Trybunał Stanu-odrębny organ władzy sądowniczej, powołany do orzekania o odpowiedzialności konstytucyjnej osób zajmujących najwyższe stanowiska państwowe.
Organizację TS oraz tryb postępowania przed TS określa ustawa z dnia 26 marca 1982 r.
o Trybunale Stanu oraz Ustawa z dnia 29 sierpnia 2003 r. o zmianie ustawy o Trybunale Stanu (Dz. U. z dnia 8 października 2003 r.); (art.201)
• Zgodnie z art. 198 ust.1, za naruszenie Konstytucji bądź ustawy, w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie swojego urzędowania, odpowiedzialność Konstytucyjną przed TS ponoszą:
Prezydent Rzeczypospolitej,
Prezes Rady Ministrów oraz członkowie Rady Ministrów,
Prezes Narodowego Banku Polskiego,
Prezes Najwyższej Izby Kontroli,
członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji,
osoby, którym Prezes Rady Ministrów powierzył kierowanie ministerstwem,
Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych
Zgodnie z art. 198 ust. 2, odpowiedzialność konstytucyjną przed TS ponoszą również posłowie
i senatorowie w zakresie określonym w art. 107.
TS nie jest sądem w rozumieniu art. 175 ust. 1
Konstytucji, nie sprawuje wymiaru sprawiedliwości w przyjętym tam znaczeniu. Natomiast TS odpowiada w pełni charakterystyce organu władzy sądowniczej, zarówno z uwagi na niezawisłość sędziów, jak
i ze względu na charakter jego zadań polegający na orzekaniu o tym, czy konkretne czyny wskazanych osób stanowiły naruszenie prawa. W tej perspektywie charakterystyka działalności TS jest zbliżona do charakterystyki sądu karnego, a w niektórych sytuacjach TS działa jako sąd karny.
Odpowiedzialność konstytucyjna ma ograniczony podmiotowo charakter, tzn. podlegają jej tylko te osoby, które wyraźnie wskazano w konstytucji. Wyliczenie to ma charakter enumeratywny, tym samym nie może podlegać interpretacji rozszerzającej. W obecnym stanie prawnym odpowiedzialność ta obejmuje 3 grupy podmiotów (art. 198 konstytucji).
Do pierwszej grupy należy Prezydent RP i w tym przypadku zakres odpowiedzialności konstytucyjnej ma zupełny i wyłączny charakter.Zupełny, bo obejmuje ona wszelkie przestępstwa, jakich prezydent dopuścił się w okresie sprawowania urzędu; nie ma natomiast znaczenia ich związek z piastowaniem lub wykonywaniem tego urzędu. Odpowiedzialność przed TS dotyczy więc także przestępstwa popełnionego w życiu prywatnym. Wyłączny, bo za popełnienie przestępstwa Prezydent może być pociągnięty do odpowiedzialności tylko przed TS.
Dla utrudnienia uniknięcia odpowiedzialności, uznano (art. 2 ust. 2 uTS), że w okresie sprawowania urzędu nie biegnie przedawnienie za te przestępstwa, za które nie postawiono go w stan oskarżenia przed Trybunałem Stanu.
Druga grupa obejmuje inne osoby pełniące najwyższe stanowiska państwowe:
Prezes oraz członkowie Rady Ministrów, czyli tylko i wyłącznie osoby wchodzące w skład Rady Ministrów.
Osoby, którym prezes RM powierzył kierowanie ministerstwem-jednakże obecnie obowiązująca ustawa o Radzie Ministrów przewiduje, że zastępstwo ministra sprawuje premier lub wskazany przez premiera członek rządu (art. 36), co sugeruje, że nie ma możliwości powierzenia tego zadania innym osobom.
c) Prezes NBP-jest to praktycznie jedyny sposób usunięcia go ze stanowiska przed upływem kadencji.
d) Prezes NIK-tak jak w przypadku Prezesa NBP.
e) Członkowie KRRiT, co obejmuje także jej przewodniczącego-jest to jeden z możliwych sposobów usunięcia pojedynczego członka z Rady.
f) Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych-jest on na czas wojny mianowany przez prezydenta na wniosek prezesa RM i w tym samym trybie może też zostać w każdym czasie odwołany.
