1. Norma postępowania, a norma prawna

Prawem są tylko te normy, które pochodzą od państwa, a ściśle mówiąc tylko te normy, które zostały ustanowione przez kompetentny organ państwa (tzw. test pochodzenia).

1. Prawo a czas
   Prawem obowiązującym są tylko te prawa, które zostały ustanowione, a zarazem nie zostały formalnie uchylone (tzw. derogacja).

2. Norma postępowania
   a) Norma postępowania (w tym norma prawna) jest to wyrażenie, które w sposób dostatecznie jednoznaczny określonemu podmiotowi, w określonych okolicznościach, nakazuje bądź zakazuje określone zachowanie się.
   
   b) Budowa normy:

określenie adresata -> określenie okoliczności -> nakaz bądź zakaz zachowania się

HIPOTEZA - DYSPOZYCJA

1. Charakterystyka semiotyczna normy
   Normy należą do typu wypowiedzi dyrektywnych. Wypowiedzi tego typu pełnią funkcję sugestywną. Normy postępowania nadają się do tego, aby w sposób stanowczy oddziaływać na zachowanie się jakiejś osoby, zwłaszcza na to, aby osoba ta wpływała jakoś na rzeczywistość. Stanowczość odróżnia normy postępowania od innego typu dyrektyw (np. dyrektyw celowościowych).

2. Wartość logiczna normy

Normy nie mają wartości logicznej. O normie nie można sensownie orzec, że jest prawdziwa albo fałszywa. Normy są: ·- słuszne
- sprawiedliwe, a przede wszystkim obowiązują albo nie obowiązują.

1. Podział norm

1. Wskazanie adresata:
   - indywidualne
   - generalne

2. Sposób określenia zachowania:
   - abstrakcyjne
   - konkretne

3. Sposób wskazania okoliczności:
   - indywidualne
   - generalne

1. Postać słowna norm
   

1. Wypowiedzi mające formę zdania rozkazującego

2. Wypowiedzi modalne

3. Wypowiedzi pozornie opisowe

1. Norma sankcjonowana i norma sankcjonująca
   a) norma sankcjonowana – norma o strukturze: jeżeli podmiot P₁ wykona czynność konwencjonalną C_k to podmiot A₁ ma obowiązek wykonać czyn C₁.
   b) norma sankcjonująca – norma o strukturze: jeżeli wystąpi warunek W_2, polegający na tym, że podmiot A₁ nie wykona czynu C₁, to podmiot A₂ (zazwyczaj organ państwa) ma obowiązek wykonać czyn C₂ (tj. wymierzyć sankcję, która jest tak dobrana, by A₁ bardziej opłacało się wykonać czyn C₁ niż narazić się na to, że podmiot A₂ dokona wobec niego czynu C₂).

2. Aspekty i rodzaje sankcji
   
   Aspekty:
   a) socjologiczny – kara naturalna; sankcja jako instytucja społeczna
   b) normatywny – sankcja przewidziana przez normy
   
   Podział sankcji:
   a) sankcje skupione – są sformalizowane ( formalnie określona procedura i katalog sankcji) i zinstytucjonalizowane ( wymierzane w imieniu danego podmiotu). Np. sankcja prawna
   b) sankcje rozsiane – nie są sformalizowane ani zinstytucjonalizowane. Np. sankcja moralna

3. Lex imperfecta
   W tych przypadkach ustawodawca nie dołączył norm sankcjonujących, zatem żaden organ w przypadku przekroczenia norm, nie może wymierzyć sankcji np. art. 23,87 Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy.

4. Norma, a przepis prawny
   Normy nie należy utożsamiać z przepisem. Przepis prawny to zdanie w sensie gramatycznym, z reguły wyróżniony graficznie, jako art. § czy ust. Z przepisów zbudowane są teksty prawne. Z owych tekstów prawnik, urzędnik czy każdy zainteresowany odtwarza normy prawne w drodze wykładni.

5. Norma kompetencyjna
   a) Norma kompetencyjna – norma, którą wyróżnia jakiś podmiot P jako kompetentny do wykonania czynności C. Adresatem tej normy jest podmiot A, na który norma nakłada obowiązek zareagowania jakoś na dokonanie czynności konwencjonalnej C przez podmiot P.
   
   b) Podmiot kompetentny jest wyróżniony (tj. wskazany w okolicznościach), manifestowany w przepisie, ale nie jest adresatem (!!) takiej normy.

