GŁÓWNE GRUPY

TEORII KORPORACJI

TRANSNARODOWYCH

I BEZPOŚREDNICH

INWESTYCJI

ZAGRANICZNYCH

dr Mieczysław SZOSTAK

Starszy wykładowca – Instytut MSG, Szkoła Główna Handlowa

.

2

PODSTAWOWE

ZAGADNIENIA

1. Uwagi wprowadzające o literaturze

światowej poświęconej KTN i BIZ.

2.

Wkład polskich ekonomistów w badania nad

KTN i BIZ.

3.

Cele teoretycznych rozważań nad KTN i BIZ.

4.

Klasyfikacje teoretycznych koncepcji KTN
i BIZ.

5.

Makroekonomiczne

koncepcje

bezpośrednich
inwestycji zagranicznych.

6.

Ważniejsze teorie umiędzynarodowienia

działalności przedsiębiorstw.

7.

Determinanty ekspansji KTN i BIZ w świetle

teorii lokalizacji działalności gospodarczej.

3

1. UWAGI WPROWADZAJĄCE

O LITERATURZE ŚWIATOWEJ
POŚWIĘCONEJ KTN i BIZ

• Od ponad 50 lat problematyka KTN i BIZ znajduje się w centrum

zainteresowania ekonomistów z rozwiniętych krajów Zachodu i z

krajów słabo rozwiniętych (KSR). Tylko trochę później i w węższym

zakresie zaczęli zajmować się tym tematem ekonomiści z dawnych

krajów socjalistycznych Europy Środkowej i Wschodniej (z Polską

włącznie).

• Za pionierów światowych badań nad specyfiką działalności

gospodarczej KTN powszechnie uznawani są dwaj wybitni
naukowcy:

J. H. Dunning i R. Vernon.

• Za umowną datę narodzin badań nad KTN jako odrębnej dyscypliny

nauk ekonomicznych można przyjąć rok 1958, kiedy J.H. Dunning

opublikował swoje dzieło pt.: „American Investment in British

Manufacturing Industry”, gdzie przedstawił wyniki 2-letnich

własnych badań empirycznych nad grupą 205 amerykańskich KTN,

działających w Wielkiej Brytanii, oceniając ich skutki ekonomiczne

dla kraju goszczącego.

4

Literatura światowa nt. KTN i BIZ
(c.d.)

• Natomiast R. Vernon w artykule pt.: „International investment and

international trade in the product cycle”, opublikowanym w 1966 r. na

łamach prestiżowego czasopisma „Quarterly Journal of Economics”,

dokonał analizy zagranicznej działalności inwestycyjnej amerykańskich

KTN poprzez pryzmat własnej koncepcji cyklu życia produktu.

• Od tego czasu piśmiennictwo światowe na powyższy temat zaczęło

rosnąć jak przysłowiowa „tocząca się z góry kula śnieżna”

, przeobrażając

się stopniowo chyba nawet w ogromną „lawinę” (na szczęście nieszkodliwą)

publikacji.

• W efekcie powyższego już w połowie lat 80-tych szacowano, że literatura

ekonomiczna (tylko anglojęzyczna) krajów Zachodu powiększa się rokrocznie o

co najmniej pięć nowych, znaczących książek naukowych poświęconych KTN i

BIZ.
W kolejnych zaś latach z pewnością rosła ona z szybkością postępu

geometrycznego.

• Szczególny wkład w badania nad tą problematyką – obok ekonomistów

z kręgów akademickich - wnieśli eksperci OECD i ONZ/UNCTAD, jak

też specjaliści z MFW, Banku Światowego oraz GATT/WTO.

• Dzisiaj piśmiennictwo światowe poświęcone KTN i BIZ liczy już

dziesiątki tysięcy książek i setki tysięcy artykułów, ciągle się

powiększając
o nowe publikacje.

5

2. WKŁAD POLSKICH

EKONOMISTÓW
W BADANIA NAD KTN i BIZ
(A)

• Rezygnując na razie z szerszej prezentacji światowego dorobku nauk

ekonomicznych (bo będzie o tym mowa w trakcie dalszych wykładów),
w tym miejscu warto zająć się krótko

przeglądem polskiej

literatury naukowej nt. roli BIZ i KTN.

• Nasza literatura poświęcona tej tematyce jest także dość

bogata, chociaż w okresie PRL wielu autorów

prezentowało tendencyjnie krytyczne oceny i głosiło

poglądy, które były zdominowane przez ideologię

marksistowsko-leninowską.

• Do prekursorów

polskich badań ekonomicznych nad rolą BIZ w

rozwoju gospodarczym KSR należeli - obok O. Langego i J.
Nowickiego -

M. Kalecki i I. Sachs.

• Ale w swym artykule z 1966 r. ci dwaj ostatni lansowali błędną – w

świetle doświadczeń empirycznych - tezę, że BIZ stanowią mniej

korzystną formę zewnętrznego finansowania KSR niż kredyty

zagraniczne. Ich zalecenia dotyczące reglamentacji BIZ przez rządy

też nie wytrzymały konfrontacji
z rzeczywistością gospodarczą współczesnego świata

.

6

Wkład polskich ekonomistów w
badania

nad KTN i BIZ (B)

• Dość szerokie zainteresowanie polskich ekonomistów

problematyką KTN i BIZ datuje się od lat 70-tych XX w., kiedy

ukazały się pierwsze monografie na temat roli wielkich

korporacji w gospodarce światowej, jak też artykuły

opracowane

przez J. Rutkowskiego (1972 r.), R. Kudlińskiego (1972 r.),
J. Wójcickiego (1972 r.), A. Grochulskiego (1973 r.), L. Jankowiaka
(1973 r.), B. Jasińskiego (1976 r.), M. Paszyńskiego (1976 r.),
R. Piaseckiego (1976 r.), E. Domańską (1978 r.) i M. Szostaka (1979 r.).

• W następnej dekadzie (tj. w latach 80-tych) opublikowano

w PRL drugą serię książek i szereg nowych artykułów,

poświęconych KTN i BIZ ,

m. in. prace E. Cyrsona (1981 r.),

J. Sulmickiego (1981 r.), J. Forowicza (1981 r.), J. Sikorskiego (1981 r.),
J. Winieckiego (1983 r.), L. Żurawickiego (1983 r.), M. Szostaka (1986 r.),

M. Geldnera (1986 r.), J. Cieślika (1987 r.), M. Małeckiego (1988 r.)
i M. Gulcza (1988 r.).

7

Wkład polskich ekonomistów w
badania

nad KTN i BIZ (C)

• Jeden z w/w autorów przedstawił „druzgocącą krytykę”

roli KTN w stosunkach ekonomicznych Wschód-Zachód,

oskarżając je o „(…) zdecydowanie wrogie stanowisko

wobec krajów socjalistycznych podyktowane (…) wieloma

względami. Po pierwsze, multinarodowe koncerny były i

są (…) bastionem imperializmu i antykomunizmu (…)

Kolejna przyczyna (…) wynikała z faktu, że

przedsiębiorstwa te widziały w krajach socjalistycznych

niebezpiecznego konkurenta, który w perspektywie może

zagrozić ich hegemonii na rynkach światowych”.

• Ideologiczna wymowa cytowanej opinii nie ulega

wątpliwości (świadczy o tym zwłaszcza używane przez

autora słownictwo
„z arsenału partyjnej propagandy PZPR”, zaś kuriozalny

argument o rzekomym zagrożeniu konkurencyjnym KTN
ze strony przedsiębiorstw KS uznać trzeba za zupełnie

surrealistyczny.

8

Wkład polskich ekonomistów w

badania

nad KTN i BIZ (D)

• Natomiast

po rozpoczęciu transformacji systemowej

podjęto
w Polsce rozległe badania nad KTN jako wiodącymi inwestorami

zagranicznymi w warunkach przechodzenia od gospodarki

socjalistycznej do rynkowej w kontekście tendencji do globalizacji,

integracji regionalnej
i liberalizacji życia gospodarczego. Polscy ekonomiści zajęli się też

analizą roli KTN i BIZ w rozwoju ekonomicznym KWR i KSR.

• Wśród autorów znaczących publikacji na omawiany temat

wymienić trzeba

w pierwszej kolejności A. Zorską (SGH)

,

która wniosła bezsprzecznie największy wkład w polskie badania

nad działalnością KTN, zarówno od strony teoretycznej, jak też

praktycznej (w skali globalnej, głównych grup krajów i regionów

świata oraz w życiu gospodarczym naszego kraju).

• Natomiast dotychczasowe prace ogromnej większości polskich

ekonomistów koncentrowały się zdecydowanie na analizie

roli

BIZ

w procesach rozwoju, restrukturyzacji i przemian rynkowych,
jakie zachodzą od 1989 r.

w naszej gospodarce

(niekiedy przy

uwzględnieniu doświadczeń innych KTT i globalnych tendencji).

9

Wkład polskich ekonomistów w
badania

nad KTN i BIZ (E)

• W powyższej grupie publikacji na szczególne wyróżnienie

zasługuje

seria raportów nt. roli BIZ w Polsce

,

przygotowywanych rokrocznie od początku procesu transformacji

przez

zespół autorski

z Instytutu Koniunktur i Cen Handlu

Zagranicznego (

niedawno połączono IKiCHZ z Instytutem Rynku

Wewnętrznego i Konsumpcji, tworząc

Instytut Badań Rynku,

Konsumpcji i Koniunktur

).