Poza zakresem odpowiedzialności przed TS pozostają osoby z kręgu władzy sądowniczej, a także Rzecznik Praw Obywatelskich.
Zakres przedmiotowy odpowiedzialności konstytucyjnej to odpowiedzialność za popełnienie deliktu konstytucyjnego, czyli czynu, który nie stanowiąc przestępstwa, spełnia równocześnie 2 przesłanki:
Polega na naruszeniu konstytucji i ustawy. Odpowiedzialność konstytucyjna może bowiem wynikać tylko z naruszenia prawa, ale podstawą odpowiedzialności nie może być każde naruszenie prawa, a jedynie naruszenie unormowań zawartych w konstytucji lub ustawach.
2)Popełnienie czynu związane jest z wykonywaniem urzędu:
● czyn zostaje popełniony w zakresie urzędowania danej osoby-tu dana osoba działa w ramach swojego zakresu kompetencyjnego, ale z naruszeniem prawa,
● czyn zostaje popełniony w związku z zajmowanym stanowiskiem-tu dana osoba podejmuje działania poza przysługującymi jej kompetencjami, ale też możliwe do podjęcia w związku z zajmowanym stanowiskiem, np. minister sprawiedliwości podejmuje próby oddziaływania na orzecznictwo sądowe z naruszeniem zas. niezawisłości sędziowskiej
Odpowiedzialność może dotyczyć tylko czynu popełnionego w okresie piastowania danego stanowiska, co nie znaczy, że może być ona egzekwowana tylko w okresie pełnienia tego stanowiska. Popełnienie czynu może nastąpić zarówno poprzez działanie, jak i zaniechanie.
Art. 198 ust. 1 nie formułuje przesłanki winy. Zgodnie z nowelą z 2001 roku nawet nieumyślne naruszenie konstytucji lub ustawy może stać się przesłanką pociągnięcia do odpowiedzialności konstytucyjnej. Wykluczone jest nadawanie jej obiektywnego charakteru-pociąganie do odpowiedzialności za efekty działalności, nawet w sytuacji braku winy nieumyślnej.
Procedura, w której realizowana jest odpowiedzialność konstytucyjna
Zgłoszenie wstępnego wniosku,
Postępowanie w Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej,
Postawienie w stan oskarżenia,
Rozpoznanie sprawy przez TS w I instancji,
Rozpoznanie sprawy przez TS w II instancji
Procedura ta jest inna w stosunku do prezydenta,
inna w stosunku do pozostałych osób, o których mowa w art. 198 ust. 1 konstytucji.
Postępowanie przed TS ma charakter dwuinstancyjny, w I instancji Trybunał orzeka w składzie pięcioosobowym, a w II instancji- w składzie siedmioosobowym, wyłączeni są sędziowie orzekający w I instancji. Przyjęto zasadę ustalania składów przez losowanie, co choć w części ma eliminować skutki politycznego kształtowania Trybunału Stanu.
● W postępowaniu przed TS stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu postępowania karnego-prowadzone jest ono przy zachowaniu możliwie pełnego podobieństwa do postępowania przed sądem karnym.
Rozprawa ma charakter jawny, chyba że wzgląd na bezpieczeństwo Państwa lub ochronę tajemnicy państwowej wymagają uchylenia jawności (art. 20b uTS).
● Oskarżonemu przysługuje prawo do obrony i wszystkie wynikające z tego prawa gwarancje proceduralne
Za czyny objęte oskarżeniem TS wymierza następujące kary, jeżeli czyn nie wypełnia znamion przestępstwa:
Utratę biernego i czynnego prawa wyborczego (na okres od 2 do 10 lat),
2) Zakaz zajmowania kierowniczych stanowisk lub pełnienia funkcji związanych ze szczególną odpowiedzialnością w organach państwowych lub organizacjach społecznych (na okres od 2 do 10 lat),
3) Utratę wszystkich lub niektórych orderów i odznaczeń oraz (na okres od 2 do 10 lat) utratę zdolności do ich uzyskania
Z uwagi na szczególne okoliczności sprawy TS może odstąpić od ukarania i poprzestać na stwierdzeniu winy oskarżonego.
● Jeżeli natomiast czyn wypełnia znamiona przestępstwa, TS wymierza także kary przewidziane w ustawach karnych (art. 26 uTS).