Podstawy prawa dla ekonomistów - zagadnienia
WPROWADZENIE:
I. Pojęcie prawa
1. Prawo jako system normatywny a inne systemy normatywne
a) sankcja przymusu państwowego jako cecha charakterystyczna systemu prawnego
2. Podział prawa na prawo publiczne i prawo prywatne
a) zasada nadrzędności i podporządkowania jako zasada prawa publicznego; decyzja administracyjna jako forma działania administracji
b) zasada autonomii woli stron i zasada ich równouprawnienia jako zasady prawa prywatnego; umowa cywilnoprawna jako forma działania w obszarze prawa prywatnego
CZĘŚĆ PIERWSZA: PRAWO PUBLICZNE
II. Źródła prawa w Rzeczypospolitej Polskiej
1. System źródeł prawa krajowego według polskiej konstytucji z 1997 r.
a) konstytucja
- szczególna moc prawna konstytucji (art. 8 ust. 1 Konst.)
- bezpośrednie stosowanie konstytucji (art. 8 ust. 2 Konst.)
a) pojęcie ustawy jako szczególnego aktu prawnego, najwyższego mocą po Konstytucji
- uzasadnienie szczególnej roli ustawy w systemie źródeł prawa
b) rozporządzenie (art. 92 Konst.)
- warunki dopuszczalności wydawania rozporządzeń
- organy uprawnione do wydawania rozporządzeń
c) prawo miejscowe (art. 94 Konst.)
- rodzaje spraw regulowanych aktami prawa miejscowego
- organy uprawnione do wydawania aktów prawa miejscowego
2. Miejsce prawa międzynarodowego w polskim porządku prawnym (art. 91 Konst.)
a) ratyfikowane umowy międzynarodowe
b) prawo wspólnot Europejskich
III. Naczelne zasady ustroju społeczno-gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej
1. Zasada zwierzchności narodu
a) wyjaśnienie znaczenia zasady zwierzchności narodu
b) demokracja bezpośrednia a demokracja pośrednia
c) formy demokracji bezpośredniej (referendum ogólnokrajowe - art. 125 Konst., referendum lokalne - art. 170 Konst., obywatelska inicjatywa ustawodawcza - art. 118 ust. 2 Konst.)
- podmioty uprawnione do zarządzenia referendum ogólnokrajowego
d) formy demokracji pośredniej (Sejm i Senat jako reprezentacja podmiotu władzy suwerennej)
2. Zasada podziału władz (art. 10 Konst.)
a) wyjaśnienie potrzeby istnienia zasady podziału władz
b) rodzaje władz i organy należące do każdej z nich
3. Zasada „społecznej gospodarki rynkowej” (art. 20 Konst.)
a) wyjaśnienie znaczenia „społecznej gospodarki rynkowej”
b) podstawy „społecznej gospodarki rynkowej”
c) różnice pomiędzy systemem „społecznej gospodarki rynkowej” a systemem gospodarki sterowanej centralnie (nakazowo-rozdzielczej)
III. System organów władzy Rzeczypospolitej Polskiej
1. Władza ustawodawcza - Sejm i Senat (art. 95 i n. Konst.)
a) skład Sejmu i Senatu (art. 96 i 97 Konst.)
b) proces ustawodawczy,
- co to jest inicjatywa ustawodawcza i komu przysługuje (art. 118 Konst.)
- jaką większością Sejm przyjmuje ustawy (art. 120 Konst.)
- co oznaczają pojęcia: większość zwykła, większość bezwzględna i większość kwalifikowana
- rola Senatu w procesie ustawodawczym (art. 121 Konst.)
- większość potrzebna w Sejmie do odrzucenia poprawek Senatu (art. 121 ust. 3 Konst.)
- podpisanie ustawy przez Prezydenta RP i jego uprawnienia w procesie ustawodawczym (art. 122 Konst.)
- rozróżnienie pojęć „ustawa” i „uchwała”
2. Władza sądownicza (art. 172 i n. Konst.)
a) rodzaje sądów w Rzeczypospolitej Polskiej
- sądy powszechne i szczególne
- sądy wchodzące w skład sądownictwa powszechnego (sądy rejonowe, okręgowe i apelacyjne)
- rola Sądu najwyższego w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości
b) postępowanie sądowe cywilne i karne
- wniesienie pozwu/wniesienie aktu oskarżenia
- środki odwoławcze w postępowaniu sądowym cywilnym i karnym: apelacja i kasacja,
- właściwość sądów do rozpatrywania apelacji i kasacji
c) stosowanie prawa Wspólnot Europejskich przez Sądy Krajowe; postępowanie prejudycjalne przed Europejskim Trybunałem, Sprawiedliwości - art. 234 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską: http://www.wup.lublin.pl/download/efs/Traktat%20WE.doc)
3. Władza wykonawcza
a) Prezydent RP
- podział uprawnień Prezydenta RP na wymagające i niewymagające kontrasygnaty
- pojęcie kontrasygnaty (art. 144 ust. 2 Konst.)
- podstawowe uprawnienia Prezydenta RP nie wymagające kontrasygnaty (art. 144 Konst. ust. 3 Konst.)
b) rola Prezydenta RP w procesie ustawodawczym (art. 122 Konst.)
c) Rada Ministrów, Prezes Rady Ministrów i ministrowie jako organy władzy wykonawczej (art. 146 i n. Konst.)
IV. Terenowa administracja rządowa i samorząd terytorialny
1. Administracja rządowa - wojewoda jako przedstawiciel Rady Ministrów w województwie (art. 152 Konst.)
2. System samorządu terytorialnego w Rzeczypospolitej Polskiej
a) jednostki samorządu terytorialnego (gmina, powiat, województwo) i ich organy
b) jednostki pomocnicze gminy i ich organy
3. Wzajemny stosunek administracji rządowej i samorządu terytorialnego - art. 171 Konst.)
4. Postępowanie przed organami administracji państwowej i samorządowej
a) instancje i organy postępowania administracyjnego
- organy pierwszej instancji i organy odwoławcze od decyzji organów administracji rządowej i samorządowej
- wnoszenie skargi na decyzję administracyjną (sądy administracyjne)
CZĘŚĆ DRUGA: PRAWO PRYWATNE
V. Podmioty prawa
1. Osoby fizyczne
a) zdolność do czynności prawnych osób fizycznych (art. 11 i n. kc.)
- wiek nabycia częściowej i całkowitej zdolności do czynności prawnych
- ubezwłasnowolnienie całkowite (art. 13 k.c.) i częściowe (art. 16 k.c.) oraz ich skutek dla zdolności do czynności prawnych
- skutki całkowitego braku zdolności do czynności prawnych
- skutki ograniczonej zdolności do czynności prawnych („bezskuteczność zawieszona” - art. 18 w zw. z art. 63 k.c.)
2. Osoby prawne
a) definicja osoby prawnej (art. 33 k.c.)
- przykłady jednostek organizacyjnych posiadających osobowość prawną
- Skarb Państwa jako szczególnego rodzaju osoba prawna
- wyjaśnienie pojęć statio fisci i statio communae
b) skutki posiadania osobowości prawnej
c) pojęcie „ułomnej osoby prawnej” i przykłady takich osób
VI. Przedmioty prawa
1. Rzecz w rozumieniu art. 45 k.c. jako przedmiot prawa własności
a) rodzaje rzeczy
- rzeczy ruchome i nieruchomości, definicja nieruchomości (art. 46 k.c.)
- rzeczy oznaczone co do tożsamości i rzeczy oznaczone co do gatunku oraz znaczenie tego rozróżnienia
- przedsiębiorstwo w znaczeniu przedmiotowym jako zbiór rzeczy i innych składników majątkowych przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej (art. 551 i art. 552 k.c.)
b) wyjaśnienie pojęć: „część składowa rzeczy” i „przynależność rzeczy”; los prawny przynależności w przypadku zbycia rzeczy głównej
2. Własność i inne pojęcia pokrewne (mienie - art. 44 k.c.; posiadanie - art. 336 kc.; dzierżenie - art. 338 k.c.)
Kodeks cywilny: http://isip.sejm.gov.pl/PRAWO.nsf/4326b1a242fc14fd412563d20069fee3/8c2c8cb7f6a2296cc125665700482ce3/$FILE/D19640093Lj.pdf
ELEMENTY PRAWA
DLA EKONOMISTÓW
Część I.
Pojęcie i źródła prawa
1. Pojęcie prawa
1. 1. Prawo jako system normatywny a inne systemy normatywne
Prawo jest zbiorem norm zachowania. Przez zachowanie zaś rozumieć trzeba zarówno określone działanie, jak i zaniechanie. Tak więc normy prawa albo nakazują nam postępować w określony spsób, albo nam określonego zachowania zabraniają.
Nie są one jednak jedynymi normami obowiązującymi w rzeczywistości społecznej. Normy dotyczące życia społecznego można zaliczać do różnych typów norm w zależności od tego, na jakiej podstawie uznaje się dane normy za obowiązujące. Wyróżnia się więc w szczególności obok norm normy prawnych normy religijne, moralne, obyczajowe itp. Normy te nie zawsze się pokrywają. Określone zachowanie nakazane normami moralnymi lub obyczajowymi nie musi być jednocześnie zachowaniem nakazanym normą prawną. Jednocześnie jedna i ta sama norma może obowiązywać z różnych względów, mieć charakter zarówno normy prawnej, jak i normy religijnej, moralnej i obyczajowej. Np. zabójstwo człowieka jest przestępstwem według art. 148 kodeksu karnego i jednocześnie zabronione jest przez normy religijne. Aborcja, jako zabójstwo dziecka poczętego, potępiana jest przez doktrynę katolicką, a kodeks prawa kanonicznego z 26 stycznia 1983 r. określa ją jako przestępstwo prawa kościelnego. Moralność jest jednym z systemów normatywnych. Zwykle jednocześnie istnieje kilka konkurencyjnych i po części zgodnych, po części różnych systemów normatywnych funkcjonujących w obrębie jednej kultury, na przykład:
moralność religijna przyjęta przez teologów danej religii
moralność religijna werbalnie deklarowana przez większość wyznawców danej religii
normy moralne faktycznie przyjmowane w codziennym życiu
W polskiej kulturze rozdźwięk pomiędzy tymi systemami widać najlepiej na przykładzie kontrowersyjnego problemu aborcji. Odpowiednio:
Polskie prawo zakazuje aborcji, jednak z pewnymi wyjątkami (gwałt, zagrożenie dla życia, uszkodzenie płodu).
Dopóki człowiek nie zetknie się z danym problemem w praktyce, nie musi zastanawiać się nad nim zbyt głęboko, działają więc psychologiczne automatyzmy myślenia, w tym poleganie na autorytecie. Kiedy jednak występuje konflikt między daną zasadą moralną a koniecznościami życiowymi, ludzie często wolą zrelatywizować swoje zasady, a następnie zracjonalizować po fakcie swoje zachowanie. W kontekście aborcji oznacza to największe poparcie dla aborcji wśród grup potencjalnie najbardziej zainteresowanych (młode kobiety) a największy sprzeciw wśród grup, których aborcja najmniej dotyczy (bezżenni księża).
1. 1. 1. sankcja przymusu państwowego jako cecha charakterystyczna systemu prawnego
Prawo jako zbiór norm postępowania różni się od innych systemów normatywnych tym, że przestrzeganie jego nakazów i zakazów obwarowane jest sankcją zabezpieczoną przymusem państwowym. Tak więc dopóty, dopóki jakaś norma religijna, moralna czy inna nie zostanie zapisana w określonym przepisie aktu prawnego powszechnie obowiązującego, to możemy się liczyć z tym, że jej naruszenie pociągnie za sobą jedynie sankcje religijne (np. ekskomunika) czy społeczne (ostracyzm społeczny), nie będzie natomiast poddane jakiejś sankcji (karnej itp.) ze strony państwa, egzekwowanej przez jego aparat wykonawczy. Tytułem przykładu można wskazać, że ponieważ cudzołóstwo nie jest traktowane w Polsce przez ustawy karne jako przestępstwo, to nie będziemy z powodu popełnienia takiego czynu ścigani przez prokuratora i postawieni przed sądem. Ponieważ jednak cudzołóstwo zabronione jest w kręgu tradycji chrześcijańskiej przez normę religijną, a ponadto traktowane jest (przynajmniej w niektórych środowiskach) jako czynn naganny moralnie, to popełniając go możemy obawiać się kary boskiej za złamanie szóstego przykazania, ujemnej oceny naszego postępowania w oczach społeczności, w której żyjemy czy też ewentualnie zemsty małżonka.