Wspomnieć też trzeba o raportach

na ten sam temat opublikowanych przez ekspertów PAIiIZ

(dawniej PAIZ), NBP i Ministerstwa Gospodarki.

• Spośród

prac indywidualnych autorów

, skupiających się w

swych badaniach na wpływie BIZ na polską gospodarkę w dobie

transformacji. wymienić warto w szczególności publikacje

A. M.

Weresy (SGH), J. Misali (SGH),W. Karaszewskiego (UMK), K. Starzyka

(SGH), B. Liberskiej (INE PAN),
A. Cieślika (UW), M. Szostaka (SGH), S. Łuc (SGH), T. Pakulskiej (SGH),

M. Poniatowskiej-Jaksch (SGH), T. Smugi (SGH), D. Miłaszewicza (Un.

Szczeciński),
J. Rymarczyka (AE – Wrocław), I. Michałowa (WSE – Warszawa), Z.

Olesińskiego (WSP – Kielce), Z. Sadowskiego (INE PAN), E. Oziewicz (UG),

A. Szymaniaka (UAM- Poznań), M. Goryni (AE – Poznań) i M. Jarosz (INP

PAN).

10

Wkład polskich ekonomistów w
badania

nad KTN i BIZ (F)

• Teoretycznymi aspektami BIZ

zajmowali się - oprócz A. Zorskiej –

m. in.: K. Przybylska (Uniwersytet Ekonomiczny - Kraków),
A. Budnikowski (SGH), J. Misala (SGH), E. Czarny (SGH), M. A. Weresa

(SGH), K. Starzyk (SGH), A. Cieślik (UW), J. Witkowska (UŁ),
Z. Wysokińska (UŁ), A. Stępniak (UG) i M. Maciejewski (UE – Kraków).

• Na specjalną wzmiankę zasługuje niesłychanie

bogaty dorobek

w zakresie badań nad KTN i BIZ w skali globalnej

Z. Zimnego

, który

wywodzi się z SGH (SGPiS). Poprzednio pracował on długo w Centrum

ONZ ds. KTN, a od lat 90-tych do niedawna był zatrudniony w UNCTAD,

gdzie wnosił ważny udział merytoryczny m. in. w przygotowanie

słynnych „Światowych Raportów Inwestycyjnych” („WIR”).

• Przedstawiony wyżej przegląd polskiej literatury nt. BIZ i KTN nie jest

bynajmniej pełny, bo lista autorów nie jest oczywiście wyczerpująca, zaś

dorobek naukowy w tym zakresie naszych krajowych ośrodków
badawczych został jedynie zasygnalizowany.

11

3. CELE TEORETYCZNYCH

ROZWAŻAŃ NAD KTN i BIZ
(A)

Celem teoretycznych rozważań nad KTN i BIZ

jest poszukiwanie odpowiedzi przede wszystkim na

następujące pytania:
1) Dlaczego jedne przedsiębiorstwa krajowe

przekształcają się w KTN, a inne ograniczają swoją

działalność do obszaru danego kraju?
2) Dlaczego KTN decydują się na ekspansję

zewnętrzną poprzez tę specyficzną metodę

wchodzenia na obce rynki, jaką są BIZ? Jakie czynniki

o tym przesądzają?
3) Jakie przesłanki determinują wybór określonych

sektorów, gałęzi i branż działalności inwestycyjnej

KTN?
4) Dlaczego KTN preferują lokować swoją

działalność w jednych krajach, a omijają inne kraje?
5) Jaki wpływ na decyzje inwestycyjne KTN

wywierają władze państwowe krajów przyjmujących i

krajów pochodzenia?

12

Cele teoretycznych rozważań

nad KTN i BIZ (B)

6) Jakie współzależności występują między

ekspansją KTN a globalizacją ekonomiczną,

integracją regionalną, upowszechnieniem

gospodarki opartej na wiedzy
i informacjach oraz tendencjami do liberalizacji

życia gospodarczego?
7) Jakie są pozytywne i negatywne konsekwencje

ekonomiczne oraz społeczno-polityczne

działalności inwestycyjnej KTN dla krajów

przyjmujących
i państw pochodzenia, inaczej mówiąc – jakie

korzyści
i zagrożenia przynosi działalność KTN?
8) Jakie są perspektywy ewolucji pozycji KTN
w gospodarce światowej?

13

4. KLASYFIKACJE

TEORETYCZNYCH KONCEPCJI
KTN i BIZ

• W zagranicznej i polskiej literaturze ekonomicznej szereg

propozycji klasyfikacji lub systematyzacji teoretycznych

koncepcji i hipotez dotyczących KTN oraz BIZ.

• Przykładowo

I.A.Moosa

(2002 r.) wyróżnia 5 grup koncepcji

BIZ:
1) teorie zakładające doskonałą konkurencję, tj. koncepcje

zróżnicowania rentowności kapitału, dywersyfikacji portfela

inwestycji oraz wpływu wielkości rynku na BIZ,
2) teorie zakładające niedoskonałą konkurencję: koncepcje

organizacji przemysłowej, internalizacji firmy, lokalizacji

działalności biznesowej, teorię eklektyczną, koncepcje cyklu

życia produktu i reakcji oligopolistycznych,
3) teorie finansowe, tzn. koncepcje finansowania

wewnętrznego, obszarów walutowych i dywersyfikacji barier

międzynarodowych przepływów kapitału oraz hipoteza Kojimy,
4) teorie oparte na innych czynnikach: ryzyka politycznego i

ryzyka kraju, wpływu polityki podatkowej, barier handlowych i

regulacji państwowych,

14

Klasyfikacja teorii BIZ według

Ietto-Gillies

Propozycja Moosy (c.d.)

5) teorie alternatywnych metod wejścia na rynki zagraniczne

(BIZ a eksport, licencje, joint ventures i inne pozainwestycyjne sposoby

ekspansji).

Brytyjska ekonomistka G. Ietto-Gillies

(2005 r.) wyodrębnia ze

swej strony następujące główne współczesne koncepcje teoretyczne,

które – jej zdaniem - wyjaśniają działalność KTN i motywy

podejmowania BIZ:
1) teoria oligopolistycznych przesłanek BIZ (której podstawy opracował

S. Hymer),

2) koncepcja cyklu życia produktu w kontekście umiędzynarodowienia

produkcji,

3) teoria reakcji oligopolistycznych F.T. Knickerbockera,
4) teoria obszarów walutowych i jej wpływ na produkcję

międzynarodową,
5) teoria internalizacji działalności KTN,
6) eklektyczne podejście Dunninga do problematyki KTN,
7) etapy procesu umiędzynarodowienia według Szkoły Skandynawskiej,
8) implikacje międzynarodowe teorii akumulacji technologicznej J.

Cantwella,
9) analiza działalności KTN w świetle nowych teorii handlu

międzynarodowego,
10) koncepcja transnarodowego kapitalizmu monopolistycznego.

15

Klasyfikacja teorii BIZ według

Buckleya
i De Beule’a

Z kolei w syntetycznym szkicu, zawierającym podsumowanie i ocenę

dotychczasowego dorobku głównych nurtów światowych nauk

ekonomicznych, poświęconych tematyce KTN i BIZ, jaki przygotowali
wspólnie

Brytyjczyk P.J. Buckley i Belg F. De Beule

(2005

r.), zostały przedstawione następujące podstawowe grupy koncepcji:
1) poglądy twórców („ojców”) teorii produkcji międzynarodowej (S.

Hymera,

Ch. Kindlebergera, R E. Cavesa, P. J. Buckleya, M. Cassona

i O.E. Williamsona),
2) koncepcje KTN jako zintegrowanych globalnych sieci produkcyjnych,
3) teoria internalizacji technologii i wiedzy przez KTN,
4)

wkład

Szkoły

Skandynawskiej

w

wyjaśnianie

etapów

umiędzynarodowienia

działalności ekonomicznej KTN,

5) międzynarodowe aspekty koncepcji cyklu życia produktu,
6) eklektyczna teoria produkcji międzynarodowej w ujęciu Dunninga,

7) podejście ekonomii ewolucyjnej do problematyki KTN,
8) analiza specyfiki KTN przez pryzmat teorii organizacji produkcji,
9) determinanty działalności KTN w świetle teorii lokalizacji produkcji,

10) koncepcje aglomeracji, tzw. klastrów (clusters) i platform

produkcyjnych.

16

Klasyfikacja teorii BIZ według

Geldnera

• Spośród polskich ekonomistów, którzy w

przeszłości zajmowali się teoretycznymi aspektami

BIZ, w pierwszej kolejności warto odnotować

przedstawioną w 1986 r. przez

M. Geldnera

propozycję podziału spotykanych
w literaturze światowej koncepcji i hipotez na

osiem kategorii:
- BIZ jako transfer kapitału,
- teorie zróżnicowania stóp zysku i dywersyfikacji

portfela

inwestycji,

- teorie oligopolistyczne,
- teoria lokalizacji BIZ,
- teoria cyklu życia produktu,
- teorie internalizacji działalności

przedsiębiorstwa,
- eklektyczna teoria produkcji międzynarodowej,
- teorie makroekonomiczne.

