrywa się z wymiarem wspólnotowości (wrogie lub przyjazne intencje – trzeba szkodzić lub pomagać), aktywność-pasywność z wymiarem kompetencji (zdolne do wprowadzenia w czyn złych intencji lub nie – trzeba walczyć aktywnie lub pasywnie)

*emocje odczuwane do danej grupy zapośredniczają określony sposób zachowania (np. litość i podziw – aktywne ułatwianie itd.)

Źródła stereotypów i uprzedzeń

A) podzielanie społeczne – przejmujemy je z otoczenia społecznego w procesie socjalizacji (niekoniecznie bezpośrednio od rodziców), są to społeczne konstrukty (słabną jeśli podważy się przekonanie o ich społecznym podzielaniu)

- przekazy kulturowe (literatura, filmy, reklamy)

- podtrzymywane na drodze komunikacji społecznej (chętniej przekazujemy informacje zgodne ze stereotypem, są one też bardziej wiarygodne, typowe) – służy to też podtrzymaniu więzi

- utrwalone w języku (określenia negatywne na opisanie u członków grupy obcej tego, co określamy jako pozytywne u grupy własnej – nacjonalizm-patriotyzm)

- międzygrupowa asymetria językowa – abstrakcyjny opis zachowań i zdarzeń stawiających w dobrym świetle członków grupy własne, a w złym – obcej i jednocześnie opisywanie w konkretny sposób negatywnych informacji o grupie własnej a pozytywnych o obcej

B) stosunki międzygrupowe – hierarchia statusu i skonfliktowanie (jak na wykresie)

C) kategoryzacje społeczne – przyczyny stereotypów tkwią w procesach poznawczych

- uboczny skutek normalnego funkcjonowania umysłu (dzielenia ludzi na kategorie i gromadzenia wiedzy o kategoriach)

- (Tajfel) nałożenie się kategoryzacji dotyczących cech ciągłych obiektów (różne jakościowo kategorie dla jednego obiektów):

i. wzrost spostrzeganych różnic międzykategorialnych (przeceniamy)

ii. spadek spostrzeganych różnic wewnątrzkategorialnych (niedoceniamy)

- ale: spostrzeganie jednorodności grupy dotyczy głównie grup obcych, nie własnej – efekt jednorodności grupy obcej

- wynika z ignorancji i kodowania danych o członkach jako informacji o całej grupie

- efekty działają także w grupach sytuacyjnych (minimalna sytuacja międzygrupowa)

- preferencja grupy własnej:

1. faworyzacja grupy własnej

2. deprecjacja grupy obcej

Konsekwencje stereotypów i uprzedzeń:

1) oceny – własną grupę oceniamy lepiej

- ostateczny błąd atrybucji – pozytywne zachowania grupy własnej i negatywne obcej wyjaśniamy w kategoriach cech, a negatywne własnej i pozytywne obcej w kategoriach sytuacji

- stereotypy jako usprawiedliwienia – racjonalizacje, obwinianie ofiary

*ofiary są postrzegane negatywnie pod tymi względami, które uchodzą za przyczynę ich stanu, pozytywnie we wszystkim innym

- stereotypy jako struktury wiedzy – schematy, sterujące poszukiwaniem, rozumieniem i zapamiętywaniem informacji

i. aktywizacja stereotypu nie jest w pełni automatyczna (wymaga wolnych zasobów umysłowych)

ii. zastosowanie stereotypu wyraża się w treści ocen, aktywizacja w miarach nieświadomych (np. różnice w czasie identyfikacji słów neutralnych i stereotypowych)

iii. aktywizacja nie zawsze prowadzi do zastosowania

iv. motywy aktywacji i zastosowania:

a) zrozumienie ocenianej jednostki – zwiększa

b) dążenie do pozytywnej samooceny (przez myślenie negatywnie o grupach obcych) – zwiększa

c) unikanie uprzedzeń (celowe) – hamuje (poprawność polityczna)

2) emocje – mamy zdolność i skłonność do doświadczania emocji w imieniu własnej grupy, nawet jeśli sytuacja nie dotyczy nas jako jednostek

- zależy od stopnia identyfikacji z grupą i aktywizacji przynależności grupowej (tego, co jednostka myśli o sobie, jako o przedstawicielu grupy)

3) zachowania międzygrupowe – swoich traktujemy inaczej, niż obcych

a) izolacja – utrzymywanie dystansu fizycznego, ograniczanie kontaktów, segregacja