1. 2. Podział prawa
1. Prawo w znaczeniu przedmiotowym i podmiotowym
Pojęcie „prawo” występuje w dwóch znaczeniach, przedmiotowym i podmiotowym. Prawo w znaczeniu przedmiotowym oznacza zbiór przepisów, system prawa obowiązującego np. w danym państwie. W tym znaczeniu mówimy np. o prawie polskim, francuskim itp. lub o prawie cywilnym, karnym, administracyjnym, mając na myśli całość przepisów prawnych obowiązujących w danym kraju (prawo polskie) lub w danej dziedzinie prawa (polskie prawo administracyjne).
Prawo w znaczeniu podmiotowym (prawo podmiotowe) jest natomiast synonimem słowa „uprawnienie”. W tym znaczeniu mówimy, że komuś przysługuje prawo do czegoś. Np. spółce z ograniczoną odpowiedzialnością prowadzącej przedsiębiorstwo przysługuje prawo własności (prawo w znaczeniu podmiotowym) do określonych środków produkcji (maszyn i innych urządzeń). W tym znaczeniu mówimy o prawie własności, o ograniczonych prawach rzeczowych (por. art. 244 § 1 k.c.), takich jak zastaw, hipoteka itp.
2. Podział prawa na prawo publiczne i prawo prywatne
Przyjęty dziś powszechnie podział prawa na prawo publiczne i prawo prywatne wywodzi się jeszcze z prawa rzymskiego. Według prawnika rzymskiego Ulpiana prawo publiczne ma na uwadze interes publiczny, a prawo prywatne interes prywatny (ius publicum est quod ad statum rei Romanae spectat, privatum quod ad singulorum utilitatem). Jest to definicja uproszczona. Dzisiaj przyjmuje się dość powszechnie, że prawem publicznym i prawem prywatnym rządzą dwie odmienne zasady. Prawo publiczne opiera się na zasadzie nadrzędności i podporządkowania stron stosunku prawnego, zaś prawo prywatne na zasadzie autonomii woli stron.
a) zasada nadrzędności i podporządkowania jako zasada prawa publicznego; decyzja administracyjna jako forma działania administracji
W stosunku prawnym podlegającym normom prawa publicznego jedna ze stron tego stosunku jest podporządkowana drugiej. Oznacza to, że jedna ze stron takiego stosunku może w sposób władczy (bez zgody drugiej strony) kształtować jej prawa i obowiązki, coś jej nakazać lub czegoś zabronić. Takie określenie stosunku publicznoprawnego nie jest jednak wystarczające, gdyż stosunki nadrzędności i podporządkowania występują również w prawie prywatnym (prawo rodzinne, prawo pracy). W związku z tym do prawa publicznego zaliczyć można tylko takie stosunki prawne, w których stroną działającą władczo (zabraniającą, nakazującą) jest organ administracji publicznej (organ państwa lub samorządu terytorialnego/zawodowego itp.), zaś stroną podporządkowaną jest obywatel lub inny podmiot prywatny (np. spółka prawa handlowego).
Organ administracji publicznej nie może jednak działać wobec obywatela w sposób arbitralny. Swe władcze działanie wobec obywatela musi zawsze oprzeć na konkretnym przepisie prawa. Musi też działać w formie przez ten przepis nakazanej (art. 7 Konstytucji), tzn. np. musi wydać decyzję administracyjną. Z Konstytucji wynika również (por. art. 78 Konstytucji), że przysługuje nam prawo do zaskarżania decyzji administracyjnych, czyli prawo odwoływania się od nich do wyższej instancji lub do sądu.
Władcze działanie administracji w stosunku do nas musi być więc ujęte w ramy formalne, tak żeby nam zapewnić powyższe prawa. Obowiązujące prawo dotyczące postępowania administracji publicznej wobec obywateli (kodeks postępowania administracyjnego, w skrócie: k.p.a.) precyzuje więc, że rozstrzygnięcie tej administracji o naszych prawach i obowiązakach musi przybrać postać decyzji administracyjnej (por. art. 104 k.p.a.), która może być zaskarżona do drugiej instancji (wyższego organu administrascji), a następnie do sądu administracyjnego. Trzeba więc zapamiętać, że nazwa „decyzja administracyjna” oznacza sformalizowaną decyzję organu administracji publicznej. Tak jak z działalnością sądów kojarzyć trzeba nazwę „wyrok”, tak z działalnością administracji publicznej kojarzyć trzeba nazwę „decyzja administracyjna”, która jest szczególną postacią aktu administracyjnego.
b) zasada autonomii woli stron i zasada ich równouprawnienia jako zasady prawa prywatnego; umowa cywilnoprawna jako forma działania w obszarze prawa prywatnego
Prawo prywatne opiera się natomiast na zasadzie autonomii woli stron. Oznacza to, że strony prywatnoprawnego stosunku prawnego (np. strony umowy) są wobec siebie równorzędne. Mogą one ukształtować stosunek prawny między sobą (np. zawrzeć umowę, zmienić ją) zgodnie ze swymi zapatrywaniami, a żadna ze stron nie może jednostronnie narzucić drugiej stronie swojej woli. Wykorzystywanie trudnej sytuacji faktycznej jednej ze stron w celu zmuszenia jej do zawarcia umowy wbrew jej woli bądź do niekorzystnego dla niej ukształtowania treści umowy jest generalnie zabronione. W praktyce jednak okezuje się, że w niektórych sytuacjach zasada wolności umów jest ograniczona, co występuje szczególnie w przypadku profesjonalnych usług świadczonych przez banki, ubezpieczycieli itp. (tzw. umowy adhezyjne).
Zasada autonomii woli stron w obszarze prawa prywatnego oznacza także, że strony nie muszą podawać podstawy prawnej swego działania. Obowiązuje tu zatem - odmiennie niż w zakresie działania administracji publicznej - zasada, że stronom stosunków prywatnoprawnych wolno robić wszystko, co nie jest przez prawo zakazane.
Podmiotami stosunków prawa prywatnego mogą być oczywiście również organy władzy publicznej, gdyż również one zawierają umowy, np. kupują materiały biurowe itp. Nie działają one wtedy władczo, lecz jako podmioty prawa prywatnego.
3. Prawo materialne i prawo procesowe
Innym podziałem stosowanym w prawie jest podział na prawo materialne i prawo procesowe (proceduralne). Prawo materialne jest zespołem przepisów regulujących treść (materię) stosunków prawnych, tzn. określającym prawa i obowiązki stron tych stosunków. Przepisy prawa materialnego znajdują się m.in. w kodeksie cywilnym, kodeksie karnym i licznych ustawach zawierających przepisy prawa administracyjnego.
Prawo procesowe normuje natomiast postępowanie przed organami uprawnionymi do rozstrzygania sporów powstałych na tle stosowania przepisów prawa materialnego. Zawarte jest ono przede wszystkim w kodeksie postępowania cywilnego, kodeksie postępowania karnego, kodeksie postępowania administracyjnego.
4. Prawo krajowe i międzynarodowe
Ze względu na pochodzenie norm prawnych dzielimy prawo na prawo wewnętrzne danego kraju (prawo krajowe) oraz prawo międzynarodowe. Prawo międzynarodowe jest zespołem norm regulujących stosunki międzynarodowe w szerokim znaczeniu: nie tylko stosunki międzypaństwowe, lecz także stosunki między państwami a innymi podmiotami, tzn. ogólnie stosunki między różnymi, niezależnymi od siebie i nie podlegającymi jakiejś wspólnej władzy państwowej podmiotami.
Mówimy o prawie międzynarodowym publicznym i prawie międzynarodowym prywatnym.
Prawo międzynarodowe prywatne nie jest w gruncie rzeczy prawem międzynarodowym, lecz prawem wewnętrznym poszczególnych państw. Można je określić jako zespół norm, które wskazują prawo (krajowe) właściwe dla danego stosunku prawnego w przypadku gdy stosunek prawny powiązany jest z prawem więcej niż jednego państwa (stosunek prawny „z elementem obcym”). Prawo prywatne międzynarodowe zawiera więc reguły kolizyjne.
W Polsce obowiązuje w tym zakresie ustawa z dnia 12 grudnia 1965 r. o prawie prywatnym międzynarodowym (Dz. U. 1965 nr 46, poz. 290) zmodyfikowane szczególnie przepisami Konwencji rzymskiej z 1980 r. o prawie właściwym dla zobowiązań umownych.
Przykłady zastosowania prawa prywatnego międzynarodowego:
1.
Obywatel polski w czasie wycieczki we Francji uszkadza rzeczy obywatela Republiki Czeskiej, odmawia jednak pokrycia wynikłej stąd szkody. Obywatel czeski pozywa obywatela polskiego przed sądem polskim o zapłatę odszkodowania. Sąd polski staje przed dylematem: czy należy zastosować prawo polskie, czeskie czy francuskie? Odpowiedź znajdzie w art. 31 § 1 ustawy o prawie prywatnym międzynarodowym: „Zobowiązanie nie wynikające z czynności prawnej podlega prawu państwa, w którym nastąpiło zdarzenie będące źródłem zobowiązania”. Sąd polski będzie więc musiał zastosować prawo francuskie.
2.
Strony umowy zlecenia, z których jedna mieszka w Polsce, a druga w Szwecji określiły w tej umowie, że do tej umowy zastosowanie mieć będzie prawo szwedzkie. Szwedzki zleceniodawca dochodzi przed sądem polskim od polskiego zleceniobiorcy roszczeń wynikających z tej umowy. Sąd polski stosuje w tym przypadku prawo szwedzkie, ponieważ ono zostało wybrane przez strony w umowie, a art. 25 § 1 ustawy o p.p.m. mówi, że „strony mogą poddać swe stosunki w zakresie zobowiązań umownych wybranemu przez siebie prawu, jeżeli pozostaje ono w związku ze zobowiązaniem”. Gdyby strony nie wybrały prawa szwedzkiego, sąd ten musiałby stosować prawo polskie, gdyż zgodnie z art. 27 § 1 pkt 2 ustawy o p.p.m., jeżeli strony nie dokonały wyboru prawa, to do zobowiązań z umowy zlecenia stosuje się prawo państwa, w którym w chwili zawarcia umowy miał miejsce zamieszkania przyjmujący zlecenie.
Jednostki redakcyjne tekstu prawnego
Tekst aktu prawnego ujęty jest w określone jednostki redakcyjne, które ułatawiają posługiwanie się tym aktem i cytowanie przepisów. Jednostkami tymi są: artykuły, paragrafy, ustępy, punkty. Stosowanie tych różnych jednostek redakcyjnych jest kwestią przyjęcia pewnej konwencji. W Polsce podstawową jednostką redakcyjną Konstytucji oraz ustaw jest artykuł, natomiast podstawową jednostką redakcyjną aktów podustawowych (rozporządzeń) oraz aktów prawa wewnętrznego administracji jest paragraf (§).
Jeżeli natomiast chodzi o jednostki redakcyjne niższego rzędu, to nie ma jednolitych zasad. W tekście Konstytucji artykuły dzielą się na ustępy. Natomiast w tekstach ustaw zwykłych artykuły mogą dzielić się na paragrafy bądź ustępy.
Paragrafy jako podstawowe jednostki redakcyjne rozporządzeń dzielą się natomiast na ustępy.