17

Klasyfikacja teorii KTN według

Cieślika

•

J. Cieślik w 1987 r.

, pisząc o teoretycznych

aspektach internacjonalizacji przedsiębiorstwa

kapitalistycznego, zaproponował

3 etapy analizy

.

• Najpierw przedstawił teorię internacjonalizacji

produkcji, koncentrując się na analizie koncepcji i

strategii wyboru - w sytuacji oligopolistycznej -

między podejmowaniem przez przedsiębiorstwo

produkcji zagranicznej a eksportem, sprzedażą

licencji i kooperacją przemysłową.

• Na drugim etapie swojej analizy J. Cieślik omówił

zintegrowane modele produkcji międzynarodowej,

tj. model cyklu życia produktu R. Vernona,

eklektyczną teorię produkcji międzynarodowej J.H.

Dunninga i model internacjonalizacji R.

Luostarinena.

• Trzeci etap rozważań J. Cieślika koncentrował się

na prezentacji kluczowych elementów teorii

przedsiębiorstwa ponadnarodowego.

18

Klasyfikacje teorii BIZ według

Przybylskiej

•

K. Przybylska

(2001 r.) w swojej książce nt. determinant BIZ

wyodrębniła

dwa podstawowe nurty myślenia

w światowej

literaturze ekonomicznej: analizę z punktu widzenia
zagranicznego inwestora (czyli w mikroskali) i analizę
makroekonomiczną, tj. prezentację determinant lokalizacji BIZ
z punktu widzenia kraju goszczącego.

• Koncepcje teoretyczne dotyczące

mikroekonomicznej

analizy

determinant BIZ K. Przybylska dzieli na dwie grupy:

1) teoretyczne uzasadnienie determinant BIZ jako zjawiska
finansowego: teorie międzynarodowego przepływu kapitału,
międzynarodowego zróżnicowania stóp zysku, dywersyfikacji
portfela inwestycyjnego oraz obszarów walutowych;
2) teoretyczne uzasadnienie determinant BIZ jako zjawiska
realnego: teoria przewag monopolistycznych, teoria
międzynarodowego cyklu życia produktu, teoria internalizacji
KTN i eklektyczna teoria międzynarodowej produkcji.

19

Klasyfikacje teorii BIZ według

Przybylskiej
i Nosala

• Natomiast rozważania K. Przybylskiej na temat teoretycznych

aspektów

determinant lokalizacji BIZ z punktu widzenia

kraju goszczącego

koncentrują się na 3 grupach zagadnień:

1) determinanty lokalizacyjne wynikające z motywów

podejmowania BIZ, tzn. determinanty rynkowe, kosztowe i

efektywnościowe;
2) determinanty lokalizacyjne wynikające z klimatu

inwestycyjnego kraju goszczącego (warunki funkcjonowania firm

zagranicznych i udogodnienia dla działalności zagranicznych

inwestorów);
3) oddziaływanie ryzyka inwestycyjnego na decyzje lokalizacji

BIZ.

• Kolejny polski ekonomista

J. Nosal

(2002 r.) dzieli teoretyczne

koncepcje dotyczące BIZ na

dwie grupy

:

1) teorie powstawania BIZ: teoria arbitrażu, podejście Hymera,

teoria cyklu życia produktu, koncepcja korzyści z internalizacji

oraz teoria eklektyczna Dunninga;
2) najnowsze badania poświęcone BIZ: teoria asymetrii

informacji, koncepcje konieczności wzrostu, efektów

zewnętrznych i stabilności.

20

Klasyfikacje teorii BIZ
według Karaszewskiego i Misali

• Ze swej strony

W. Karaszewski

(2004 r.) uważa, że spośród

teoretycznych koncepcji objaśniających zjawisko BIZ na uwagę

zasługują
w szczególności:

1) teorie przewag własnościowych (prace S.H. Hymera, C.P. Kindlebergera,
S.P. Magee’ego, M.E. Portera, R. Vernona),
2) teorie oligopolistycznych zachowań równoległych (tj. „wymiany

pogróżek”

E.M. Grahama i „podążania za liderem” F.T. Knickerbockera),

3) teoria lokalizacji BIZ R.A. Mundella,
4) teoria internacjonalizacji firmy (Buckleya-Cassona, Johansona-Vahlne’a),
5) teoria eklektyczna (paradygmat OLI) Dunninga.

• Z kolei

J. Misala

(2005 r.) traktuje koncepcje BIZ i KTN jako część

składową teorii migracji kapitału, wyróżniając wśród nich – obok

teorii ortodoksyjnej - teorie i hipotezy opisowe, które dzieli na 3

grupy:
1) teorie makroekonomiczne,
2) teorie mikroekonomiczne (koncepcje umiędzynarodowienia firm),
3) teorie mieszane (z eklektyczną teorią Dunninga na czele).

21

Klasyfikacje teorii KTN i BIZ

według Misali
i Zorskiej

• Dodać trzeba, że J. Misala w swej monografii, poświęconej

teoretycznym aspektom gospodarki światowej, odrębnie omawia

teorię lokalizacji działalności ekonomicznej

. Wyróżnia

w tym kontekście:

1) teorię tradycyjną (od podejścia klasycznego i neoklasycznego do

koncepcji międzynarodowego podziału pracy R. Sohnsa),
2) współczesne ujęcie teorii lokalizacji, zwane nową geografią

ekonomiczną (która jest przydatna przy analizie lokalizacji BIZ i

działalności KTN).

• A. Zorska

w swych rozważaniach teoretycznych przedstawia

najpierw zarys teorii biznesu międzynarodowego, gdzie omawia

teorię internalizacji, teorię kosztów transakcyjnych i

paradygmat eklektyczny. Do tego ostatniego szeroko nawiązuje

także przy analizie przesłanek zagranicznej ekspansji

inwestycyjnej KTN (tj. przewag wynikających z paradygmatu

OLI).

• Ale A. Zorska znacznie więcej uwagi poświęca modelom rozwoju

oraz funkcjonowania KTN, wyróżniając trzy takie modele:
1) model oparty na inwestycjach;

2) model oparty na wiedzy;

3) model oparty na łańcuchu tworzenia wartości dodanej.

22

5.

MAKROEKONOMICZNE
KONCEPCJE BIZ

5.1. Ortodoksyjna teoria międzynarodowego

przepływu

kapitału.
5.2. Teoria międzynarodowego zróżnicowania stóp

zysku.

5.3. Koncepcja dywersyfikacji portfela inwestycyjnego.
5.4. Teoria wpływu obszarów walutowych na BIZ.
5.5. Teoria zależności BIZ od wielkości rynku.
5.6. Teoria względnych przesunięć kosztów pracy

i kapitału według Kojimy.

5.7. Teoria zależności przepływów BIZ od etapu

rozwoju

gospodarki narodowej według Ozawy.

23

Ogólne refleksje o
makroekonomicznych
koncepcjach BIZ

• Koncepcje makroekonomiczne: Analiza przesłanek podejmowania

BIZ z punktu widzenia gospodarki narodowej, tj. poprzez pryzmat

warunków działania w potencjalnym kraju przyjmującym w

porównaniu z warunkami panującymi w kraju macierzystym.

• W koncepcjach tych

BIZ

traktowane wyłącznie jako

zjawisko

finansowe

, tzn. jako jedna z form międzynarodowych przepływów

kapitału (abstrahowanie od - integralnie związanego z BIZ -

transferu technologii, wiedzy, metod marketingu i zarządzania).

• Rozpatrywane koncepcje łączy wspólne milczące założenie, według

którego w międzynarodowych stosunkach gospodarczych występuje

doskonała konkurencja (stąd też nazywane są one koncepcjami BIZ

zakładającymi doskonałą konkurencję).

• Ta grupa koncepcji obejmuje

: ortodoksyjną teorię

międzynarodowego przepływu kapitału, teorię międzynarodowego

zróżnicowania stóp zysku, koncepcję dywersyfikacji portfela

inwestycyjnego, teorię wpływu obszarów walutowych na BIZ, teorię

zależności BIZ od wielkości rynku, teorię Kojimy (tj. względnych

przesunięć kosztów pracy i kapitału) oraz teorię zależności

przepływów BIZ od etapu rozwoju gospodarki (według Ozawy).

24

5.1. Ortodoksyjna teoria

międzynarodowego przepływu
kapitału (A)

• Pierwszą próbę wyjaśnienia determinant BIZ podjęto w ramach

neoklasycznej teorii

międzynarodowego przepływu kapitału

(m. in. R.F. Harrod – 1957 r.).

• W teorii tej zakłada się przede wszystkim, że

poszczególne kraje

różnią się od siebie pod względem wyposażenia w

kapitał

, co pociąga za sobą zróżnicowanie wysokości przeciętnych

stóp procentowych, występujących w różnych krajach.

• Z powyższego względu omawiana teoria przepływu kapitału czasami

zwana jest też

teorią zróżnicowania stóp procentowych

.

• Według tej teorii, w krajach dysponujących relatywnie dużymi

zasobami kapitałów (tj. nadwyżkami środków finansowych) stopy

oprocentowania (cena kapitału) są stosunkowo niskie. Natomiast w

krajach o niedoborze własnych kapitałów stopy procentowe są

stosunkowo wysokie (bo kapitał jest relatywnie drogim czynnikiem

produkcji).