6. Czynność konwencjonalna
   
   a) O tym jak dokonać czynności konwencjonalnej i kiedy będzie ona ważna decyduje tzw. reguła sensu, czyli podobne do dyrektyw celowościowych, dyrektywy ważnego dokonywania czynności konwencjonalnej.
   b) STOSOWANIE PRAWA to czynność konwencjonalna organu państwa, którą rozstrzyga się na podstawie normy generalnej i abstrakcyjnej, jakąś sprawę indywidualną i konkretną.

Etapy stosowania prawa:
1. Podstawa prawna

2. Stan faktyczny

3. Dokonanie subsumpcji (podciągnięcie stanu faktycznego pod stan prawny)
4. Wydanie decyzji finalnej

1. Luz decyzyjny
   Zakres swobody, gdy przepis prawa jest tak sformułowany, że zawiera pewne elementy ocenne, zwroty niedookreślone znaczeniowo lub zakresowo. Prawodawca może, dążąc do zapewnienia prawu elastyczności, pozostawiać luzy decyzyjne poprzez:
   
   a) wyznaczanie granic, w jakich można podejmować decyzję
   b) klauzule generalne (odesłania pozasystemowe)
   c) zwroty niedookreślone
   
   Częściej jednak jest tak, że luzy decyzyjne są powiązane z charakterem tekstów prawnych, podzielających cechy języka etnicznego (ogólnego).
   

2. Język prawny, a język prawniczy
   Język prawny to język tekstów prawnych, a język prawniczy to język doktryny prawa!
   
   Język prawny – język ogólny, cechujący się niedookreślonością zwrotów tego języka. Tekst składa się ze zdań tj. przepisów prawnych, a wiele wyrazów ma znaczenie swoiste dla tego języka. Pożądana jest:
   a) adekwatność
   b) zwięzłość
   c) precyzyjność
   d) komunikatywność
   Bardzo ważnymi cechami tekstu prawnego jest to, że ma kilka poziomów oraz jest zmienny.

3. Postępowanie dowodowe, domniemanie prawe i materialne
   
   a) Postępowanie dowodowe jest częścią każdej procedury w prawie. Ustala się fakty, a w oparciu o te ustalenia formułuje się twierdzenia. W tym sensie dowodzi się twierdzeniu o faktach sprawy. Przez dowód rozumiemy informacje albo czynność dowodową!
   
   b) Domniemanie prawne – reguła kierowana do organu stosującego prawo, nakazująca uznać jakiś fakt „A” za ustalony, tak długo aż nie zostanie on obalony (domniemanie formalne).
   
   c) Domniemanie materialne – należy uznać fakt „A” zawsze wtedy, gdy ustalony zostanie fakt „B”.

4. System prawa
   
   a) System prawa – to zbiór ułożonych hierarchicznie aktów prawnych, składających się z norm.
   b) Akt normatywny – to odpowiednio uporządkowany zbiór przepisów prawnych. Przepisy te wysławiają normy. Akt normatywny jest zawsze wydany przez odpowiedni podmiot.

5. Źródła prawa
   a) formalne źródła prawa
   - fakty prawotwórcze (stanowienie)
   - rezultaty faktów prawotwórczych ( akty prawa stanowionego: ustawy, rozporządzenia etc.)
   b) źródła poznania prawa (wiedza o normach prawnych)
   - oficjalne (Urzędowe dzienniki promulgacyjne)
   - nieoficjalne (podręcznik, wiedza kolegów etc.)
   
   Im wyżej akt w hierarchii, tym ma większą moc prawną!
   
   Urzędowe dzienniki promulgacyjne: Dziennik Ustaw RP, Dziennik Urzędowy RP „Monitor Polski”, wojewódzkie dzienniki urzędowe.

6. Hierarchia źródeł prawa ( III rozdział Konstytucji RP)
   1) Konstytucja RP
   2) Ratyfikowane umowy międzynarodowe ( za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie)
   3) Ustawy (w stanie wojny Rozporządzenie z mocą ustawy)
   4) Ratyfikowane umowy międzynarodowe
   5) Rozporządzenia
   6) Akty prawa miejscowego (np. uchwały rady gminy czy miasta)
   
   Norma stojąca niżej musi być zgodna treściowo z norną stojącą wyżej. Jedynie norma stojąca wyżej może być podstawą kompetencyjną do wydania normy niżej leżącej.
   
   Mamy tzw. prawo wewnętrzne (inaczej interna administracji), którego normy nie tworzą hierarchii systemu, ich katalog jest otwarty ( tak podmiotowo, jak i przedmiotowo). Prawo te wiąże tylko jednostki podlegające wydającemu taki akt (zarządzenie, uchwała, postanowienie).