W związku z nowelizacjami obowiązujących ustaw powstaje niejednokrotnie konieczność wstawiania nowych przepisów pomiędzy przepisy ułożone w określony ciąg, co burzy numerację aktu prawnego. Ażeby uniknąć zamieszczania nowych przepisów w tych miejscach aktu prawnego, w których nie są one związane treściowo z innymi przepisami, (np. dodając kolejne artykuły na końcu ustawy), wstawia się nowe przepisy pomiędzy przepisami już istniejącymi dodając do numeru artykułu górne znaki liczbowe (por. np. art. od 551 do 554 k.c., art. 4791 i n. k.p.c. albo litery (por. np. art. 23a, 49a i in. k.p.k.).
Norma prawna a przepis prawny
Niekiedy rozróżnia się między „przepisem prawnym” a „normą prawną”. Przez przepis prawny rozumieć wtedy należy jednostkę redakcyjną tekstu aktu prawnego, np. artykuł, paragraf. Przez normę prawną natomiast normę postępowania, dającą się wyprowadzić z przepisu prawnego, przy czym założeniem jest, że z jednego przepisu prawa wyprowadzić można niekiedy kilka norm prawnych, tzn. norm postępowania.
Wykładnia
W celu ustalenia znaczenia przepisu prawnego praktyka i nauka prawa wypracowała metody interpretacji (wykładni) tekstu prawnego.
Rozróżniamy wykładnię:
- gramatyczną,
- teleologiczną (zwaną też celowościową),
- sytematyczną.
Punktem wyjścia jest zawsze wykładnia gramatyczna, tzn. dosłowne znaczenie danego wyrażenia. Dopiero gdy występuje niejasność co do tego dosłownego znaczenia interpretowanego wyrażenia konieczna staje się wykładnia celowościowa. Przy ustalaniu znaczenia danego wyrażenia za pomocą tego rodzaju wykładni odwołujemy się nie do dosłownego brzmienia, lecz do celu, jakiemu służyć ma dany przepis. Cel ten określany jest jednak z perspektywy tzw. aktualnego ustawodawcy (tj. z perspektywy uwarunkowań społecznych itp. istniejących w chwili dokonywania interpretacji), a nie z perspektywy tzw. ustawodawcy historycznego (czyli intencji przyświecających ustawodawcy w czasie wydawania określonego przepisu). Oznacza to, że znaczenie przepisu może się zmienić bez potrzeby jego nowelizacji przez ustawodawcę. Taki zaś rodzaj wykładni zyskuje na znaczeniu w okresach przemian ustrojowych i społecznych, np. takich jakie miały miejsce w Polsce na przełomie lat 80 i 90 XX wieku. W ten sposób możaliwe było nadanie innego znaczenia przepisom uchwalonym jeszcze w okresie PRL bez potrzeby zmiany ustawodawstwa.
Uzyskany w ten sposób efekt wykładni musi być jeszcze poddany wykładni systemowej, tzn. musi być sprawdzone, czy uzyskane w wyniku wykładni gramatycznej i teologicznej znaczenie danego przepisu możliwe jest do pogodzenia z przepisami wyższego rzędu. Dlatego przepisy ustaw interpretowane powinny być w świetle konstytucji oraz prawa międzynarodowego (w szczególności ratyfikowanych umów międzynarodowych). Przepisy rozporządzeń interpretowane zaś być powinny w świetle konstytucji, prawa międzynarodowego oraz ustaw.
Szczególnym rodzajem wykładni jest wykładnia zgodna z konstytucją oraz wykładnia prowspólnotowa, które zostaną następnie omówione.
Wykładnia w zgodzie z konstytucją
Wykładnia w zgodzie z konstytucją jest szczególnym przypadkiem wykładni systemowej. Wymaga ona, ażeby z kilku znaczeń interpretowanego wyrażenia wybrać to, które pozostaje w największej zgodzie z Konstytucją.
Normy prawne (przepisy) bezwzględnie obowiązujące (ius cogens) i normy prawne (przepisy) względnie obowiązujące (ius dispositivum)
Normy prawa powszechnie obowiązującego dzielą się na normy bezwzględnie obowiązujące (ius cogens) i normy względnie obowiązujące czyli dyspozytywne (ius dispositivum). Różnica między nimi sprowadza się to tego, że normy ius cogens nie mogą, a normy ius dispositivum mogą być zmianiane wolą stron czynności prawnych.
Jeżeli więc strony czynności prawnej umówią się o świadczenie zakazane przez prawo, np. zawrą umowę o dokonanie czynu zabronionego przez kodeks karny, np. umowę o pobicie, to taka umowa jest bezwzględnie nieważna jako sprzeczna z bezwzględnie obowiązującym przepisem ustawy (por. też art. 58 k.c.).
Umownie zmieniane być mogą natomiast przepisy względnie obowiązujące, dyspozytywne. Mają one bowiem tylko takie znaczenie, że stosuje się je w przypadku, gdy strony umowy jakichś kwestii w ogóle nie unormowały. Tak np. art. 723 k.c. stanowi, że „jeżeli termin zwrotu pożyczki nie jest oznaczony, dłużnik obowiązany jest zwrócić pożyczkę w ciągu sześciu tygodni po wypowiedzeniu przez dającego pożyczkę”. Strony umowy pożyczki mogą jednak - ze względu na dyspozytywny charakter art. 723 k.c. - przewidziany tam sześciotygodniowy termin skrócić lub wydłużyć.
Oprócz tych dwóch rodzajów przepisów istnieją jednak jeszcze tzw. przepisy semi-dyspozytywne. Mogą one być co prawda zmieniane przez strony w umowie, ale tylko „w jedną stronę”. W ten sposób np. art. 688 kodeksu cywilnego odnoszący się do umowy najmu lokalu stanowi, że „jeżeli czas trwania najmu lokalu nie jest oznaczony, a czynsz jest płatny miesięcznie, najem można wypowiedzieć najpóźniej na trzy miesiące naprzód na koniec miesiąca kalendarzowego”. Z przepisu tego wynika zatem, że strony umowy najmu lokalu (użytkowego) mogą umownie przedłużyć okres wypowiedzenia umowy (określić go np. na 6 miesięcy), nie mogą natomiast przewidzieć w umowie okresu wypowiedzenia krótszego niż 3 miesiące, a jeżeli to zrobią, to i tak na miejsce skróconego okresu stosować się będzie okres trzymiesięczny przewidziany w ustawie.
II. Źródła prawa
1. System źródeł prawa krajowego według polskiej konstytucji z 1997 r.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. zawiera w rozdziale III katalog źródeł prawa powszechnie obowiązującego. Wylicza ona w sposób enumeratywny (wyczerpujący) akty prawne o mocy powszechnie obowiązującej. Enumeratywne wyliczenie oznacza, że nie może być innych aktów prawa obowiązującego, niż te, które określone zostały w Konstytucji (zamknięty katalog źródeł prawa powszechnie obowiązującego). Konstytucja zalicza do tych źródeł (art. 87 Konstytucji):
- konstytucję,
- ustawy,
- ratyfikowane umowy międzynarodowe,
- rozporządzenia oraz
- prawo miejscowe.
Przed przejściem do omówienia poszczególnych źródeł powszechnie obowiązującego prawa wyjaśnienia wymaga kilka kwestii ogólnych. W związku z regulacją źródeł prawa w konstytucji wyjaśnienia wymagają następujące zagadnienia:
1. Co oznacza termin „źródło prawa”?
2. Co oznacza stwierdzenie, że dany akt prawny jest „źródłem prawa powszechnie obowiązującego”?
3. Co oznacza stwierdzenie, że wyliczenie źródeł prawa powszechnie obowiązującego w Konstytucji jest zamknięte?
Katalog ten zamknięty jest zarówno przedmiotowo, jak i podmiotowo. Zamknięcie przedmiotowe katalogu źródeł prawa powszechnie obowiązującego oznacza, że nie mogą istnieć w systemie prawa polskiego inne akty prawne powszechnie obowiązujące niż te, które wymieniają art. 87 i 234 Konstytucji. Zamknięcie podmiotowe tego systemu odnosi się zaś do kręgu podmiotów uprawnionych do wydawania konkretnych aktów prawnych, tzn. że ustawę może wydać tylko parlament, a rozporządzenie tylko te organy administracji, którym uprawnienie do wydawania rozporządzeń zostało przyznane przez Konstytucję.
Z powyższego wynika, że termin „źródło prawa” został użyty przez Konstytucję w znaczeniu formalnym. Oznacza ono zatem akt prawny uznany przez Konstytucję za źródło prawa powszechnie obowiązującego, o ile akt ten przyjęty został przez uprawniony do jego wydawania organ państwowy, w odpowiednim postępowaniu. Pojęcie „źródło prawa powszechnie obowiązującego” zakłada również, że nastąpiła publikacja tego aktu.
Pozostaje w tym kontekście odpowiedzieć na pytanie, jakie znaczenie w polskim systemie prawnym mają tzw. materialne źródła prawa. Powstają one bez udziału organów państwowych, a więc w wyniku działania samych podmiotów prawa. Chodzi tu o prawo zwyczajowe oraz o tzw. zbiorowe prawo pracy (układy pracy zbiorowe i zakładowe, por. art. 59 ust. 2 Konstytucji). Przychylić się należy do poglądu, który uzyskał już przewagę w literaturze, że zarówno prawo zwyczajowe jak i zbiorowe prawo pracy stanowią również, obok źródeł prawa w znaczeniu formalnym, źródła prawa powszechnie obowiązującego w Rzeczypospolitej Polskiej.
Wyliczenie źródeł prawa w konstytucji nie jest zabiegiem przyjętym powszechnie we wszystkich państwach. W wielu konstytucjach państw europejskich nie znajdziemy w ogóle oddzielnych postanowień dotyczących źródeł prawa.
Konstytucyjna regulacja źródeł prawa przyjęta jest zaś powszechnie w państwach postkomunistycznych i ma swoje uzasadnienie w ich doświadczeniach historycznych. W państwach tych naruszana była powszechnie zasada, że prawa i obowiązki obywatela kształtowane być mogą jedynie przez przepisy prawa powszechnie obowiązującego. Niejednokrotnie wytyczne partii komunistycznej stanowiły podstawę takich rozstrzygnięć.
2. Prawo powszechnie obowiązujące a prawo wewnętrzne administracji
Cały system źródeł prawa w Rzeczypospolitej Polskiej zasadza się na najbardziej podstawowym rozróżnieniu na źródła prawa powszechnie obowiązującego (art. 87 Konstytucji) oraz na źródła prawa wewnętrznego (art. 93 Konstytucji). Rozróżnienie pomiędzy prawem powszechnie obowiązującym, a prawem wewnętrznym administracji zostało wprawdzie wyraźnie nazwane dopiero przez Konstytucję z 1997 r., w doktrynie prawa i w orzecznictwie istniało ono już jednak wcześniej.
Tylko te pierwsze, tzn. prawo powszechnie obowiązujące, a nie tzw. prawo wewnętrzne, mogą stanowić podstawę rozstrzygnięć wobec obywateli, osób prawnych oraz innych podmiotów (art. 93 ust. 2 zd. 2 Konstytucji). Jak mówi sama ich nazwa, mają one charakter wewnętrzny i obowiązują tylko jednostki organizacyjnie podległe organowi wydającemu te akty (art. 93 ust. 1 Konstytucji). Wprawdzie Konstytucja wymienia jako akty prawa wewnętrznego „uchwały Rady Ministrów” oraz „zarządzenia Prezesa Rady Ministrów” (por. art. 93 ust. 1 Konstytucji), to jednak jest to wyliczenie tylko przykładowe. Odmiennie niż w odniesieniu do źródeł prawa powszechnie obowiązującego Konstytucja nie przyjmuje więc zamkniętego systemu źródeł prawa wewnętrznego (ani podmiotowo, ani przedmiotowo), a tym samym przepisy takie mogą być wydawane przez wszystkie organy administracji i mogą mieć różne nazwy.
Zarządzenia są wydawane tylko na podstawie ustawy. Nie mogą one stanowić podstawy decyzji wobec obywateli, osób prawnych oraz innych podmiotów (art. 93 ust. 2 Konstytucji).