• Dalej w myśl omawianej teorii, kapitał (włącznie z BIZ) powinien

przepływać z krajów nadwyżkowych (tzn. głównie KWR) do krajów

odczuwających niedostatek własnych środków finansowych (co jest

typowe dla KSR).

25

Ortodoksyjna teoria
międzynarodowego
przepływu kapitału (B)

• Ale

dane empiryczne nie potwierdzają takiej prawidłowości

(bo koncentracja BIZ w grupie KWR), co dowodzi słabości powyższej

teorii.

• Ponadto nie pozwala ona ani na wyjaśnienie wyboru poszczególnych form

wywozu kapitału (np.: kredyty, inwestycje portfelowe, czy BIZ), ani na

wytłumaczenie źródeł zjawiska tzw. krzyżujących się BIZ (two way FDI),

czyli – dwukierunkowego transferu BIZ między tymi samymi parami

krajów (np.: USA-Wielka Brytania), co szczególnie często występuje w

KWR.

• Poważnym mankamentem tej teorii jest traktowanie BIZ jedynie jako

transferu środków kapitałowych, co dowodzi niewłaściwego pojmowania

istoty zagranicznych inwestycji bezpośrednich.

• Analiza zróżnicowania stóp procentowych w skali międzynarodowej

bardziej przydatna do analizy przepływów kapitału pożyczkowego

(kredytów zagranicznych) niż BIZ (czy inwestycji portfelowych) między

KWR i KSR.

• Ale pośrednio wysokość stopy oprocentowania wywierać może wpływ na

BIZ: Niskie stopy w krajach macierzystych mogą zachęcać do

zagranicznych lokat kapitałowych (w tym BIZ). Podobnie jak wysokie

stopy procentowe w krajach goszczących mogą przyciągać inwestorów

(lecz pod warunkiem, że towarzyszy temu stabilizacja i korzystny klimat

inwestycyjny).

26

5.2. Teoria międzynarodowego

zróżnicowania stóp zysku

• Teoria powyższa, będąca częścią ekonomii neoklasycznej, popularna

była szczególnie w latach 50. i 60. XX w. Wykorzystywano ją zaś m. in.

przy wyjaśnianiu determinant amerykańskich BIZ w krajach Europy

Zachodniej.

• Inaczej określa się ją mianem teorii rentowności lokat kapitałowych,

teorii zróżnicowanych stóp zwrotu kapitału (theory of differential rates

of return) lub hipotezy zyskowności (profitability hypothesis).

• Według tej teorii, KTN dokonują BIZ w tych krajach przyjmujących,

gdzie oczekiwana stopa zysku od wyłożonego kapitału ma być wyższa

od stopy realizowanej w kraju macierzystym. Oznacza to, że kapitał w

formie BIZ powinien przepływać z krajów o niskiej stopie zysku do

krajów o wyższych stopach rentowności, czego jednak nie da się

jednoznacznie udowodnić w oparcie o dostępne dane empiryczne (które

uwzględniają faktyczne, a nie oczekiwane stopy zysku w KWR i KSR).

• Krytycy tej teorii wskazują na trudności oceny faktycznej stopy zysku,

realizowanej przez KTN, z powodu specyfiki mechanizmu cenowego w

obrotach wewnątrzkorporacyjnych i zjawiska tzw. cen transferowych.

• Inny mankament tej teorii: Jako cel główny działalności KTN jej kadra

zarządzająca często traktuje maksymalizację przychodów ze sprzedaży
i umacnianie pozycji rynkowej, a nie maksymalizację stopy zysku.

27

5.3. Teoria międzynarodowej

dywersyfikacji (zróżnicowania)
portfela inwestycyjnego

• Teoria ta, za ojców której uznawani są J. Tobin (1958 r.) i H.M.

Markowitz (1959 r.), została opracowana dla potrzeb analizy inwestycji

portfelowych. Dopiero na przełomie lat 60. i 70. XX w. próbowano

wykorzystać ją też do wyjaśniania determinant BIZ (m. in. G.V. Stevans,

M.J. Prachowny).

• Według tej teorii, podejmując BIZ, kierownictwo KTN w swej strategii

inwestycyjnej nie tylko uwzględnia oczekiwaną rentowność kapitału

(stopę zysku), lecz kieruje się również koniecznością ograniczenia

ryzyka.

• Dążąc do zmniejszenia ryzyka, dokonuje głównie dywersyfikacji

struktury geograficznej BIZ (lokując swoje filie w różnych krajach) oraz

stara się zróżnicować strukturę sektorowo-gałęziową inwestycji (co

częściowo wyjaśnia przeobrażenie się wielu KTN w tzw. konglomeraty).

• Ryzyko związane z BIZ (wg Roota): własnościowe (np. nacjonalizacja),

walutowo-transferowe (np. zakaz repatriacji zysków w walutach

wymienialnych), operacyjne (np. zakaz lub ograniczenie działalności filii

wskutek decyzji władz kraju przyjmującego), niestabilności politycznej

(wybuch wojny domowej lub zamieszek społecznych).

• W praktyce KTN powyższą teorię trudniej jednak wykorzystać niż w

przypadku inwestorów portfelowych. Wynika to z samej natury BIZ
(długotrwałe zaangażowanie) i innych ich różnic w porównaniu z PIZ.

28

5.4. Teoria wpływu obszarów

walutowych na BIZ

• Autorem tej teorii jest R.Z. Aliber (1970 r.), a jej istota sprowadza się

do tezy, że przepływy BIZ są zdeterminowane przez zróżnicowanie

pozycji (siły) poszczególnych walut, obowiązujących w głównych

strefach (obszarach) walutowych, do których należą poszczególne

kraje.

• Według Alibera, strumienie BIZ kierują się mianowicie z krajów o

mocnych (silnych) walutach do krajów o słabych walutach.

Uzasadniając tę tezę, autor dowodzi, że gdy inwestor z kraju o silnej

walucie nabywa aktywa w kraju o słabej walucie, to aktywa takie są dla

niego relatywnie tanie, zaś ich wycena uwzględniać musi ryzyko

dewaluacji waluty kraju goszczącego. Przy tej okazji inwestor realizuje

tzw. premię walutową, która powinna mu rekompensować ewentualną

niekorzystną zmianę kursu walutowego.

• Z badań empirycznych, prowadzonych m.in. przez Edisona-Melvina

(1990 r.) i Goldberga-Kolstada (1995 r.) wynika, że umiarkowana i

przewidywana dewaluacja waluty kraju goszczącego de facto przyciąga

BIZ, ale duże i częste dewaluacje zazwyczaj odstraszają KTN jako

inwestorów. Ponadto w kraju o słabej walucie KTN mają ułatwiony

dostęp do lokalnych kredytów.

• Jednak powyższa teoria nie wyjaśnia zupełnie obecnej struktury

geograficznej BIZ w skali globalnej (tzn. koncentracji BIZ w grupie
KWR, posiadających relatywnie silne waluty).

29

5.5. Koncepcja zależności BIZ od

wielkości rynku

• Punktem wyjścia tej koncepcji stał się neoklasyczny model

inwestycji krajowych Jorgensona (z 1963 r.). Został on wykorzystany

do analizy BIZ
m. in. przez B. Balassę (1966 r.).

• Zgodnie z powyższą teorią, wysokość napływu BIZ do danego kraju

przyjmującego zależy od wielkości rynku tego ostatniego,

mierzonego produktem krajowym brutto w wyrażeniu absolutnym.

• Zwolennicy tej koncepcji prowadzili badania empiryczne, które

potwierdzały występowanie dodatniej korelacji między wielkością

BIZ i PKB, chociaż wyniki tych badań nie przekonały większości

oponentów. Wystarczy zresztą porównać dane z lat 2004-2005

pokazujące wysokość BIZ i PKB – z jednej strony - w Luksemburgu i

Belgii oraz w Japonii i Pakistanie – z drugiej strony, żeby poddać w

wątpliwość słuszność omawianej teorii.

• Częściowo koncepcja ta może być przydatna przy wyjaśnianiu BIZ

nastawionych na poszukiwanie nowych rynków zbytu (market-

seeking), ale nie tłumaczy BIZ dokonywanych dla uzyskania dostępu

do surowców (np. ropa naftowa) lub dla poprawy efektywności

działania.

• Ponadto - według J. Stehna oraz J. Misali - brakuje wciąż głębszego

teoretycznego uzasadnienia związku między rozmiarami PKB i BIZ.

30

5.6. Koncepcja względnych

przesunięć kosztów pracy i
kapitału według K. Kojimy (A)

• Koncepcja ta, której autorem jest ekonomista japoński K.

Kojima (1973 r.), zwana jest też teorią korzyści
komparatywnych (według M. Geldnera).

• Koijma nawiązuje w swych rozważaniach do modelu

doganiania cyklu życia produktu, który został
opracowany w latach 30-tych XX wieku przez innego
ekonomistę japońskiego K. Akamatsu.

• Ze względu na kształt
i układ krzywych,
ilustrujących główne
analizowane wielkości,
model autorstwa
Akamatsu nazywany jest

modelem „szyku
lotu dzikich gęsi”

.