- jeśli prawo nie wspiera izolacji, jest kamuflowana

b) dyskryminacja – gorsze traktowanie grup znajdujących się niżej w hierarchii, atakowanie ich, ośmieszanie, niedopuszczanie do zasobów

- pogarsza stan zdrowia dyskryminowanych (wywołuje fizjologiczną reakcję stresową – wzrost ciśnienia, przyspieszenie akcji serca, zwiększenie wydzielania kortyzolu)

- stan zdrowia psychicznego też pogarsza (zagrożenie, spadek samooceny, poczucia szczęścia i satysfakcji z życia)

- podstawowa reakcja na dyskryminację – obrona

* większa wrażliwość na przejawy dyskryminacji i traktowanie ich, jako wyniku uprzedzenia, więc nieprawdziwe

* model odrzucenia-identyfikacji – utożsamienie się z własną mniejszością chroni przed spadkiem samooceny

* bezpośrednia walka – bardzo rzadko

4) zagrożenie stereotypem – spadek sprawności działania w dziedzinach objętych stereotypem pod wpływem samej świadomości, że jest się członkiem stereotypizowanej grupy, który może okazać się gorszy w danej dziedzinie (zgodnie ze stereotypem)

- umiarkowanie hamuje funkcjonowanie kobiet i mniejszościowych grup etnicznych w dziedzinach objętych stereotypem

- przyczyny:

i. wywołuje reakcję stresową (pogarsza funkcjonowanie)

ii. inicjuje uważne śledzenie własnego zachowania (i oznak porażki)

iii. powoduje aktywne tłumienie myśli, które pochłania zasoby poznawcze i powoduje ograniczenie zasoby pamięci operacyjnej

5) dehumanizacja – doświadczanie mniejszego współczucia i empatii, wykluczenie członków grup poza wspólnotę ludzką

- łagodniejsze formy: zawieszenie norm moralnych w stosunku do obcyh i infrahumanizacja (tendencja do słabszego przypisywania specyficznie ludzkich emocji członkom grup obcych; nie dotyczy to emocji pierwotnych)

- animalizacja – odmawianie specyficznie ludzkich cech (kultura, dojrzałość, racjonalizm, poszanowanie norm)

- mechanizacja – odmawianie cech stanowiących element ludzkiej natury (ciepło emocjonalne, wspólnotowość, umysłowa otwartość i głębia)

Funkcje stereotypów

- dostarczają prostej reguły unikania zagrożeń

- przechowują wiedzę

- ułatwiają przetwarzanie informacji

- regulują stosunki międzygrupowe

- pozwalają skutecznie bronić zagrożonej samooceny indywidualnej i grupowej

ale: nasilają konflikty społeczne i uniemożliwiają wybicie się jednostkom z niewłaściwych grup

Modyfikacje i kontrola uprzedzeń:

1) kontakt międzygrupowy – teoria kontaktu – bezpośredni, osobisty kontakt z grupą obcą redukuje uprzedzenia

- warunki:

a) członkowie obu grup mają podobny status

b) mają wspólne cele

c) współpracują (i współpraca kończy się sukcesem)

d) kontakty są wspierane przez władzę, prawo lub obyczaj

- badania: właściwie każdy kontakt wystarcza do redukcji uprzedzeń, ponieważ rosną

i. wiedza

ii. emocje (obniżenie lęku)

iii. empatia

2) zmiany kategoryzacji – mechanizmy poznawcze

a) rekategoryzacja (zmiana kategorii) – spostrzeganie innych nie jako przedstawicieli grupy obcej, lecz reprezentantów szerszej kategorii, do której należy też spostrzegający podmiot; prowadzi do wzrostu ocen grupy obcej

b) dekategoryzacja (zaniechanie kategorii) – spostrzeganie innych w sposób spersonalizowany, nie grupowy; prowadzi do spadku ocen grupy własnej

3) tłumienie stereotypów – świadoma kontrola i powstrzymywanie się od tego, aby wpłynęły na nasze sądy i zachowania

- efekt sprężyny – wzrost wpływu stereotypu na spostrzeganie i zachowanie, gdy człowiek już przestał się kontrolować (samokontrola działa do czasu, potem stereotyp wraca ze zdwojoną siłą) – wzrost dostępności stereotypu (eksperyment z białym niedźwiedziem)

- można trenować i zautomatyzować tłumienie – wtedy jest skuteczne