Uchwały i zarządzenia podlegają kontroli co do ich zgodności z powszechnie obowiązującym prawem (art. 93 ust. 3 Konstytucji).
Hierarchiczna budowa systemu prawa
System prawa zbudowany jest w oparciu o hierarchiczny układ poszczególnych źródeł prawa. Na samym szczycie tej hierarchii stoją Konstytucja, ustawy i ratyfikowane umowy międzynarodowe. Są to akty prawne najważniejsze, ponieważ pochodzą one od suwerena (podmiotu władzy), czyli od narodu (Konstytucja, ustawy), bądź też zostały przez suwerena przyjęte (do tej kategorii należą umowy międzynarodowe, do których ratyfikacji potrzeba zgody wyrażonej w ustawie).
Niższe miejsce w hierarchii źródeł prawa zajmują umowy ratyfikowane jedynie przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, akty wykonawcze w postaci rozporządzeń oraz prawo miejscowe o ograniczonym terytorialnie zasięgu. Nie są to akty prawne ustanowione bądź przyjęte przez suwerena, dlatego ustępują mocą tym pierwszym.
Publikacja
Warunkiem wejścia w życie aktów prawnych jest ich publikacja w dzienniku urzędowym. Ustawa z dnia 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnychj i niektórych innych aktów prawnych określa zasady i tryb ogłaszania tych aktów oraz zasady i tryb wydawania dzienników urzędowych (art. 1 ust. 1). Zasady i tryb ogłaszania umów międzynarodowych, a także układów zbiorowych pracy określają odrębne ustawy. Por. art. 18-19 ustawy z dnia 14 kwietnia 2000 r. o umowach międzynarodowych oraz §§ 11- 12 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 sierpnia 2000 r. w sprawie wykonania niektórych przepisów ustawy o umowach międzynarodowych.
Rozdział 5
Ogłaszanie umowy międzynarodowej
Art. 18.
1. Ratyfikowana umowa międzynarodowa wraz z dotyczącymi jej oświadczeniami rządowymi oraz umowa międzynarodowa, o której mowa w art. 13 ust. 2 pkt 1 oraz pkt 2 i 3, o ile stanowi umowę wykonawczą w stosunku do ratyfikowanej umowy międzynarodowej lub zmienia ratyfikowaną umowę międzynarodową, jest ogłaszana niezwłocznie, wraz z dotyczącymi jej oświadczeniami rządowymi, w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, zwanym dalej „Dziennikiem Ustaw”.
3. Umowa międzynarodowa, inna niż wymieniona w ust. 1, jest ogłaszana wraz z dotyczącymi jej oświadczeniami rządowymi, niezwłocznie w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej .Monitor Polski., zwanym dalej „Monitorem Polskim”. Ogłoszenie zarządza Prezes Rady Ministrów na wniosek ministra kierującego działem administracji rządowej właściwego do spraw, których dotyczy ta umowa.
Konflikty norm prawnych
Konflikty norm prawnych nie są tylko konfliktami wertykalnymi (ze względu na rangę aktu prawnego). Występują również konflikty horyzontalne, pomiędzy aktami prawnymi tego samego rzędu. Teoria prawa wypracowała więc pewne reguły, według których należy postępować w razie wystąpienia konfliktu norm.
Zasada lex superior derogat legi inferiori
Zasada lex superior derogat legi inferiori dotyczy konfliktów wertykalnych i mówi, że w takim przypadku norma wyższa w systemie hierarchii źródeł prawa wypiera (deroguje) normę miższą.
System prawny wygląda więc tak, że wszystkie rodzaje aktów prawnych muszą być zgodne z Konstytucją oraz ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi. Ustawy muszą być zgodne z Konstytucją oraz ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi.
Ratyfikowane umowy międzynarodowe muszą być zgodne z Konstytucją i ustawami.
Rozporządzenia muszą być zgodne z Konstytucją, ustawami i ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi.
Prawo miejscowe musi być zgodne z Konstytucją, ustawami, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi oraz rozporządzeniami.
Zasada lex specialis derogat legi generali
Zasada lex specialis derogat legi generali odnosi się do konfliktów horyzontalnych, czyli kolizji dwóch aktów prawnych o jednakowej randze w systemie źródeł prawa (np. kolizji ustawy z ustawą). Mówi ona, że przepisy ustaw szczególnych znajdują pierwszeństwo zastosowania przed ustawami ogólnymi. Ustawy ogólne to przede wszystkim kodeksy, np. kodeks cywilny. Normuje on generalnie np. umowę najmu (art. 659 - 692 k.c.). Przepisy te znajdują zastosowanie do wszelkiego rodzaju umów najmu, np. najmu samochodu, pokoju hotelowego etc. Jeżeli jednak chodzi np. o umowy najmu lokali mieszkalnych, to ze względu na potrzebę ochrony lokatorów stosuje się przede wszystkim ustawę z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, a w pozostałym zakrersie przepisy kodeksu cywilnego o najmie.
Zasada lex posterior derogat legi priori
Zasada lex posterior derogat legi priori dotyczy również konfliktów horyzontalnych, tzn. konfliktów norm zawartych w aktach prawnych równego rzędu.
Zasada lex posterior generalis non derogat legi priori speciali
Zasada lex posterior generalis non derogat legi priori speciali dopełnia dwie ostatnie zasady. Mówi ona, że ustawa szczególna, jeżeli została wydana, nie traci swej mocy przez to, że w czasie jej obowiązywania wydana została nowa ustawa ogólna.
Akt normatywny
Określając granice swojej kognicji Trybunał Konstytucyjny od dawna posługuje się materialną definicją aktu normatywnego. Jej istota sprowadza się do tego, że Trybunał Konstytucyjny może badać - w zakresie, jaki wynika z art. 188 konstytucji - wszelkie akty normatywne bez względu na formę, nazwę i sposób ustanowienia. Niezbędnym warunkiem dopuszczalności takiego badania jest jednak, aby dany akt miał charakter normatywny, tzn. formułował normy generalne i abstrakcyjne (zob. orzeczenie z 6 grudnia 1994 r., U. 5/94, OTK w 1994 r., cz. II, s. 119). Oznacza to, że postanowienia takiego aktu nie mogą być adresowane do konkretnych jednostek bądź innych konkretnie oznaczonych podmiotów, a ponadto postanowienia te muszą określać prawa i obowiązki adresatów danego aktu w oderwaniu od konkretnych stanów faktycznych (zob. wyrok z 15 grudnia 1999 r., P. 6/99, OTK ZU Nr 7/1999, s. 881; postanowienie z 14 grudnia 1999 r., U. 7/99, OTK ZU Nr 7/1999, s. 919-920; postanowienie z 29 marca 2000 r., P. 13/99, OTK ZU Nr 2/2000, s. 311).
Przeciwieństwem norm prawnych, a więc postanowień o generalnym i abstrakcyjnym ujęciu, są postanowienia indywidualno-konkretne. Ich cechą szczególną jest to, że adresowane są do indywidualnie wskazanego podmiotu, dotyczą konkretnie określonej sprawy czy sytuacji, a ich stosowanie ma charakter jednorazowy. Innymi słowy, postanowienia takie nie mają cechy powtarzalności, ponieważ raz zastosowane w przypisanym im konkretnym stanie faktycznym zostają “skonsumowane” i trącą znaczenie w obiegu prawnym. W szczególności nie można uznać za akt o charakterze generalnym i abstrakcyjnym (akt normatywny) takiego aktu, którego “adresat jest wymieniony imiennie i nie jest elementem klasy podmiotów, wyodrębnionych ze względu na posiadanie określonej cechy, zaś przedmiotem [tego aktu] nie jest klasa zachowań (...) Niepowtarzalność [danego aktu], przejawiająca się w wyczerpaniu jego treści poprzez jednorazowe zastosowanie przesądza o fakcie, że nie jest on aktem normatywnym, zaś mając podwójnie konkretny charakter, jest aktem stosowania prawa, a nie jego stanowienia” (U. 7/99, jw., s. 920) .
a) Konstytucja
Konstytucja jest aktem prawnym o najwyższej mocy prawnej (wśród krajowych aktów prawnych), co oznacza, że wszystkie inne krajowe źródła prawa (ustawy, umowy międzynarodowe, rozporządzenia i prawo miejscowe) muszą być z nią zgodne. Obecnie obowiązującą konstytucją jest Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. Wyraża się to również w tym, że do przyjęcia konstytucji lub dla dokonania w niej zmian potrzebna jest kwalifikowana większość w Sejmie i Senacie. Dodatkowo zmiana Konstytucji może być uzależniona od pozytywnego wyniku referendum (por. art. 235 ust. 6 Konstytucji).
W Polsce tradycyjnie przyjęto, że ustawa konstytucyjna jest odrębnym aktem prawnym, jednak możemy mieć do czynienia z sytuacjami, kiedy obowiązuje kilka ustaw konstytucyjnych, tak jak w Polsce w okresach 1947-1952, kiedy obowiązywała konstytucja marcowa i „mała konstytucja” z 1947 r. oraz 1992-1997 kiedy obowiązywały jednocześnie Konstytucja z 1952 r. w wersji z 1989 r. oraz tzw. „mała konstytucja”. Jest to konstytucja w znaczeniu formalnym, czyli najwyższe prawo państwa przybierające formę jednego (lub kilku) dokumentów konstytucyjnych.
Od takiego znaczenia konstytucji odróżnić należy konstytucję w znaczeniu materialnym. Możliwa jest bowiem taka sytuacja, kiedy państwo nie ma konstytucji w znaczeniu formalnym, czyli nie ma jednego (kilku) dokumentów konstytucyjnych o najwyższej randze prawnej, a mimo to posiada zbiór przepisów odnoszących się do materii konstytucyjnej, tzn. do ustroju państwa, praw człowieka itp. Sytuacja taka występuje obecnie w Wielkiej Brytanii. Brak konstytucji w znaczeniu formalnym nie oznacza jednak, że w danym państwie nie istnieje prawo konstytucyjne w ogóle, czyli że nie istnieje tzw. konstytucja w znaczeniu materialnym.
- szczególna moc prawna konstytucji (art. 8 ust. 1 Konst.)
Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej. Wszystkie inne akty prawne muszą być z nią zgodne. Postanowienie takie byłoby iluzoryczne, gdyby nie istniała kontrola konstytucyjności prawa. Organem powołanym do wykonywania takiej kontroli jest Trybunał Konstytucyjny. Trybunał Konstytucyjny nie jest organem wymiaru sprawiedliwości, tzn. jego rolą nie jest rozstrzyganie sporów prawnych pomiędzy podmiotami prawa, lecz zapewnienie przestrzegania Konstytucji. Kontrola, jaką Trybunał Konstytucyjny wykonuje, może być kontrolą uprzednią (przed wejściem w życie aktu prawnego) lub następczą.
- bezpośrednie stosowanie konstytucji (art. 8 ust. 2 Konst.)
Konstytucja zawiera w art. 8 ust. 2 postanowienie, że jej przepisy stosuje się bezpośrednio, chyba że ona sama stanowi co innego. Konstytucja zawiera więc domniemanie jej bezpośredniego stosowania. Ze względu na swój ogólny charakter Konstytucja zawiera jednak cały szereg przepisów, które nie mogą być stosowane bezpośrednio. Nie potrzeba tu wyraźnego określenia, że dany przepis nie jest stosowany bezpośrednio. Brak możliwości bezpośredniego stosowania wynika z samego charakteru niektórych przepisów. Chodzi tu w szczególności o tzw. przepisy programowe Konstytucji, które nie tworzą po stronie podmiotów prawa żadnych praw ani obowiązków, lecz adresowane są jedynie do organów władzy publicznej, zobowiązując je do podejmowania działań w określonym kierunku.