7. Budowa aktu normatywnego
   Ustawa składa się z określonych elementów, które powinny być w niej umieszczone w następującej kolejności:
   a) tytuł
   b) przepisy merytoryczne (ogólne i szczegółowe),
   c) przepisy o zmianie przepisów obowiązujących (nowelizujące)
   d) przepisy przejściowe i dostosowujące,
   e) przepisy końcowe, na które składają się przepisy uchylające, przepisy i wejściu ustawy w życie oraz przepisy o wygaśnięciu mocy obowiązującej ustawy
   
   W każdym akcie normatywnym można wyróżnić jego część artykułowaną, w której zawarte są przepisy prawne oraz część nieartykułowaną, na którą składają się: tytuł aktu, preambuła, tzw. podstawa prawna oraz podpis.

8. Rodzaje aktów prawnych - charakterystyka
   a) Akty prawa miejscowego – moc obowiązująca ograniczona do terytorium działalności organu stanowiącego źródło prawa powszechnie obowiązującego.
   
   b) Rozporządzenia – akty wykonawcze wydawane są w celu wykonania ustawy na podstawie i w granicach upoważnienia ustawowego. Wyróżniamy ograniczony krąg podmiotów wydających rozporządzenia: Prezydent RP, PRM, Ministrowie kierujący działem administracji publicznej, przewodniczący komitetów wchodzących w skład RM, RM, KRRiT. (art. 149 K RP)
   c) Umowy międzynarodowe – gdy ratyfikowane przez Prezydenta RP - moc niższa od ustaw. Gdy ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie – wtedy moc wyższa od ustaw (art. 91 ust. 2 Konstytucji RP). Mogą być nie ratyfikowane – wówczas są tylko źródłem prawa wewnętrznego (nie obowiązują powszechnie).
   d) Ustawy – sędziowie podlegają Konstytucji i ustawom. Występuje ograniczenie podmiotowe – ustawy stanową wyłącznie organ przedstawicielski. Nie ma ograniczeń przedmiotowych – ustawą można regulować wszelkie materie.
   e) Rozporządzenia z mocą ustawy – wydawane przez Prezydenta RP, na wniosek RM, wymagają zatwierdzenia przez Sejm, tylko w stanie wojennym. Akty te mają ograniczoną przedmiotową materię regulacji. (art. 234 K RP)
   f) Konstytucja RP – najwyższy akt normatywny systemu prawa w Polsce. Ma 13 rozdziałów.

• I rozdział – ustrój RP

• II rozdział – prawa i obowiązki człowieka i obywatela

• III rozdział – źródła prawa

• IV – IX rozdział – parlament, prezydent RP, rząd, samorząd terytorialny, sądy i trybunały, NIK, RPO, KRRiT

• X – XIII rozdział – finanse publiczne, stany nadzwyczajne, zmiany konstytucji, przepisy przejściowe i końcowe
  

1. Realizowanie, przestrzeganie prawa
   a) Realizuje normę ten, kto spełnia obowiązek wyznaczony przez tę normę, chociażby przypadkowo.
   b) Przestrzega normy ten, kto realizuje ją, jest świadomy jej treści, a nawet gotowy zmodyfikować swoje zachowanie ze względu na daną normę.
   
   Norma skuteczna(efektywna) – o normie powiemy, że jest skuteczna, jeżeli uznamy, że obowiązuje w sensie behawioralnym.
   Czynniki wpływające na przestrzeganie norm prawnych:
   1. Pozytywne wartościowanie normy – uzasadnienie aksjologiczne normy jest czynnikiem wpływającym na jej działanie.
   2. Obawa przed sankcją.
   3. Możliwość uzyskania korzyści.

2. Luki aksjologiczne
   Luki aksjologiczne (pozorne)– nie są wadami systemu prawa, wedle czyichś ocen jakoś norma powinna obowiązywać, a nie obowiązuje lub nie powinna obowiązywać, a obowiązuje.

3. Stosunek prawny
   a) Stosunek społeczny faktyczny – faktyczne oddziaływanie na siebie osób. Jeżeli oddziaływanie to oparte jest na normach to ten stosunek jest tetyczny (religijne, obyczajowe, moralne). Jeżeli będą to normy prawne to mamy do czynienia ze stosunkiem prawnym.
   b) Stosunek prawny – to stosunek tetyczny, który jest oparty na normie prawnej. Konstrukcja stosunku prawnego znajduje zastosowanie do wszystkich gałęzi prawa, ale w szczególności do prawa cywilnego.
   