Oznaczenia (do rys.
obok):

P – produkcja krajowa,

D – popyt krajowy,

Ex – eksport, Im –
import,

T - czas

31

Koncepcja względnych
przesunięć kosztów pracy i
kapitału według K. Kojimy (B)

• W myśl modelu doganiania cyklu życia produktu, nowe wyroby

produkowane są najpierw w krajach najwyżej rozwiniętych, które

dysponują najnowocześniejszymi technologiami, wysokimi

umiejętnościami produkcyjnymi i kulturą techniczną oraz dużymi

zasobami kapitału. Natomiast wszystkie kraje, pozostające w tyle

za czołówką światową, swój popyt krajowy (D) na nowe wyroby

najpierw muszą zaspokajać w drodze importu (Im). Następnie

podejmują własną produkcję (P), a w dalszej kolejności są w stanie

eksportować takie wyroby (Ex) lub wytwarzać je w filiach

zagranicznych przedsiębiorstw, pochodzących z tych krajów.

• Wykorzystując i rozwijając model, opracowany przez Akamatsu,

Kojima wyodrębnił

2 rodzaje BIZ

:

a) inwestycje wynikające ze zmieniającej się pozycji

poszczególnych krajów pod względem posiadanych korzyści

komparatywnych dotyczących dwu czynników wytwórczych: pracy

(siły roboczej) i kapitału (wraz z wiedzą naukowo-techniczną);
b) inwestycje będące efektem przewag oligopolistycznych, jakimi

dysponują poszczególne firmy (KTN) jako inwestorzy zagraniczni

(tj. w mikroskali).

32

Koncepcja względnych
przesunięć kosztów pracy i
kapitału według K. Kojimy (C)

• Koncentrując się na analizie makroekonomicznej, tj. odnoszącej

się do pierwszego typu BIZ, wspomniany autor ograniczył

geograficznie swe rozważania do stosunków ekonomicznych KWR-

KSR.

• Według koncepcji teoretycznej Kojimy, uwzględniając istniejące

względne różnice kosztów pracy i kapitału, KTN przy

podejmowaniu BIZ w KSR koncentrują się na działalności

pracochłonnej (np. przemysł odzieżowy), bo tania tam jest siła

robocza, czyli – niskie płace. Natomiast BIZ w KWR są dokonywane

przede wszystkim w dziedzinach kapitałochłonnych (czyli

pracooszczędnych).

• W ten sposób - zdaniem omawianego autora - następuje

„uzgodniona w skali międzynarodowej” specjalizacja, która

przynosi korzyści ekonomiczne wszystkim uczestniczącym w niej

krajom, zarówno KWR, jak i KSR (choć obie grupy państw różnią

się pod względem elastyczności działania mechanizmu

rynkowego).

• Zauważyć jednak należy, że słabością powyższej koncepcji jest fakt,

że wyjaśnia ona - i to częściowo - tylko niewielki segment całości

przepływów BIZ w skali globalnej (tj. jedynie kontakty KWR-KSR).

33

2.7. Koncepcja zależności

przepływów BIZ
od etapu rozwoju gospodarki
narodowej według T. Ozawy (A)

• Za punkt wyjścia swej analizy inny japoński ekonomista T. Ozawa przyjął (w

roku 1992) zaproponowaną wcześniej przez M. Portera (w 1990 r.)
klasyfikację różnych krajów według

czterech etapów rozwoju

ich

gospodarek narodowych:
1) faza rozwoju napędzanego przez czynniki podstawowe, tj. pracę i surowce

(factor-driven stage),

2) etap rozwoju napędzanego przez akumulację kapitału i inwestycje

(investment-driven stage),

3) faza rozwoju napędzanego przez innowacje techniczne (innovation-driven

stage),
4) faza rozwoju napędzanego przez dobrobyt (wealth-driven stage).

• Według Ozawy, w praktyce występuje ewolucja kierunków geograficznych i

struktury sektorowej przepływów BIZ wraz z przechodzeniem od niższych do

wyższych etapów rozwoju gospodarki narodowej poszczególnych krajów.

• Na

początkowym etapie rozwoju

, na którym znajdują się KSR, BIZ

napływają tam z KWR. Wywodzące się z tej drugiej grupy państw KTN

poszukują wówczas w KSR dostępu do tanich surowców i pracowników,

zadowalających się relatywnie niskim wynagrodzeniem. Dominują zatem

inwestycje w dziedziny surowcochłonne (górnictwo, leśnictwo, rolnictwo) i

pracochłonne (np. przemysł odzieżowy).

34

Koncepcja zależności
przepływów BIZ
od etapu rozwoju gospodarki
narodowej według T. Ozawy (B)

• Etap rozwoju

napędzanego przez akumulację kapitału i

inwestycje

charakterystyczny był w przeszłości dla dynamicznie

rozwijających się azjatyckich i latynoamerykańskich krajów nowo

uprzemysłowionych pierwszej i drugiej generacji (I generacja - Korea

Płd, Singapur, Hongkong i Tajwan; II generacja -Malezja, Filipiny,

Brazylia, Meksyk, Chile, Izrael, RPA itp.).

• W ostatnim okresie na ten etap rozwoju awansowały niewątpliwie

również
Chiny i Indie.

• Jak potwierdza praktyka, do takich krajów napływają BIZ z KWR,

poszukujące dostępu do rosnącego rynku zbytu, poprawy

efektywności oraz dostępu do taniej, lecz wykształconej siły roboczej.

• Ale równocześnie korporacje z tych nowo uprzemysłowionych krajów

inwestują w dziedziny surowcochłonne i pracochłonne krajach słabiej

rozwiniętych (np. chińskie BIZ w górnictwie naftowym Sudanu,

Angoli, Kongu i Wenezueli). Coraz częściej próbują też dokonywać

BIZ w KWR, poszukując dostępu do ich rynków i aktywów

strategicznych.

35

Koncepcja zależności
przepływów BIZ
od etapu rozwoju gospodarki
narodowej według T. Ozawy (C)

• W fazie rozwoju napędzanego przez

innowacje

techniczne znajdują

się KWR, skąd BIZ odpływają do dziedzin kapitałochłonnych w

innych krajach (głównie z tej samej grupy). Rządy KWR podejmują

też działania dla przyciągnięcia BIZ z pozostałych KWR ( jak również

z krajów nowo uprzemysłowionych) do dziedzin technicznie wysoko

zaawansowanych
i wymagających kwalifikowanych pracowników.

• Czołówka KWR znajduje się jednocześnie na etapie rozwoju

napędzanego przez

dobrobyt

, który sprzyja nasileniu się

przepływów BIZ wewnątrz tej grupy krajów, przy ich koncentracji na

najnowocześniejszych dziedzinach produkcji dóbr inwestycyjnych,

konsumpcyjnych i usług.

• T. Ozawa twierdził ponadto, że w ramach

strategii rozwoju

otwartego

na współpracę międzynarodową

przepływy BIZ

przyczyniają się do poprawy

konkurencyjności

międzynarodowej

gospodarek KWR, stymulując zwiększanie

obrotów ich handlu zagranicznego

, co prowadzi do

superwzrostu

(super growth, tj. do przyśpieszania tempa wzrostu

dochodu narodowego).

36

6. WYBRANE TEORIE

UMIĘDZYNARODOWIENIA
DZIAŁALNOŚCI
PRZEDSIĘBIORSTW

6.1. Teorie przewag monopolistycznych
KTN.
6.2. Teoria międzynarodowego cyklu życia

produktu a KTN.

6.3. Teoria internalizacji działalności
KTN.

37

Ogólne refleksje o teoriach

umiędzynarodowienia działalności
przedsiębiorstw

• Zaliczane do tej grupy teorie, które próbują wyjaśnić determinanty

działalności KTN (a w szczególności przyczyny podejmowania przez nie

BIZ), zwane też są teoriami produkcji międzynarodowej (J. Cieślik),
teoriami mikroekonomicznymi (J. Misala), teoriami zakładającymi

konkurencję niedoskonałą (tj. działanie w warunkach monopolu lub

oligopolu – I.A. Moosa), czy wreszcie teoriami traktującymi BIZ jako

zjawisko realne (K. Przybylska).

• W ramach tej grupy teorii wyodrębnia się wiele koncepcji, które można

podzielić – w ślad za K. Przybylską - na

3 podstawowe podgrupy

:

1) teorie przewag monopolistycznych KTN,
2) teoria międzynarodowego cyklu życia produktu,
3) teoria internalizacji działalności KTN.

• Chociaż Przybylska do tej samej grupy zalicza eklektyczną teorię

produkcji międzynarodowej Dunninga, to paradygmat OLI zasługuje na

odrębne potraktowanie. Przemawia za tym zarówno kompleksowy

(syntetyczny) charakter tego paradygmatu, jak też wyjątkowo ważna,

wiodąca pozycja teorii Dunninga w dotychczasowym dorobku

światowej myśli ekonomicznej, dotyczącym roli KTN i BIZ we

współczesnej gospodarce światowej.

38

6.1. Teorie przewag

monopolistycznych KTN (A)

• Za pioniera badań nad determinantami BIZ i KTN w warunkach

konkurencji niedoskonałej uznawany jest Ch. P. Kindleberger (1969 r.).