Przykład: Według art. 65 ust. 5 Konstytucji „władze publiczne prowadzą politykę zmierzającą do pełnego, produktywnego zatrudnienia poprzez realizowanie programów zwalczania bezrobocia, w tym organizowanie i wspieranie poradnictwa i szkolenia zawodowego oraz robót publicznych i prac interwencyjnych”. Z takiego przepisu nie można wywieść prawa osoby bezrobotnej do pracy lub do odszkodowania za pozostawanie bez pracy. Przepis ten zobowiązuje jedynie władze publiczne do tworzenia warunków dla pełnego, produktywnego zatrudnienia. Jest to zobowiązanie starannego działania, w zalżności od dostępnych władzy publicznej środków itp.
Każda konstytucja - ze względu na swój ogólny charakter - wymaga rozwinięcia w ustawach zwykłych. Zastanowić się więc należy, co oznacza stwierdzenie, że konstytucja stosowana jest bezpośrednio. Zasadniczo stwierdzić należy, że bezpośrednio skuteczne są postanowienia konstytucji określające prawa i wolności człowieka i obywatela. Charakter innych przepisów Konstytucji, a w szczególności zagadnienie ich bezpośredniej skuteczności, nie zawsze jest jednoznaczny. Niekiedy ustalenie, czy dany przepis jest, czy nie jest bezpośrednio skuteczny, wymaga dopiero ustalenia w ramach wykładni.
Kiedy już stwierdzimy, że dany przepis Konstytucji jest bezpośrednio skuteczny, to rozróżnić należy zasadniczo dwie sytuacje:
1) W przypadku, gdy w konkretnym obszarze regulacji nie wydano ustawy zwykłej, Konstytucja powinna być bezpośrednio stosowana do stosunków prawnych, tzn. bezpośrednio z Konstytucji możemy wywodzić swoje prawa lub mogą być na nas nakładane obowiązki.
2) W przypadku, gdy obok regulacji konstytucyjnej istnieje rozwijająca ją regulacja ustawowa, Konstytucję stosuje się bezpośrednio w razie sprzeczności ustawy z Konstytucją. Do stwierdzenia takiej sprzeczności, umożliwiającej bezpośrednie stosowanie Konstytucji uprawniony jest jednak tylko Trybunał Konstytucyjny. Sądy powszechne ani Sąd Najwyższy nie mogą więc same stwierdzić niekonstytucyjności ustawy i na tej podstawie odmówić jej zastosowania, stosując w zamian bezpośrednio skuteczne przepisy Konstytucji.
- pośrednie stosowanie Konstytucji
Zarówno sądy, jak i Trybunał Konstytucyjny stosują jednak Konstytucję pośrednio. Pośrednie stosowanie konstytucji oznacza dokonywanie interpretacji (wykładni) wszystkich innych aktów prawnych w oparciu o Konstytucję. Do pośredniego stosowania nadają się więc przede wszystkim przepisy programowe zawarte w ustawie zasadniczej.
a) pojęcie ustawy jako szczególnego aktu prawnego, najwyższego mocą po Konstytucji
Terminu ustawa używamy na oznaczenie aktu normatywnego uchwalonego przez parlament w sformalizowanym postępowaniu nazywanym postępowaniem ustawodawczym (art. 117 i nast. Konstytucji). Niekiedy ustawom nadawane są i inne nazwy, takie jak „kodeks”, „prawo” czy „ordynacja”. Nie oznaczają one wcale, że ustawa, której nadano taką nazwę stoi w hierarchii źródeł prawa wyżej od innych ustaw. Nazwy takie jak „kodeks” itp. Wskazują raczej jedynie na to, że akt prawny, który je nosi jest aktem prawnym ogólnym w stosunku do innych aktów ustawowych dotyczących tej samej materii prawnej. Tak więc nie stosuje się w takim przypadku reguły lex superior derogat legi inferiori, lecz zasady lex specialis derogat legi generali oraz lex posterior generalis non derogat legi priori speciali.
- uzasadnienie szczególnej roli ustawy w systemie źródeł prawa
Ustawa jest szczególnym aktem prawnym dlatego, że pochodzi ona od suwerennego podmiotu władzy państwowej, jakim jest naród. Podmiot ten uchwala ustawy nie bezpośrednio, lecz poprzez swoich przedstawicieli wybranych do Sejmu i Senatu. Niemniej jednak uważa się, że ustawa jako akt prawny pochodzący bezpośrednio od suwerena (akt prawny samoistny) ma szczególną moc prawną, wyższą od aktów prawnych wykonawczych takich jak rozporządzenia. Dlatego też istnieją pewne kategorie ważnych spraw, które mogą być normowane jedynie w drodze ustawy. Dotyczy to w szczególności praw i wolności człowieka i obywatela, o czym wyraźnie wspomina Konstytucja (np. w art. 22 w odniesieniu do swobody prowadzenia działalności gospodarczej). Nie można zatem przekazać uprawnienia do ograniczania tych praw i wolności organom administracji państwowej w formie rozporządzenia.
- rozporządzenie z mocą ustawy
Polskiemu systemowiu źródeł prawa nieznane jest obecnie pojęcie rozporządzenia z mocą ustawy. Taki akt prawny, określany w praktyce konstytucyjnej niektórych państw również mianem dekretu, polega na tym, że władza wykonawcza uzyskuje
b) rozporządzenie (art. 92 Konst.)
- warunki dopuszczalności wydawania rozporządzeń
Rozporządzenia są wydawane przez organy wskazane w Konstytucji, na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania (art. 92 ust. 1 zd. 1 Konst.). Upoważnienie powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści aktu” (art. 92 ust. 1 zd. 2 Konstytucji).
Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie zajmował się już konstytucyjnymi wymaganiami, jakim odpowiadać musi ustawowe upoważnienie do wydania rozporządzenia. Przypomnieć więc należy, że “upoważnienie to musi mieć charakter szczegółowy pod względem podmiotowym (musi określać organ właściwy do wydania rozporządzenia), przedmiotowym (musi określać zakres spraw przekazanych do uregulowania) oraz treściowym (musi określać wytyczne dotyczące treści aktu)”.
- organy uprawnione do wydawania rozporządzeń
Lista podmiotów (organów władzy publicznej) kompetentnych do wydawania rozporządzeń jest obejmuje pięć podmiotów i jest konstytucyjnie zamknięta. Znajdują się na niej:
1. Prezydent RP (art. 142 ust. 1 Konstytucji)
2. Rada Ministrów (art. 146 ust. 4 pkt 2 Konstytucji)
3. Prezes Rady Ministrów (art. 148 pkt 3 Konstytucji)
4. minister, lecz jedynie ten, który kieruje działem (choćby jednym) administracji rządowej (art. 149 ust 2 Konstytucji)
5. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji (art. 213 ust. 2 Konstytucji).
Organ upoważniony do wydania rozporządzenia nie może przekazać swych kompetencji do wydania rozporządzenia, określonych w art. 92 ust. 1 Konstytucji, innemu organowi (art. 92 ust. 2 Konst.).
c) prawo miejscowe (art. 87 ust. 2, art. 94 Konst.)
Źródłem prawa powszechnie obowiązującego w Rzeczypospolitej Polskiej jest również na obszarze działania organów, które go ustanowiły, tzw. prawo miejscowe (art. 87 ust. 2 Konstytucji). Są one publikowane w wojewódzkim dzienniku urzędowym. Akty prawa miejscowego ustanawiane są przez organy samorządu terytorialnego oraz organy administracji rządowej i obowiązują na obszarze działania tych organów (art. 94 zd. 1 Konstytucji). Zasady i tryb wydawania aktów prawa miejscowego określa ustawa (art. 94 zd. 2 Konstytucji).
- rodzaje spraw regulowanych aktami prawa miejscowego
Rada gminy ustala, w drodze uchwały, dla terenu gminy (miasta) liczbę punktów sprzedaży napojów zawierających powyżej 4,5 % alkoholu (z wyjątkiem piwa), przeznaczonych do spożycia poza miejscem sprzedaży jak i w miejscu sprzedaży. Rada gminy ustala, w drodze uchwały, zasady usytuowania na terenie gminy miejsc sprzedaży i podawania napojów alkoholowych (art. 12 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi). Rada miasta nie jest upoważniona do ustanawiania na swoim terenie generalnego zakazu sprzedaży alkoholu na stacjach benzynowych. Może to zrobić tylko ustawodawca.
Opłaty za usługi przewozowe lokalnego transportu zbiorowego oraz regulamin przewozu osób i bagażu ręcznego pojazdami lokalnego transportu zbiorowego.
Nazwy ulic.
- organy uprawnione do wydawania aktów prawa miejscowego
„Organy samorządu terytorialnego oraz terenowe organy administracji rządowej, na podstawie i w granicach upoważnień zawartych w ustawie, ustanawiają akty prawa miejscowego obowiązujące na obszarze działania tych organów. Zasady i tryb wydawania aktów prawa miejscowego określa ustawa” (art. 94 Konstytucji).
Zagadnienia stanowienia i obowiązywania prawa miejscowego uregulowane są następującymi przepisami.
Art. 9, 18 pkt 1, 89-91 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa.
Ponadto art. 39-45 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o administracji rządowej w województwie.
Do stanowienia prawa miejscowego w jednostkach samorządu terytorialnego powołane są przede wszystkim ich organy stanowiące: rady gminy (miasta), rady powiatu i wojewódzkie sejmiki samorządowe. W pewnych okolicznościach akty prawa miejscowego wydawane być jednak mogą przez organy wykonawcze jednostek samorządu terytorialnego, tj. burmistrza (prezydenta) miasta, starostę powiatu i marszałka województwa (są to w szczególności tzw. „zarządzenia porządkowe”).
Wykaz aktów prawa miejscowego obowiązującego w Szczecinie dostępny jest na stronie: http://bip.um.szczecin.pl/showpage?chapter=11077.
Jeżeli natomiast chodzi o administrację rządową, to akty prawa miejscowego wydawane są przez wojewodę.
2. Miejsce prawa międzynarodowego w polskim porządku prawnym
a) Teorie dotyczące stosunku prawa krajowego i prawa międzynarodowego
Prawo międzynarodowe tylko wyjątkowo przewiduje zapewnienie jego skuteczności na międzynarodowym poziomie. Ma to miejsce w przypadku ustanowienia odpowiednich sądów międzynarodowych, takich jak Europejski Trybunał Praw Człowieka z siedzibą w Strasburgu, Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, Międzynarodowy Trybunał Karny czy Międzynarodowy Trybunał Karny ds. zbrodni wojennych w byłej Jugosławii. Organem sądowym Wspólnot Europejskich jest Europejski Trybunał Sprawiedliwości z siedzibą w Luksemburgu. Sposobem zapewnienia przestrzegania prawa międzynarodowego przez państwa jest przede wszystkim dyplomacja. Dla obywateli, osób prawnych i innych podmiotów prawa znaczenie ma system zapewnienia skuteczności prawu międzynarodowemu w krajowym porządku prawnym. Jednakże w poszczególnych państwach te systemy różnią się od siebie.
W zasadzie istnieją dwa skrajne modele stosunku prawa międzynarodowego do prawa krajowego: monizm i dualizm.
b) Przyjazność dla prawa międzynarodowego w polskiej Konstytucji
Regulacje konstytucyjne dotyczące prawa międzynarodowego zawarte są przede wszystkim w art. 9, oraz art. od 89 do 91 Konstytucji. Najbardziej podstawowym i zarazem najbardziej ogólnym przepisem dotyczącym prawa międzynarodowego jest art. 9 Konstytucji. Stwierdza on, że „Rzeczypospolita Polska przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego”.
Na podstawie tak ogólnie sformułowanej wypowiedzi trudno jeszcze przesądzić wielu szczegółowych problemów stosowania prawa międzynarodowego w Rzeczypospolitej Polskiej. Zwrócić należy w związku z tym uwagę na następujące zagadnienia.