   Stosunki prawne mogą być:
   * stosunkami zobowiązaniowymi (gdy podmiot „A” ma obowiązek świadczyć na rzecz podmiotu „B” zwanego uprawnionym)
   * stosunkami podległości kompetencyjnej ( podmiot „A” podlega kompetencji podmiotu „B”

4. Struktura stosunku prawnego
   a) podmioty (osoby prawne, osoby fizyczne, jednostki organizacyjne)
   b) przedmiot (określone zachowanie się)
   c) treść (prawa i obowiązki podmiotów stosunku)
   
   Zachowania prawne:
   
   Uprawnienie – sytuacja prawna polegająca na tym, że podmiot „A” ma obowiązek wykonać jakieś świadczenie na rzecz podmiotu „B”. Sytuacja prawna wyznaczona podmiotowi „B” to uprawnienie. Powstaje ze względu na obowiązek „A” świadczenia na rzecz „B”.
   Kompetencje – upoważnienie, to sytuacja prawna „B” polegająca na tym, że jeżeli ten podmiot dokona czynności konwencjonalnej to inne podmioty będą miały obowiązek zareagować jakoś na to – zaktualizuje się jakiś ich obowiązek.
   Kompetencja może wiązać się z wolnością czynienia z niej użytku.

5. Podmiotowość prawna
   a) Podmiotowość prawną ma ten podmiot, który może mieć prawa lub obowiązki. Podmiotowość jest ukształtowana różnorako, w zależności od gałęzi prawa (np. nie ma przedmiotowości w PC, ale jest w Prawie Podatkowym). Dotyczy zwłaszcza podmiotów zbiorowych. Podmiotowość prawną ma każdy człowiek od urodzenia do śmierci, a także pewne jednostki organizacyjne.
   b) Zdolność prawna – ten ma zdolność prawną, kto może być podmiotem praw i obowiązków
   c) Zdolność do czynności prawnych – ten ma zdolność do czynności prawnych, kto może poprzez dokonanie czynności konwencjonalnych wywoływać określone skutki prawne zwłaszcza powstanie, zmianę lub ustanie stosunku prawnego. Ta kompetencja nie przysługuje wszystkim w tym samym zakresie:
   
   * pełna zdolność do czynności prawnych – osoby pełnoletnie, które nie są ubezwłasnowolnione, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne, które nie mają osobowości prawnej choć ustawa przyznaje im zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych
   * ograniczona zdolność do czynności prawnych – osoby od 13. r.ż. do uzyskania pełnoletności, ubezwłasnowolnieni częściowo
   * brak zdolności do czynności prawnych – osoby do ukończenia 13. r.ż. i osoby ubezwłasnowolnione całkowicie
   d) Osoba prawna – jednostka organizacyjna, której ustawa przyznaje osobowość prawną. Może być to stowarzyszenie osób (korporacja) albo majątek (fundacje) np. wspólnota mieszkaniowa
   e) Osoba fizyczna – człowiek od urodzenia do śmierci
   
   Zdolność prawną ma dziecko poczęte, ale nienarodzone (NASCITURUS) Nabędzie prawa i obowiązki o ile urodzi się żywe.
   
   f) Fakt prawny – nazywany fakt doniosły prawnie, czyli taki, z którym normy prawne wiążą określone skutki (powstanie, zmianę lub ustanie stosunku prawnego)

6. Sytuacje prawne
   Normy wyznaczają określonym podmiotom zachowania do spełnienia. Kwalifikacja zachowań podmiotów ze względu na zespół norm to modalność prawna!
   
   Wyróżniamy dwa rodzaje modalności:
   a) podstawowe

Podstawowa sytuacja prawna – gdy da się sytuację podmiotu scharakteryzować jako modalność podstawową. Powstaje, gdy czyje zachowanie da się scharakteryzować jako:
* zakazane
* niezakazane
* dozwolone
* indyferentne
* fakultatywne

b) pochodne
Pochodna sytuacja prawna – gdy da się sytuację prawną podmiotu scharakteryzować jako modalność pochodną (kwalifikacja zachowań jako zachowań odnoszących się do innej osoby, aniżeli adresat normy).

Sytuacja pochodna jakiegoś podmiotu P powstaje ze względu na zachowanie podmiotu R odnoszącego się do podmiotu P – innego niż adresat normy. Pochodna modalność to kompetencja i uprawnienie.