• Zauważył on trafnie, że zagraniczni inwestorzy są w mniej korzystnej

sytuacji niż miejscowi przedsiębiorcy o tyle, że ci drudzy lepiej niż

pierwsi znają specyfikę działania na rynku własnego kraju. Skoro

jednak KTN decydują się na podejmowanie BIZ i ponoszenie

dodatkowych kosztów z tym związanych, to muszą posiadać przewagę

(atuty) wynikające z zajmowania pozycji oligopolistycznej lub

monopolistycznej w określonym segmencie stosunków

międzynarodowych.

• Poważny wkład w rozwój omawianych teorii wnieśli również Dunning

(1973 r.), Hymer (1976 r.), Calver (1981 r.), Buckley-Casson (1985 r.),
Leitch-Barret (1992 r.) i wielu innych ekonomistów.

• Autorzy teorii przewag monopolistycznych szczegółowo przeanalizowali

różnorodne ich rodzaje. Zazwyczaj wyróżnia się 4 typy przewag KTN ,

tj. przewagę finansową, technologiczną, menedżerską i marketingową.

• Przewaga finansowa

: KTN dysponują ogromnym własnym kapitałem

(nieporównywalnie większym niż firmy lokalne) oraz korzystają z wielu

zewnętrznych źródeł finansowania swej działalności.

39

Teorie przewag monopolistycznych

KTN (B)

• Przewaga technologiczna

KTN: Sprowadza się ona do

prowadzenia własnych prac badawczo-rozwojowych, znajomości

unikalnych (chronionych patentami) metod i procesów produkcji,

dysponowania nowoczesnymi maszynami i urządzeniami

technicznymi, wytwarzania produktów o znanych markach

towarowych itp.

• Przewaga menedżerska

KTN: Ten atut polega na posiadaniu

bogatej wiedzy i umiejętności w zakresie zarządzania

przedsiębiorstwem i organizacji pracy w skali międzynarodowej

(ponadkrajowej), a zwłaszcza koordynacji działalności (od mikro- do

megaskali), planowania strategicznego, finansów (budżetowania) i

księgowości firmy, gromadzenia i wykorzystywania informacji,

wykorzystania zasobów ludzkich, systemów wynagrodzeń,

pobudzania wydajności pracy i poprawy efektywności itp.

• Przewaga marketingowa

KTN: Strategie działalności

marketingowej KTN obejmują produkcję, politykę cen i dystrybucji,

a także sferę komunikowania się z otoczeniem (nie tylko docieranie

do klientów).

• W sumie powyższe cząstkowe przewagi składają się na przewagę

konkurencyjną poszczególnych KTN nad ich głównymi rywalami (tj.

innymi KTN) oraz nad lokalnymi firmami w krajach goszczących.

40

Teorie przewag monopolistycznych

KTN (C)

• Przewaga konkurencyjna KTN

przejawia się w szczególności

poprzez:
a) umiejętność dużego różnicowania wytwarzanych produktów

(dostosowywania ich do potrzeb różnych kategorii odbiorców w

poszczególnych oraz do warunków konkurencji; obok faktycznego

różnicowania wprowadzanie pozornych różnic między towarami

określonego rodzaju, np. tylko inne opakowanie),
b) w formie przywództwa cenowego w dziedzinach, w których

poszczególne KTN posiadają pozycję dominującą (o charakterze

monopolistycznym lub oligopolistycznym).

• Interpretację BIZ jako efekt oligopolistycznego zachowania się

przedsiębiorstw na rynku światowym szerzej przedstawił po raz

pierwszy
w 1973 r. F.T. Knickerbocker, który wskazywał na współzależność

decyzji firm działających w warunkach oligopolistycznej struktury

rynku.

• Autorem innej wersji teorii wyjaśniającej BIZ w kontekście oligopolu

jest E.M. Graham. Chodzi tu o „strategię wymiany pogróżek”, według

której, jeśli rywale danej KTN dokonali BIZ w jego kraju macierzystym,

to taka korporacja powinna podjąć działalność w krajach pochodzenia

swych konkurentów celem „kontrolowania” ich zachowań i

ograniczania nadmiernej ekspansji (co wyjaśnia m. in. krzyżujące się

BIZ).

41

6.2. Teoria międzynarodowego cyklu

życia
produktu a KTN (A)

• Badania nad wpływem cyklu życia różnych produktów na

działalność międzynarodową przedsiębiorstw zapoczątkował

H.V.

Posner

, który w roku 1961 opracował

koncepcję opóźnienia

naśladowczego

(imitation leg), zwaną także teorią

luki

technologicznej

.

• W myśl tej koncepcji, przesłanką prowadzenia wymiany

międzynarodowej może być istnienie odstępu czasowego między

momentem rozpoczęcia produkcji danego towaru w poszczególnych

krajach.

• Próbując wykorzystać tę koncepcję przede wszystkim do wyjaśnienia

przyczyn handlu międzynarodowego artykułami przemysłowymi,

Posner wprowadził dwa podstawowe pojęcia: opóźnienie popytu i

opóźnienie reakcji.

• Opóźnienie popytu jest równe – według Posnera – odstępowi czasu

między pojawieniem się nowego towaru w kraju, który go jako

pierwszy wyprodukował, a powstaniem popytu na ten nowy towar w

jakimkolwiek drugim kraju.

• Opóźnienie reakcji to odstęp czasu między powstaniem popytu na

dany towar na rynku drugiego kraju a momentem podjęcia

produkcji tego towaru przez miejscowych przedsiębiorców.

42

Teoria międzynarodowego cyklu
życia
produktu a KTN (B)

• Posner twierdził, że eksport nowego towaru przez „ kraj-innowatora” do

innego kraju odbywa się w okresie równym różnicy między opóźnieniem

popytu i opóźnieniem reakcji. BIZ alternatywą eksportu, jeśli występują

bariery celne lub pazataryfowe w zakresie dostępu do rynków

zagranicznych.

• Przykłady dóbr, których eksport wynikał z opóźnienia naśladowczego: sprzedaż

po II wojnie światowej w krajach Europy Zachodniej amerykańskich pończoch

elastycznych i tkanin syntetycznych; eksport do Polski w latach 60.

zagranicznych okryć z ortalionu i koszul męskich typu non-iron (po

uruchomieniu produkcji własnej w naszym kraju import tych produktów został

wstrzymany).

• Dorobek Posnera wykorzystany został w 1966 r. przez

R. Vernona

-

uważanego powszechnie w światowej literaturze ekonomicznej za twórcę

teorii międzynarodowego cyklu produkcji - do analizy nie tylko wymiany

handlowej, ale także BIZ. Rozszerzone wersje tej teorii przedstawili

również: S. Hirch i R. Shons (1975 - 1976 r.)

• Według powyższej koncepcji, cykl życia produktu obejmuje 3 główne

fazy:
-- wstępną fazę produktu innowacyjnego,
-- fazę produktu dojrzałego,
-- fazę produktu standaryzowanego (zwana też fazą schyłkową).

43

Teoria międzynarodowego cyklu
życia
produktu a KTN (C)

• W pierwszej, tzn. wstępnej fazy cyklu w USA

(T

0

- T

1

)

innowacyjny (nowy) produkt wytwarzany jest w ilości dość
ograniczonej, wyłącznie na potrzeby rynku krajowego (tj.
amerykańskiego – zob.: rysunek).

44

Teoria międzynarodowego cyklu
życia
produktu a KTN (D)

• Dojrzała faza życia produktu w USA (T

1

– T

2

): Produkcja masowa

i eksport z USA do innych KWR (które są importerami towaru).

• Faza standardowej produkcji i zwolnionej dynamiki eksportu

produktu przez USA (T

2

– T

4

): Amerykański produkt nadal

eksportowany, chociaż możliwości zbytu w innych KWR coraz
bardziej ograniczone, bo te ostatnie podjęły własną produkcję,
ograniczyły import, a w T

3

rozpoczęły eksport. Natomiast od T

2

pojawia się eksport z USA do KSR.

• Dojrzała faza życia produktu w KWR, a jednocześnie faza

schyłkowa w USA: Od momentu T

4

USA importerem netto tego

towaru i ograniczają własną produkcję, podczas gdy inne KWR
dominują na światowym rynku, eksportując do USA i KSR.

• Faza przenoszenia produkcji – w drodze podejmowanie BIZ - z

KWR do KSR (z racji wzrostu kosztów pracy), które od T

5

stały

się eksporterami netto, podczas gdy KWR ograniczyły produkcję
i eksport, a od momentu T

6

przeobraziły się w importerów netto.

45

Teoria międzynarodowego cyklu
życia
produktu (E)

• Generalnie biorąc, w fazie II międzynarodowego cyklu życia

produkt dojrzały pod względem technologicznym (i dopasowany do

preferencji klientów) jest sprzedawany i może być wytwarzany nie

tylko w kraju pochodzenia, lecz także zagranicą. Pobudza to

zwykle podejmowanie przez KTN ekspansji zewnętrznej w formie

BIZ (głównie do krajów o zbliżonym etapie rozwoju, czyli do KWR).

• W III fazie cyklu, tj. na etapie standaryzowanego produktu

zwiększa się presja konkurencyjna ze strony innych KTN, które

mogą lansować własne nowe, bardziej technologicznie

zaawansowane wyroby. Aby utrzymać się na rynku, producent

standaryzowanego towaru musi obniżać jego
cenę, co w szczególności stymuluje BIZ i delokalizację produkcji

do KSR.