Art. 9 Konstytucji mówi o prawie międzynarodowym bez żadnych bardziej szczegółowych określeń, w związku z czym uznaje się poweszechnie, że obejmuje on wszystkie źródła prawa międzynarodowego, do których należą: umowy międzynarodowe (zarówno te ratyfikowane, jak i te przyjęte w inny sposób), zwyczaj międzynarodowy oraz powszechnie uznane zasady prawa. Polska Konstytucja wyraźnie zaś mówi tylko o ratyfikowanych umowach międzynarodowych, stanowiąc w art. 87 ust. 1, że należą one do źródeł prawa powszechnie obowiązującego w Rzeczypospolitej Polskiej. Powstaje w związku z tym pytanie, w jaki sposób zapewnić przestrzeganie innych niż ratyfikowane umowy międzynarodowe źródeł prawa międzynarodowego, pomimo iż nie zostały one uznane za źródła prawa w Rzeczypospolitej Polskiej? Odpowiedzi na to pytanie należy szukać w art. 9 Konstytucji.
Odnośnie do znaczenia tego przepisu brak było jednak w literaturze prawniczej zgodności. Niektórzy przypisywali art. 9 Konstytucji znaczenie konstytutywne, twierdząc, że na jego podstawie wszystkie źródła prawa międzynarodowego, a nie tylko wymienione w art. 87 ust. 1 Konstytucji ratyfikowane umowy międzynarodowe stały się źródłami powszechnie obowiązującego prawa w Rzeczypospolitej Polskiej.
Inna część przedstawicieli nauki prawa twierdziła natomiast, że przepis art. 9 posiada jedynie znaczenie deklaratywne i nie powoduje przejęcia wszystkich źródeł prawa międzynarodowego do prawa wewnętrznego. Nakazuje on jedynie, jako norma programowa, wykładnię prawa krajowego w świetle całości norm prawa międzynarodowego.
Obowiązek przestrzegania przez Rzeczpospolitą Polską prawa międzynarodowego wynika również z zasady państwa prawnego zawartej w art. 2 Konstytucji.
a) ratyfikowane umowy międzynarodowe
Spośród źródeł prawa międzynarodowego Konstytucja wyodrębnia ratyfikowane umowy międzynarodowe, stwierdzając, że stanowią one źródło prawa powszechnie obowiązującego Rzeczypospolitej Polskiej (art. 87 ust. 1 Konstytucji).
Jak była już mowa, nie należą w Polsce do źródeł prawa powszechnie obowiązującego zwyczaj międzynarodowy, powszechnie uznane zasady prawa międzynarodowego i uchwały prawotwórcze organizacji międzynarodowych.
Do źródeł prawa powszechnie obowiązującego w Rzeczypospolitej Polskiej Konstytucja nie zalicza się również innych umów międzynarodowych niż ratyfikowane, np. te, którymi Polska związała się w drodze zatwierdzenia przez Radę Ministrów, czy też poprzez podpisanie, wymianę not lub w inny sposób dopuszczony przez prawo międzynarodowe (art. 12 ust. 3 i art. 13 ust. 1 ustawy o umowach międzynarodowych).
Wszystkie ratyfikowane umowy międzynarodowe, po ich ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowią część krajowego porządku prawnego i są bezpośrednio stosowane, chyba że ich stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy (art. 91 ust. 1 Konstytucji).
Ratyfikowane umowy międzynarodowe Konstytucja dzieli jednak dalej na dwie kategorie. Do pierwszej z nich należą umowy międzynarodowe ratyfikowane przez Prezydenta RP, do drugiej umowy ratyfikowane przez Prezydenta RP ale za uprzednią zgodą Sejmu wyrażoną w ustawie. Do tej drugiej kategorii umów międzynarodowych Konstytucja zalicza umowy dotyczące (art. 89 ust. 1 Konstytucji):
1) pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych,
2) wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji,
3) członkostwa Rzeczypospolitej Polskiej w organizacji międzynarodowej,
4) znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym,
5) spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy.
Umowy takie mają pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową (art. 91 ust. 2 Konstytucji).
Inne źródła prawa międzynarodowego
Wobec tego, że Konstytucja nie wymienia w ogóle innych, oprócz ratyfikowanych umów międzynarodowych, źródeł prawa międzynarodowego, powstaje pytanie, jakie znaczenie mogą mieć te źródła (zwyczaj międzynarodowy, powszechnie uznane zasady prawa). Kluczowe znaczenie w określeniu znaczenia tych innych źródeł prawa międzynarodowego w Polsce posiada omówiony wyżej art. 9 Konstytucji. Przyjąć należy, że przepis tego artykuły zobowiązuje przede wszystkim władzę ustawodawczą i wykonawczą do inkorporacji tych źródeł prawa do polskiego porządku prawnego (wydanie odpowiedniej ustawy lub rozporządzenia).
b) prawo Wspólnot Europejskich
Prawo Wspólnot Europejskich zasługuje na specjalne potraktowanie i na odróżnienie go od prawa międzynarodowego z tego względu, że stanowi ono system prawny organizacji ponadnarodowych i działanie jego różni się w sposób istotny od działania zwykłego prawa międzynarodowego.
Jest ono prawem organizacji ponadnarodowej. Organizacja ponadnarodowa różni się od organizacji międzynarodowej tym, że państwa ją tworzące przekazują takiej organizacji część swoich uprawnień suwerennych (uprawnień należących do zakresu władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej). Oznacza to m.in. konieczność przekazania na rzecz takiej organizacji częśći uprawnień do stanowienia prawa i rozstrzygania sporów powstających na tle stosowania prawa wydanego przez organizację ponadnarodową. Organizacja ponadnarodowa posiada więc własny system prawny i własne organy sądownicze. Ten zakres zagadnień przedstawiony zostanie następnie na przykładzie Wspólnoty Europejskiej, będącej najważniejszą częścią składową Unii Europejskiej, wspólnotą, której prawo ma niezwykle duży wpływ na prawo gospodarcze, gdyż ocenia się, że ok. 70% prawa regulującego stosunki gospodarcze w państwach członkowskich ma wspólnotowe pochodzenie, nawet jeżeli zostało ono ujęte w ramy ustaw krajowych.
System prawa wspólnotowego
Prawo wspólnotowe dzieli się na prawo pierwotne i wtórne. Prawo pierwotne to traktaty zawarte między państwami jako umowy międzynarodowe, a więc w przypadku Wspólnoty Europejskiej jest to Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (TWE).
Prawo wtórne natomiast, to prawo stanowione przez organy Wspólnoty na mocy kompetencji przyznanych jej przepisami prawa pierwotnego, czyli Traktatu.
Art. 249 ust. 1 TWE zalicza do źródeł prawa wtórnego:
1) rozporządzenia,
2) dyrektywy,
3) decyzje,
4) zalecenia i opinie.
Art. 249 TWE rozróżnia pomiędzy wiążącymi i niewiążącymi źródłami prawa wspólnotowego. Według art. 249 ust. 5 TWE zalecenia i opinie nie mają mocy wiążącej. W związku z powyższym omówione tu zostaną jedynie akty prawa wiążącego, tzn. rozporządzenia, dyrektywy i decyzje. Wszystkie one ogłaszane są w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej, seria L (Dz.Urz. UE) .
Serwis prawny Unii Europejskiej znajduje się na stronie: http://europa.eu.int/eur-lex/en/index.html
Rozporządzenie
Rozporządzenie ma zasięg ogólny. Wiąże w całości i jest bezpośrednio stosowane we wszystkich Państwach Członkowskich (art. 249 ust. 2 TWE). Rozporządzenie jest więc instrumentem unifikacji prawa, gdyż w momencie jego wejścia w życie obowiązuje bezpośrednio w taki sam sposób (jednolity) w państwach członkowskich bez potrzeby podejmowania przez te państwa jakichkolwiek działań, w szczególności bez potrzeby wydawania ustaw, chyba że samo rozporządzenie pozostawia doprecyzowanie pewnych kwestii prawu krajowemu.
Jako akt normatywny rozporządzenie musi opierać się na konkretnym postanowieniu Traktatu.
Przykładem aktu prawnego wydanego w formie rozporządzenia jest Wspólnotowy Kodeks Celny.
Art. 91 ust. 3 Konst. mówi, że ”jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami”.
Dyrektywa
Zasadniczo inny od rozporządzenia charakter ma dyrektywa. Nie jest ona instrumentem unifikacji prawa, lecz instrumentem jego harmonizacji.
Dyrektywa wiąże każde państwo członkowskie, do którego jest kierowana, w odniesieniu do rezultatu, który ma być osiągnięty, pozostawia jednak organom krajowym swobodę wyboru formy i środków (art. 249 ust. 3 TWE).
Dyrektywy nie obowiązują więc bezpośrednio w państwach członkowskich, gdyż są skierowane do państwa, a nie do osób fizycznych czy prawnych. Muszą one być natomiast implementowane do krajowego porządku prawnego, przy czym, jak powiedziano wyżej, organom krajowym pozostawiona jest swoboda wyboru formy i środków. Każda dyrektywa określa natomiast ostateczny termin, w czasie którego musi nastąpić wdrożenie dyrektywy do krajowego porządku prawnego.
Bezpośrednia skuteczność dyrektyw
Będąc instrumentem harmonizacji, dyrektywy zakreślają jednolity cel, który ma być osiągnięty, podczas gdy państwa członkowskie są zobowiązane do poczynienia niezbędnych modyfikacji czy uzupełnień w swoim systemie. Państwo, które nie implementowało dyrektywy w określonym w niej terminie naraża się na zarzut, że nie wypełniło ciążącym na nim obowiązków oraz na roszczenia odszkodowawcze. Ponadto ETS przyjmuje, że w razie nieimplementowania dyrektywy przez państwo, dyrektywa może być bezpośrednio skuteczna i bezpośrednio stosowana zarówno wertykalnie (w stosunkach jednostka - państwo), jak i horyzontalnie (w stosunkach pomiędzy jednostkami).
Jeżeli chodzi o horyzontalne bezpośrednie stosowanie dyrektyw, to ma to doniosłe znaczenie dla osób fizycznych czy prawnych. Jeżeli bowiem upłynął termin implementacji dyrektywy, to może ona być pod pewnymi warunkami bezpośrednio skuteczna, a więc możemy z samej dyrektywy wywodzić swoje prawa.
Bezpośrednia skuteczność dyrektywy zależy od tego, czy jej postanowienia są na tyle dookreślone, że można je stosować bezpośrednio. Przypadek ten ma miejsce wtedy, gdy dyrektywa określa jakieś ujęte liczbowo standardy minimalne, pozostawiając państwu członkowskiemu możliwość zaostrzenia danej regulacji. Tak np. dyrektywa 85/577/EWG z dnia 20 grudnia 1985 r. w sprawie ochrony konsumenta w umowach zawieranych poza miejscem prowadzenia handlu (Dz.Urz. WE 372/31 z 31 grudnia 1985 r.) przewiduje dla konsumenta minimalny 10-dniowy termin dla odstąpienia od umowy zawartej poza miejscem prowadzenia handlu. Państwa członkowskie mogą ten termin wydłużyć. W przypadku jednak, kiedy państwo nie dokonało w terminie implementacji ww. dyrektywy, przewidziany w niej 10-dniowy termin staje się bezpośrednio skuteczny i może być stosowany do stosunku umowy sprzedaży pomiędzy stronami umowy (bezpośrednia horyzontalna skuteczność dyrektyw).
Decyzja
Decyzja wiąże w całości adresatów, do których jest kierowana (art. 249 ust. 4 TWE). Decyzje wydawane są w sprawach jednostkowych i skierowane być mogą albo do podmiotów prawa albo do państw członkowskich. Za pomocą decyzji np. Komisja Europejska nakłada kary na przedsiębiorstwa naruszające zakaz konkurencji lub nakazuje państwu członkowskiemu rewindykację pomocy udzielonej przedsiębiorstwu a sprzecznej z prawem wspólnotowym.
Znaczenie prawa wspólnotowego dla prawa gospodarczego państw członkowskich Unii Europejskiej
Wspólnota Europejska ma na celu przede wszystkim utworzenie rynku wewnętrznego, który obejmuje obszar bez granic wewnętrznych, w którym jest zapewniony swobodny przepływ towarów, osób, usług i kapitału, zgodnie z postanowieniami Traktatu (art. 14 ust. 2 TWE).