Podmiot, na rzecz którego ze względu na normy wykonuje się świadczenie to recypient (zachowanie adresata normy jest ukierunkowane na taką osobę).

Zachowanie jest dla kogoś przedmiotem obowiązku, gdy jest przez jakąś normę nakazane lub zakazane:
a) Czyn, który nie jest czynem zakazanym ze względu na normę P, jest czynem dozwolonym ze względu na normę P (dozwolony prawnie, gdy nie ma zakazu w systemie prawa)
b) Czyn, który nie jest czynem nakazanym ze względu na normę P, jest czynem fakultatywnym ze względu na normę P.

c) Czyn fakultatywny i zarazem dozwolony (tj. ani nakazany, ani zakazany) to czyn indyferentny.

W tym przypadku istnieje wolność zrealizowania tego czynu i wolność powstrzymania się od tego – jest to wolność dwustronna!

Z czynem indyferentnym mogą wiązać się jakieś konsekwencje prawne (gdy tak nie jest, czyn jest obojętny prawnie). Np. posiadanie samochodu nie jest nakazane ani zakazane, lecz wiążą się z tym pewne skutki prawne (obowiązek ubezpieczenia).

1. Wolność prawnie chroniona
   Wolność prawnie chroniona to sytuacja B, powstała ze względu na normę zakazującą każdemu innemu lub niektórym innym niż B (tj. podmiotom nie-B) działań ingerencyjnych w pewną sferę zachowań podmiotu B. Nie-B mają obowiązek powstrzymania się od ingerencji.
   
   

2. Roszczenie
   Roszczenie to uprawnienie, w którym są już określone podmioty uprawnionego (A) i zobowiązanego do świadczenia (B), a obowiązek ten jest zaktualizowany (wymagalny).
   Gdy (B) nie będzie spełniał świadczenia, to podmiot A ma kompetencje do dochodzenia spełnienia świadczenia przed sądem (tzw. roszczenie sądowe)

3. Konstytucja cd.
   a) Zasady ustroju:

• Władza zwierzchnia należy do narodu, który wykonuje władzę w formie: demokracji bezpośredniej (referenda) i pośredniej (przez przedstawicieli) – jest to podstawowy sposób sprawowania władzy.

• Konstytucja akcentuje suwerenność (samodzielność w podejmowaniu decyzji) i niepodległość państwa oraz niepodzielność terytorium

• Art. 2 Konstytucji RP stanowi zasadę demokratycznego państwa prawnego, urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej.

Przyjmuje się, że państwo prawa cechuje:

• Podział władz

• Zwierzchniość Konstytucji

• Niezawisłość i niezależność sędziów oraz sądów

• Szczególna rola ustawy (tzw. materie ustawowe)

b) Zasada demokratycznego państwa prawnego – rozwinięcie:

Przyzwoita legislacja – zakaz retroaktywności prawa (na niekorzyść adresatów); odpowiednie okresy vacatio legis; ochrona praw nabytych oraz określoności i jasności prawa.
Ważna jest tzw. zasada proporcjonalności – zakaz nadmiernej, nieuzasadnionej ingerencji w wolność obywateli.
Sprawiedliwość społeczna – realizacja zadań interwencyjnych ( np. w gospodarkę), opiekuńczych (np. polityka socjalna) oraz paternalistycznych.

c) Budowa społeczeństwa obywatelskiego – można przyjąć, że Konstytucja daje wyraz wagi społeczeństwa obywatelskiego. Zakłada:

• Pluralizm polityczny

• Wolność tworzenia stowarzyszeń i innych organizacji zrzeszających (NGO)

• Wolność tworzenia związków zawodowych, samorządu zawodowego i terytorialnego oraz związków wyznaniowych

• Zapewnia wolność przepływu informacje (media itd.) Jest to bardzo ważne prawo człowieka do informacji.

1. Podział władz – art. 10 K RP, rozgraniczenie podmiotowe i przedmiotowe – wykonywanie władzy ustawodawczej, sądowniczej i wykonawczej przez odpowiednie organy

2. Społeczna gospodarka rynkowa – Polska to liberalne państwo socjalne. Z jednej strony występuje wolny rynek i wolność działalności gospodarczej oraz zapewnienie własności prywatnej, a z drugiej – rozbudowany system świadczeń socjalnych, progresja podatków.

3. Źródłem wolności i praw człowieka jest przyrodzona i niezbywalna godność człowieka (art. 30 K RP)