• Praktycznym - podawanym w literaturze światowej i polskiej -

przykładem faz cyklu życia produktu jest ewolucja w skali

globalnej procesu produkcji i eksportu telewizorów (lub

komputerów).

46

6.3. Teoria internalizacji działalności

KTN

• Powyższa teoria zwana też bywa koncepcją transakcji

wewnętrznych, bo - po pierwsze – nawiązuje do teorii kosztów

transakcyjnych R. Coase’a (z 1937 r.), a po drugie – próbuje

wyjaśnić proces zastępowania transakcji na rynku zewnętrznym

wymianą wewnętrzną przedsiębiorstwa w ramach działalności KTN

(tj. obrotami wewnątrzkorporacyjnymi.

• Największym dorobkiem w zakresie rozwoju tej teorii KTN (i BIZ)

mogą pochwalić się zwłaszcza: Williamson (1975 r.), Buckley-

Casson (1976 r.), Hymer (1976 r.), Rugman (1980 r.), Teece (1986

r.) i Madhok (1998 r.).

• Koszty transakcyjne obejmują koszty upowszechnienia informacji

o możliwości zawarcia transakcji, identyfikacji potencjalnych

partnerów, negocjacji warunków transakcji (z ceną włącznie),

sformułowania kontraktu i jego realizacji.

• Internalizacja działalności (w obliczu zawodności rynku

zewnętrznego, tj. market failure) poprzez utworzenie rynku

wewnątrzkorporacyjnego pozwala KTN na uniknięcie kosztów

transakcyjnych, choć niektóre transakcje firmy te musza nadal

zawierać za pośrednictwem rynku zewnętrznego.

• Podstawowym założeniem tej teorii: istnienie konkurencji

oligopolistycznej (lub monopolistycznej) i występowanie

związanych z tym przewag (co zostało omówione w punkcie 6.1).

47

7. DETERMINANTY EKSPANSJI

KTN I BIZ W ŚWIETLE TEORII
LOKALIZACJI DZIAŁALNOŚCI
GOSPODARCZEJ (A)

• Wprawdzie w najnowszej wersji paradygmatu OLI kwestia wyboru

kraju goszczącego i konkretnego miejsca lokalizacji BIZ (oraz

szerzej – ekspansji KTN) jest przez Dunninga dość szeroko
omawiana, ale – zdaniem wielu autorów –

teoria lokalizacji

działalności gospodarczej powinna być traktowana jako

samodzielny, wyodrębniony nurt współczesnej ekonomii

.

Spośród polskich ekonomistów do tego poglądu przychylają się –

jak uprzednio wspominałem – przede wszystkim K. Przybylska i J.

Misala.

• Nawiązując do światowego dorobku dotyczącego lokalizacji BIZ, a

w szczególności do badań na ten temat Agravala (1980 r.),

Dunninga (1981 r.), Portera-Ozawy (1992 r.), Markusena (1995 r.) i

Zhanga (1996 r.),

K. Przybylska

skoncentrowała się – jak już wcześniej

sygnalizowałem - na analizie przesłanek lokalizacji inwestycji

bezpośrednich w makroskali,
tj. przez pryzmat warunków istniejących w poszczególnych krajach

goszczących.

48

Determinanty ekspansji KTN i
BIZ
w świetle teorii lokalizacji (B)

• Natomiast

J. Misala

w swej monografii pt.: „Wymiana

międzynarodowa i gospodarka światowa: Teoria i mechanizmy

funkcjonowania” (SGH. Warszawa 2005) skupił się najpierw na dość
obszernej

prezentacji dorobku tradycyjnej teorii lokalizacji

gospodarczej

w oparciu o wyniki badań A. Löscha, W. Isarda, J.H.

von Thunena, J. Schumpetera, L.H. Klassena, H. Giercha, A. Predöhla,

H. Sieberta i R. Sohnsa.

• Według opinii J. Misali, analizując dorobek teorii lokalizacji w

kontekście zmian zachodzących w gospodarce światowej, należy

uwzględniać zwłaszcza fakt występowania efektów alokacyjnych,

akumulacyjnych
i lokalizacyjnych międzynarodowego podziału pracy.

• Efekty alokacyjne to całość bezpośrednich i pośrednich skutków

optymalizacji alokacji zasobów w skali międzynarodowej (m. in. dzięki

działalności inwestycyjnej KTN).

• Efekty akumulacyjne pojawiają się wskutek tego, że poszczególne

regiony i kraje świata dysponują odmiennymi warunkami akumulacji

oraz pomnażania czynników wytwórczych (co w szczególności

doskonale potrafią wykorzystywać KTN).

49

Determinanty ekspansji KTN i
BIZ
w świetle teorii lokalizacji (C)

• Efekty lokalizacyjne są ściśle powiązane ze skutkami

akumulacyjnymi i alokacyjnymi międzynarodowej działalności

gospodarczej. Źródłem ich występowania jest zróżnicowanie

poszczególnych krajów pod względem stopnia mobilności

czynników produkcji (siły roboczej, kapitału produkcyjnego i

wiedzy technicznej), jak też stanu środowiska naturalnego. Stąd

także bierze się jednocześnie odmienna atrakcyjność

poszczególnych krajów dla KTN.

• Omawiając międzynarodowe aspekty tradycyjnej (neoklasycznej)

teorii lokalizacji, J. Misala podkreśla, że specjaliści od kwestii

przestrzennego rozmieszczenia działalności wytwórczej między

krajami i regionami świata zwracali uwagę nie tylko na znaczenie

dystansu geograficznego i kosztów transportu (np. W. Isard), ale

też szeroko analizowali (np. A. Weber) przewagi aglomeracyjne

wynikające z powiązań gospodarczych „do przodu” (forward

linkages) i „do tyłu” (backward linkages).

• Odnotowując szczególny wkład A. Löscha w badania nad polityką

przemysłową przedsiębiorstw, Misala przypomina, że ten niemiecki

ekonomista udowodnił, że istnienie granic narodowych stanowi

poważną przeszkodę, która utrudnia optymalizację działalności

firm
przemysłowych w skali ponadkrajowej.

50

Determinanty ekspansji KTN i
BIZ
w świetle teorii lokalizacji (D)

• W ramach prezentacji dorobku ortodoksyjnej teorii lokalizacji

stosunkowo najwięcej miejsca poświęca Misala koncepcji

międzynarodowego podziału pracy w ujęciu R. Sohnsa (z 1976 r.).

• Punktem wyjścia tej koncepcji jest twierdzenie, że względne

wyposażenie poszczególnych krajów w czynniki wytwórcze zależy

od osiągniętego przez nie poziomu rozwoju:
--Kraje wysoko rozwinięte są stosunkowo najlepiej wyposażone w

kapitał rzeczowy, pracę wysoko kwalifikowaną i dysponują

największymi korzyściami zewnętrznymi (external economies),

które wynikają z bliskości geograficznej krajów o podobnych

strukturach popytu i podaży.
-- Głównym atutem krajów średnio rozwiniętych jest dysponowanie

obfitymi zasobami pracy o średnim stopniu kwalifikacji.
-- Z kolei kraje słabo zaawansowane mają względną przewagę w

zakresie dostępności zasobów naturalnych i nisko kwalifikowanych

pracowników.

• Drugą ważną tezą R. Sohnsa jest trafne spostrzeżenie, że struktura

popytu staje się coraz bardziej zróżnicowana w miarę podnoszenia

się poziomu rozwoju poszczególnych krajów i wzrostu

przeciętnego poziomu dochodów indywidualnych ich mieszkańców.

51

Determinanty ekspansji KTN i
BIZ
w świetle teorii lokalizacji (E)

• W związku z powyższym R. Sohns podkreślał, że spośród

przedsiębiorstw zaangażowanych aktywnie w międzynarodowy

podział pracy największe sukcesy odnoszą te, które są w stanie

najlepiej sprostać konkurencji, bo:
-- są najbardziej innowacyjne (dzięki prowadzonym pracom

badawczo-rozwojowym i wdrożeniowym),
-- odznaczają się najlepszymi zdolnościami do zróżnicowania

asortymentu swej produkcji celem dostosowania go do

odmiennej struktury popytu w poszczególnych grupach krajów,
-- przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych potrafią właściwie

wykorzystać istniejące zróżnicowanie krajów w zakresie

relatywnej dostępności czynników wytwórczych oraz korzyści ze

skali produkcji i zbytu.

• Z kolei nawiązując do koncepcji cyklu życia produktu i luki

technologicznej, Sohn w swej teorii międzynarodowego podziału

pracy przedstawił intensywność zapotrzebowania na różne

czynniki wytwórcze
w 3 fazach cykłu życia produktu, tj. w fazie innowacji,

dojrzewania i standaryzacji.

52

Determinanty ekspansji KTN i
BIZ
w świetle teorii lokalizacji (F)

• Dalej zaś omawiany niemiecki ekonomista pokazał wpływ

poszczególnych faz cyklu na przewagi konkurencyjne krajów w
dziedzinie wymiany handlowej oraz działalności inwestycyjnej KTN.