Rynek wewnętrzny opiera się na swobodach gospodarczych określonych w Traktacie ustanawiającym Wspólnotę Europejską którymi są:
1) swoboda przepływu towarów (art. 28 i n. TWE),
2) swobodny przepływ pracowników (art. 39 - 42 TWE),
3) swobodzie przedsiębiorczości (zwanej także swobodą zakładania przedsiębiorstw, art. 43 - 48 TWE),
4) swobodnym przepływie usług (art. 49 - 55 TWE) oraz
5) swobodnym przepływie kapitału i płatności (art. 56 - 60 TWE).
Część III
Prawo konstytucyjne Rzeczypospolitej Polskiej
§ 1. Historia konstytucjonalizmu polskiego
Mówiąc o historii konstytucjonalizmu polskiego zacząć trzeba od konstytucji realnej I Rzeczypospolitej. Do roku 1791 państwo polskie nie posiadało bowiem ustawy konstytucyjnej. Pierwszą polską (i jednocześnie pierwszą europejską) konstytucją pisaną była Konstytucja 3 Maja 1791 r.
Historia I Rzeczypospolitej rozpoczyna się od przywilejów nieszawskich z 1454 r., uważanych za początek demokracji szlacheckiej.
W okresie międzywojennym obowiązywała tzw. „mała konstytucja” z 1919 r. ”mała konstytucja” z dnia 20 lutego 1919 r., konstytucja marcowa z 17 marca 1921 r. oraz konstytucja kwietniowa z dnia 23 kwietnia 1935 r.
W okresie powojennym obowiązywała w latach 1944-1952 konstytucja marcowa, uzupełniona tzw. ”małą konstytucją” z 1947 r., następnie Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 1952 r.
Po 1989 r. obowiązywała nadal znowelizowana konstytucja z 1952 r. wraz z uchwaloną w 1992 r. „małą konstytucją” (Ustawa konstytucyjna z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym).
Obecnie obowiązującymi źródłami prawa konstytucyjnego w Polsce są: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. i liczne ustawy rozwijające jej postanowienia, np. ustawa z dnia 27 września 1990 r. o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym, ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o partiach politycznych, ustawa z dnia 9 maja 1996 r. o wykonywaniu mandatu posła i senatora i wiele innych.
§ 2. Naczelne zasady ustroju społeczno-gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej według Konstytucji z 1997 r.
Pierwszy rozdział Konstytucji (art. 1 - 25) zawiera naczelne zasady ustroju społeczno-gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej. Przepisy te stanowią - obok przepisów dotyczących praw i wolności człowieka i obywatela - najważniejszą grupę przepisów. Dlatego inne przepisy Konstytucji powinny być interpretowane w świetle tych właśnie postanowień.
Nie wszystkie z tych zasad zostaną omówione w ramach wprowadzenia do prawa. Na uwagę zasługują jednak następujące z nich: zasada państwa jednolitego (art. 3 Konstytucji), zasada zwierzchności narodu (art. 4 Konstytucji), zasada państwa prawnego (art. 2 Konstyutcji), zasada podziału władz (art. 10 Konst.) oraz zasada społecznej gospodarki rynkowej (art. 20 Konstytucji).
1. Zasada demokratycznego państwa prawnego
Pojęcie „państwa prawnego” jest dorobkiem XIX-wiecznej doktryny niemieckiej (por. niem. Rechtsstaat), ale do Polski trafiło dopiero w 1989 r. w związku z zapoczątkowanymi wtedy zmianami społeczno-politycznymi.
Klauzula demokratycznego państwa prawnego stanowi swego rodzaju zbiorcze wyrażenie szeregu reguł i zasad, które wprawdzie nie zostały expressis verbis ujęte w pisanym tekście Konstytucji, ale w sposób immamentny wynikają z aksjologii oraz z istoty demokratycznego państwa prawnego. Szczegółowa treść tego pojęcia ustalona została głównie wysiłkiem Trybunału Konstytucyjnego.
Szczególnie doniosłe znaczenie miało orzecznictwo Trybunału w pierwszych latach po przełomie 1989 r. (por. art. 1 Konstytucji z 1952 r. w brzmieniu ustalonym przez ustawę konstytucyjną z 1989 r.), pozwalając na stwierdzenie niekonstytucyjności wielu przepisów odziedziczonych po poprzedniej formacji politycznej.
Szczegółowe zasady wypływające z zasady ogólnej państwa prawnego można podzielić na dwie grupy. W pierwszej znalazłyby się tzw. zasady materialne wypływające z zasady państwa prawnego, w drugiej wypływające z niej zasady formalne.
Pierwsze z nich, tzn. zasady materialne mówią o tym, na jakich wartościach musi opierać się państwo, ażeby można je było nazwać państwem prawa. Do wartości tych należą przede wszystkim sprawiedliwość, wolność, równość i demokratyzm. Należą do nich m.in. istnienie niektórych konkretnych praw jednostki, jak prawo do życia, prawo do prywatności, prawo do sądu. Zasady te wraz z wejściem w życie Konstytucji z 1997 r. zostały wyraźnie nazwane w przepisach konstytucyjnych, w związku z czym utraciło w zasadzie znaczenie wcześniejszego orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, które ich dotyczyło.
Nie zostały natomiast skodyfikowane w Konstytucji zasady formalne, w związku z czym zachowuje ważność orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego od roku 1989. W ujęciu formalnym państwo prawne to państwo, które w swoim działaniu opiera się na: prawie, zasadzie podziału władzy, związaniu organów państwa ustawami, sądowej kontroli władzy administracyjnej, wyłączności ustawowej regulacji praw jednostki.
a) Zasada ochrony praw nabytych
Zasada ochrony praw nabytych wzorowana jest na prawie francuskim (principe de l'intangibilité des effets individuals; principe du respect des droits acquis), w prawie niemieckim zaś ma swój odpowiednik w tzw. ochronie zaufania (Vertrauensschutz).
Zasada ta mówi, że nie wolno nikomu odbierać praw wcześniej mu przyznanych, a jeżeli tak się dzieje, to osobie, której prawa takie odebrano, przysługuje odszkodowanie
b) Zasada niedziałania prawa wstecz
Przykładem innej zasady wyprowadzonej z zasady państwa prawnego jest zasada niedziałania prawa wstecz. Przepisy prawa mogą obowiązywać tylko na przyszłość, a jeżeli zdarza się, że działają wstecz, to dopuszczalne jest to tylko w takim wypadku, gdy przyznają podmiotom prawa z mocą wsteczną pewne uprawnienia. Nie może być natomiast przepisów, które z mocą wsteczną nakładają na nas obowiązki.
2. Zasada zwierzchności narodu
a) wyjaśnienie znaczenia zasady zwierzchności narodu
Podmiotem władzy suwerennej (tzn. pierwotnej i od nikogo niezależnej) jest naród. Przez naród rozumiani są wszyscy obywatele Rzeczypospolitej Polskiej (tzn. osoby posiadające obywatelstwo polskie, patrz na ten temat dalej), niezależnie od ich pochodzenia etnicznego. Tylko zatem wola narodu może być w RP obowiązującym prawem, a swoją wolę naród może wyrażać na dwa sposoby opisane niżej (pośrednio lub bezpośrednio).
b) demokracja bezpośrednia a demokracja pośrednia
Już w samej treści art. 4 ust. 2 Konstytucji mowa jest o tym, że naród sprawuje władzę albo za pośrednictwem swoich przedstawicieli albo bezpośrednio. Bezpośrednie sprawowanie władzy przez naród, czyli demokracja bezpośrednia może być rozumiane w znaczeniu szerokim, jako wszelkie formy udziału obywateli w sprawowaniu władzy czy wykonywaniu określonych funkcji państwowych (bezpośrednie wybory do Sejmu i Senatu, udział w wykonywaniu władzy sądowniczej - ławnicy) oraz w znaczeniu wąskim, jako mechanizmy bezpośredniego podejmowania przez naród pewnych rozstrzygnięć.
c) formy demokracji bezpośredniej
Prawo konstytucyjne różnych państw zna wiele form bezpośredniego udziału obywateli w sprawowaniu władzy. Przyjmują one formę ustawodawstwa ludowego, weta ludowego, ludowej inicjatywy ustawodawczej, referendum. Spośród tych wielu form prawu polskiemu znane są dwie, a mianowicie ludowa inicjatywa ustawodawcza (art. 118 ust. 2 Konstytucji) oraz referenda: ogólnokrajowe (art. 125 Konstytucji), konstytucyjne (art. 235 ust. 6 Konstytucji) i lokalne (art. 170 Konstytucji oraz ustawa z dnia 15 września 2000 r. o referendum lokalnym). Rozwiązania te są w polskiej praktyce konstytucyjnej czymś stosunkowo nowym. Instrumenty demokracji bezpośredniej nie były zbowiem znane ani obu konstytucjom międzywojennym, ani Konstytucji z 1952 r.. W Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej dopiero uchwalona w 1987 roku nowela konstytucji z 1952 r. wprowadziła instytucję referendum ogólnokrajowego. Instytucja ta uregulowana została później w art. 19 i 77 małej konstytucji z 1992 r. W przeciwieństwie jednak do tych uregulowań, które stanowiły incydentalne wprowadzenie instytucji referendum, dopiero Konstytucja z 1997 r. uregulowała w sposób kompleksowy instytucje demokracji bezpośredniej.
- referendum ogólnokrajowe (art. 125 Konstytucji)
Do referendum ogólnokrajowego odnoszą się art. 125 i 144 ust. 3 pkt 5 konstytucji oraz ustawa z dnia 14 marca 2003 r. o referendum ogólnokrajowym. Wprawdzie referendum w sprawie przystąpienia do organizacji ponadnarodowej (art. 90 ust. 3 Konstytucji) oraz referendum konstytucyjne (art. 235 ust. 6 Konstytucji) też są referendami ogólnokrajowymi w tym znaczeniu, że w odróżnieniu od referendum lokalnego przeprowadzane są na obszarze całego państwa, to jednak są one odrębnymi od referendum ogólnokrajowego według art. 125 Konstytucji referendami, których sposób przeprowadzenia nieco się różni.
Referendum ogólnokrajowe może być zarządzone w sprawach o szczególnym znaczeniu dla Państwa. Konstytucja nie określa jednocześnie, nawet przykładowo, jakie to mogą być sprawy, ani nie wyłącza niektórych spraw spod możliwości poddania ich referendum. Oznacza to, że również ustawy zwykłe nie mogą precyzować tych spraw, ani wyłączać niektórych z nich z możliwości poddania referendum. Taka ustawa byłaby niezgodna z Konstytucją. Znaczy to, że uznanie jakiejś sprawy za sprawę „o szczególnym znaczeniu dla Państwa” pozostawione jest uznaniu podmiotów, które zarządzają referendum. Zgodnie z Konstytucją referendum mają prawo zarządzić:
1) Sejm, uchwałą podjętą bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów, lub
2) Prezydent Rzeczypospolitej, za zgodą Senatu wyrażoną bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów (por. też art. 60 pkt 1 i 2 u.r.o.).
Zarządzenie referendum ogólnokrajowego przez Sejm
Inną natomiast kwestią jest, kto może na ręce podmiotu uprawnionego do zarządzenia referendum złożyć wniosek o jego zarządzenie. Kwestia ta nie jest uregulowana w Konstytucji, jednak art. 61 ust. 1 u.r.o. precyzuje, że Sejm może postanowić o poddaniu pod referendum określonej sprawy z własnej inicjatywy, a także na wniosek
- Senatu,
- Rady Ministrów lub
- obywateli.
Jeżeli chodzi o wniosek obywatelski, to Sejm może postanowić o poddaniu określonej sprawy pod referendum z inicjatywy obywateli, którzy dla swojego wniosku uzyskają poparcie co najmniej 500 000 osób mających prawo udziału w referendum (art. 63 ust. 1 u.r.o.).