• We wspomnianej wcześniej monografii J. Misala wskazuje też, że

R. Sohns zajmował się ponadto analizą roli bezpośrednich
inwestycji zagranicznych w kontekście konkurencyjności
międzynarodowej przedsiębiorstw, rozróżniając przy tym poziome i
pionowe BIZ.

• Pierwsze z nich polegają na podjęciu w kolejnym kraju goszczącym

produkcji wyrobów (czy usług) już wytwarzanych przez KTN lub
komplementarnych w stosunku do takich wyrobów. Przynoszą one
korzyści skali, bo poprawiają pozycję konkurencyjną korporacji
względem miejscowych firm, które przejściowo mogą mieć
przewagę nad KTN z racji lepszego rozeznia specyficznych
warunków działania na danym rynku.

• Natomiast pionowe BIZ – według Sohnsa - realizowane są przez

korporacje celem zapewnienia im dostępu do potrzebnych
surowców lub zaopatrzenia w niezbędne półprodukty. Przyczyniają
się one zatem także do poprawy konkurencyjności
międzynarodowej KTN.

53

Determinanty ekspansji KTN i
BIZ
w świetle teorii lokalizacji (G)

• Na kolejnym etapie swych rozważań J. Misala omawia wpływ na

międzynarodowe stosunki ekonomiczne

współczesnej teorii

lokalizacji działalności biznesowej

, określanej często w

literaturze mianem

nowej geografii ekonomicznej

(new

economic geography). Nie tylko przedstawia jej istotę, lecz dość

szeroko prezentuje również założenia i rezultaty badań

najważniejszych światowych przedstawicieli tej teorii, z P.

Krugmanem, A. J. Venablesem, D. Pugą, N. Niebuhrem i S.

Stillerem na czele.

• Jak trafnie zauważa Misala, swoistym punktem zwrotnym w

historii wspólczesnej teorii lokalizacji stało się opublikowanie w

1991 r. monografii P. Krugmana pt.: „Geography and Trade”, od

której tytułu wzięła się nazwa nowej geografii. Jej istota polega

natomiast na analizie przestrzennych uwarunkowań i wymiarów

międzynarodowej wymiany handlowej i przepływów czynników

wytwórczych, z BIZ i działalnością KTN włącznie.

• Ekonomiści, którzy są zaliczani do nurtu nowej geografii, zwrócili

przede wszystkim uwagę na fakt, że rozmieszczenie przestrzenne

firm i pracowników jest uzależnione od intensywności

oddziaływania sił dośrodkowych (centripetal forces) i sił

odśrodkowych (centrifugal forces).

54

Determinanty ekspansji KTN i
BIZ
w świetle teorii lokalizacji (H)

• O ile siły dośrodkowe sprzyjają coraz większej koncentracji

geograficznej działalności gospodarczej i względnie równomiernemu
jej rozmieszczeniu, o tyle siły odśrodkowe wywołują zjawisko
przeciwstawne, tj. dekoncentrację (lub dyspersję) oraz
nierównowagę przestrzenną, zarówno przedsiębiorstw, jak i
pracowników. W rezultacie intensywnego oddziaływania tych drugich
pogłębiają się dysproporcje między aglomeracjami gospodarczo
najbardziej rozwiniętymi i regionami zacofanymi.

• Według przedstawicieli nowej geografii,

do głównych przyczyn działania

sił dośrodkowych

należą:

-- względny brak niemobilnych czynników produkcji,
-- niedobór dóbr niewymienialnych (np. mieszkań),
-- występowanie tzw. niekorzyści skali,
-- istnienie chłonnego rynku regionalnego,
-- intensyfikacja powiązań „do przodu” i „do tyłu” (forward and backward
linkages)

między nakładami i efektami w sferze konsumpcji (gdzie przeważają

powiązania

„do przodu”) oraz w dziedzinie produkcji (gdzie dominują powiązania „do

tyłu”).

55

Determinanty ekspansji KTN i
BIZ
w świetle teorii lokalizacji (I)

• Między powiązaniami „do przodu” i „do tyłu” pojawia się często sprzężenie

zwrotne, co dodatkowo sprzyja dalszemu utrwalaniu się procesu

dynamicznego rozwoju aglomeracji kosztem zaniedbywania regionów

zacofanych (na co wskazywali m. in. A. Niebuhr i S. Stiller).

• Z wieloma tezami nowej geografii ekonomicznej łaczą się – zdaniem Misali -

dość ściśle spostrzeżenia formułowane przez przedstawicieli wspólczesnej

teorii zachowania się kierownictw przedsiębiorstw, która nazywana jest w

Niemczech nowoczesną polityką przemysłową (Moderne Industriepolitik).

• W myśl tej ostatniej, obecnie przedsiębiorstwa transnarodowe i krajowe nie

tylko ze sobą konkurują, lecz nierzadko także wpółpracują i koordynują

nawzajem swoją działalność (np. dokonują wspólnych zakupów surowców lub

półproduktów, czy też tworzą alianse strategiczne), jeśli sprzyja to osiąganiu

większych zysków poprzez uzyskiwanie mikroekonomicznych efektów

synergii dzięki rozbudowie sieci powiązań wzajemnych (typu progresywnego

i regresywnego).

• W swych rozważaniach poświęconych oddziaływaniu wspólczesnej teorii

lokalizacji na determinanty działalności KTN i BIZ J. Misala nawiązuje

ponadto do teorii „gron” lub klastrów (clusters), opracowanej początkowo -

jak już wspominałem poprzednio - przez M.E. Portera (w roku 2001), a

następnie wzbogaconej przez wielu innych ekonomistów.

56

Determinanty ekspansji KTN i
BIZ
w świetle teorii lokalizacji (J)

• Odnotować również warto, że J. Misala jest też autorem eseju pt.:”Wpływ

BIZ na konkurencyjność międzynarodową; wybrane aspekty

teoretyczne”, opublikowanego w pracy zbiorowej pod red. M.A. Weresy:

„Polska – Raport o konkurencyjności 2007: Rola zagranicznych

inwestycji bezpośrednich w kształtowaniu przewag konkurencyjnych”

(Instytut Gospodarki Światowej SGH, Warszawa 2007).

• W powyższym eseju wspomniany autor przedstawił m.in. zarys

koncepcji międzynarodowego zlokalizowanego

konkurowania i konkurencyjności

(Locational competition

lub Standortwettbewerb). Wśród głównych twórców i

zwolenników tej nowej koncepcji należy wymienić niemieckiego

ekonomistę H. Sieberta i jego wspólpracowników.

• W myśl koncepcji zlokalizowanego konkurowania, trzeba analizować

łącznie konkurencję międzynarodową w sferze realnej i w dziedzinie

instytucjonalno-instrumentalnej, konkurencję między podmiotami

gospodarczymi (tj. przedsiębiorstwami, ich zrzeszeniami i

gospodarstwami domowymi) oraz między poszczególnymi krajami.

• Podstawowe elementy i płaszczyzny konkurowania między danym krajem

i jego otoczeniem międzynarodowym – według koncepcji

Standortwettbewerb – podane
są na dwu zamieszczonych dalej rysunkach (schematach).

57

Determinanty ekspansji KTN i
BIZ
w świetle teorii lokalizacji (K)

Uwaga: Powyższy rysunek został zaczernięty z eseju J. Misali:
Wpływ BIZ na konkurencyjność..., op. cit.

58

Determinanty ekspansji KTN i
BIZ
w świetle teorii lokalizacji (L)

Uwaga: Powyższy rysunek został zaczernięty z eseju J. Misali:
Wpływ BIZ na konkurencyjność..., op. cit.

59

Determinanty ekspansji KTN i
BIZ
w świetle teorii lokalizacji (Ł)

• Jak wynika z podanych schematów, w warunkach współczesnej

gospodarki światowej przedsiębiorstwa poszczególnych krajów (z

KTN włącznie) muszą ze sobą konkurować przede wszystkim na

rynkach dóbr materialnych i usług, tzn. na rynkach różnych

produktów.

Dzięki temu

mogą one powiększać osiągane przez siebie zyski,

jeśli mają przewagę nad swymi rywalami pod względem atrakcyjności cen (tj.

oferując niższe ceny) i jakości sprzedawanych produktów.

• Konkurowanie w sferze mobilnych czynników wytwórczych – kapitału,

technologii i pracy (zwłaszcza o pracowników wysoko

kwalifikowanych) odbywa się zarówno między przedsiębiorstwami, jak

też między krajami i regionami świata.

Rządy, banki centralne i pozostałe

instytucje państwowe poszczególnych krajów uczestniczą także aktywnie w

tej konkurencji, gdyż instrumenty prowadzonej przez nie polityki zachęcają

lub zniechęcają do napływu zagranicznych czynników produkcyjnych do

poszczególnych krajów.

• Podobnie wygląda konkurencja międzynarodowa o takie mało

mobilne lub niemobilne czynniki wytwórcze jak: ziemia, surowce i

środowisko naturalne oraz niekwalifikowani pracownicy. Przy tym

dzięki przyciągnięciu mobilnych zagranicznych czynników produkcji i

wzrostowi wymiany handlowej zwiększa się wykorzystanie czynników

niemobilnych, co pozwala na poprawę międzynarodowej pozycji

konkurencyjnej danego kraju
oraz jego przedsiębiorstw.