Jednakże referendum z inicjatywy obywateli nie może dotyczyć trzech rodzajów spraw wymienionych w art. 63 ust. 2 u.r.o.):
1) wydatków i dochodów, w szczególności podatków oraz innych danin publicznych;
2) obronności państwa;
3) amnestii.
W pozostałych przypadkach Sejm, do którego dotarł wniosek obywateli o przeprowadzenie referendum, zobowiązany jest wypowiedzieć się w przedmiocie zarządzenia referendum, co wcale nie znaczy, że musi takie referendum na wniosek obywateli zarządzić.
Zarządzenie referendum ogólnokrajowego przez Prezydenta RP
Zarządzenie referendum ogólnokrajowego przez Prezydenta RP wymaga zgody Senatu RP. W tym celu Prezydent Rzeczypospolitej przekazuje Senatowi projekt postanowienia o zarządzeniu referendum, zawierający treść pytań lub wariantów rozwiązania w sprawie poddanej pod referendum, a także termin jego przeprowadzenia (art. 64 ust. 1 u.r.o.), zaś Senat w terminie 14 dni od dnia przekazania projektu postanowienia Prezydenta Rzeczypospolitej, o którym mowa w ust. 1, podejmuje uchwałę w sprawie wyrażenia zgody na zarządzenie referendum (art. 64 ust 2 u.r.o.). Szczegółowy tryb wyrażania przez Senat zgody, o której mowa w ust. 2, określa regulamin Senatu (art. 64 ust. 3 u.r.o.).
Ważność i wiążący charakter referendum
To, że referendum było ważne nie znaczy jednak jeszcze, że zapadło w nim wiążące rozstrzygnięcie. Samo rozstrzygnięcie zapada, jeżeli (art. 66 ust. 2 u.r.o.):
1) w odpowiedzi na postawione pytanie oddano większość ważnych głosów pozytywnych albo negatywnych;
2) na jeden z zaproponowanych wariantów rozwiązań w sprawie poddanej pod referendum oddano najwięcej ważnych głosów.
Wynik referendum jest natomiast wiążący, jeżeli wzięła w nim udział więcej niż połowa uprawnionych do głosowania (art. 66 ust. 1 u.r.o.).
W wypadku, gdy w wyniku ważnie odbytego referendum zapadło wiążące rozstrzygnięcie, właściwe organy państwowe podejmują niezwłocznie czynności w celu realizacji wiążącego wyniku referendum zgodnie z jego rozstrzygnięciem przez wydanie aktów normatywnych bądź podjęcie innych decyzji, nie później jednak niż w terminie 60 dni od dnia ogłoszenia uchwały Sądu Najwyższego o ważności referendum w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej (art. 67 u.r.o.).
- referendum konstytucyjne (art. 235 ust. 6 Konstytucji)
Referendum w sprawie zmiany Konstytucji (referendum konstytucyjne), uregulowane w art. 235 ust. 6 Konstytucji przeprowadzane jest również na podstawie ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o referendum ogólnokrajowym, jednak z istotnymi modyfikacjami. Zgodnie z art. 76 ustawy o referendum ogólnokrajowym, referendum o którym mowa w art. 235 ust. 6 Konstytucji, przeprowadza się w trybie i na zasadach określonych w ustawie, z wyłączeniem przepisów rozdziału 9 i z uwzględnieniem przepisów niniejszego rozdziału.
Referendum konstytucyjne różni się od referendum ogólnokrajowego dwoma podstawowymi rzeczami:
1) krąg podmiotów uprawnionych do zarządzenia referendum jest inny,
2) inne są przesłanki wiążącego charakteru rozstrzygnięcia.
Stosownie do art. 77 ust. 1 u.r.o., z wnioskiem do Marszałka Sejmu o przeprowadzenie referendum, o którym mowa w art. 235 ust. 6 Konstytucji, mogą wystąpić:
1) co najmniej 1/5 ustawowej liczby posłów;
2) Senat;
3) Prezydent Rzeczypospolitej.
Wniosek, o którym mowa w ust. 1, składa się w terminie 45 dni od dnia uchwalenia przez Senat ustawy o zmianie Konstytucji (art. 77 ust. 2 u.r.o.).
Przyjęcie w referendum zmiany Konstytucji następuje wówczas, gdy opowiedziała się za nią większość głosujących (art. 79 ust. 1 u.r.o.). W referendum konstytucyjnym nie obowiązuje więc wymóg, że wynik referendum jest wiążący wtedy, gdy udział w referendum wzięło przynajmniej 50% osób uprawnionych do udziału w nim. Tym referendum konstytucyjne różni się od referendum ogólnokrajowego (por. art. 66 ust. 1 u.r.o.) oraz referendum w sprawie przystąpienia do organizacji ponadnarodowej (por. art. 73 ust. 1 u.r.o.).
- referendum w sprawie przystąpienia do organizacji ponadnarodowej (art. 90 ust. 3 Konstytucji)
Prezes Rady Ministrów zawiadamia Marszałka Sejmu o podpisaniu umowy, której ratyfikacja wymaga zgody wyrażonej w trybie art. 90 ust. 2.4 Konstytucji, przesyłając jednocześnie Sejmowi tekst tej umowy wraz z załącznikami (art. 69 u.r.o.).
O wyborze trybu wyrażenia zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej w drodze referendum decyduje Sejm, uchwałą podjętą bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów (art. 70 ust. 1 u.r.o.).
2. O podjęciu uchwały, o której mowa w ust. 1, Marszałek Sejmu zawiadamia Prezydenta Rzeczypospolitej, Marszałka Senatu i Prezesa Rady Ministrów.
Referendum w sprawie wyrażenia zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej może zarządzić Sejm lub Prezydent Rzeczypospolitej za zgodą Senatu na zasadach i w trybie określonych w art. 60 (art. 71 ust. 1 u.r.o.).
Wynik referendum w sprawie wyrażenia zgody na ratyfikację umowy, o której mowa w art. 69, jest wiążący, jeżeli wzięła w nim udział więcej niż połowa uprawnionych do głosowania (art. 73 ust. 1 u.r.o.).
- ludowa inicjatywa ustawodawcza (art. 118 ust. 2 Konstytucji)
Według art. 118 ust. 2 Konstytucji inicjatywa ustawodawcza przysługuje - oprócz podmiotów państwowych wymienionych w art. 118 ust. 1 Konstytucji - również grupie co najmniej 100 000 obywateli mających prawo wybierania do Sejmu. Tryb postępowania w tej sprawie określa ustawa z dnia 24 czerwca 1999 r. o wykonywaniu inicjatywy ustawodawczej przez obywateli. Szerzej na ten temat dalej, w części poświęconej postępowaniu ustawodawczemu.
d) formy demokracji pośredniej (Sejm i Senat jako reprezentacja podmiotu władzy suwerennej)
4. Zasada państwa jednolitego (art. 3 Konstytucji)
Rzeczpospolita Polska jest państwem jednolitym (art. 3 Konstytucji). Państwo jednolite (zwane też państwem unitarnym) trzeba rozumieć jako przeciwstawienie państwu federalnemu, takiemu jak np. Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, Republika Federalna Niemiec. „Wolne państwo” („Freistaat”, np. Bawaria, Saksonia, Turyngia). Różnica dotyczy tego, kto jest podmiotem władzy suwerennej, a ściślej mówiąc, czy podmiot ten jest jeden (w państwie unitarnym), czy też podmiotów tych jest więcej (w państwie federalnym). W Polsce jako państwie unitarnym istnieje jeden naród (art. 4 ust. 1 Konstytucji), w Niemczech jako państwie federalnym złożonym z krajów związkowych (Länder) podmiotem władzy suwerennej w każdym kraju związkowym jest również naród („Staatsvolk”).
Polska ukształtowała się historycznie jako państwo jednolite po odzyskaniu niepodległości. Wcześniej Rzeczpospolita obojga Narodów była państwem federacyjnym, również po uchwaleniu Konstytucji 3. Maja.
Po pierwszej wojnie światowej pomimo pewnych tendencji udało się stworzyć państwo jednolite z istotnym odstępstwem polegającym na przyznaniu autonomii Województwu Śląskiemu. Podstawę tej autonomii stanowił Statut Organiczny Województwa Śląskiego z 15 lipca 1920 r. Powierzał on Sejmowi Śląskiemu sprawy ustawodawstwa, a sprawy wykonawcze Śląskiej Radzie Wojewódzkiej, stanowiącej organ wykonawczy, na którego czele stał wojewoda.
Pojęcie federalizmu bliskie jest pojęciu decentralizacji władzy publicznej. Innymi słowy można powiedzieć, że państwo federalne z definicji zapewnia wysoki stopień decentralizacji władzy publicznej. W państwie unitarnym natomiast stopień decentralizacji zależy od tego, jaki zakres kompetencji przeniesiony zostanie ze szczebla centralnego na szczebel lokalny. Nie można jednak kojarzyć państwa unitarnego z państwem scentralizowanym, ani też twierdzić, że stopień autonomii części składowych państwa federalnego jest większy niż jednostek administracyjnych w państwie unitarnym. Dzieje się tak dlatego, że nie ma jednego przyjętego modelu państwa federalnego, tak samo jak nie ma jednego modelu państwa unitarnego. W ten sposób np. części składowe Republiki Austrii (Länder) zostały w swoich kompetencjach na tyle ograniczone na rzecz federacji, że kraj ten, choć formalnie federalny, zbliża się w swoim kształcie do zdecentralizowanego państwa unitarnego. Z drugiej strony Królestwo Hiszpanii, będące państwem unitarnym (por. art. 2 Konstytucji Królestwa Hiszpanii), lecz posiadające w swych strukturach regiony autonomiczne, zbliża się pod względem stopnia decentralizacji władzy do niektórych państw federalnych.
3. Ustrój gospodarczy Rzeczypospolitej Polskiej
Oprócz ustroju politycznego Konstytucja określa również ustrój gospodarczy. W tym zakresie jednak uregulowania polskiej Konstytucji są dosyć skąpe w porównaniu z innymi konstytucjami europejskimi. Polska Konstytucja podchodzi do regulacji zagadnień gospodarczych raczej z punktu widzenia praw podmiotowych (swoboda działalności gospodarczej), aniżeli zagadnień organizacyjnych.
a) „Społeczna gospodarka rynkowa” jako podstawa ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej (art. 20 Konstytucji)
Zgodnie z art. 20 Konstytucji, społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej. Najpierw omówione zostanie ogólnie pojęcie „społecznej gospodarki rynkowej”, następnie poszczególne elementy, na których według art. 20 Konstytucji ma się ona opierać.
- różnice pomiędzy systemem „społecznej gospodarki rynkowej” a systemem gospodarki sterowanej centralnie (nakazowo-rozdzielczej)
Zastanawiając się nad znaczeniem tego przepisu stwierdzić należy, że art. 20 Konstytucji określa społeczną (inaczej: socjalną) gospodarkę rynkową jako „podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej”, nie zawiera on jednak definicji społecznej gospodarki rynkowej, gdyż ta nie jest pojęciem prawnym nadającym się do zdefiniowania przez przepisy prawa. Oprócz zawartych w art. 20 Konstytucji podstaw społecznej gospodarki rynkowej, inne jej części składowe określone są np. w art. 5 w zw. z art. 74, w art. 21, 22, 23 i 24 Konstytucji. Praktykowany system społecznej gospodarki rynkowej uzależniony jest wobec luzów decyzyjnych, które sama Konstytucji pozostawia ustawodawcy i władzy wykonawczej, przez co kształt społecznej gospodarki rynkowej uzależniony jest również od aktualnej polityki rządu, czego mamy przykłady w ostatnim czasie (ograniczanie uprawnień socjalnych).
Pojęcie gospodarki rynkowej zakłada, że procesami gospodarczymi rządzi sam rynek (prawa popytu i podaży), a nie ingerencja państwowa, która w przeszłości w Polsce (podobnie jak w innych krajach tzw. bloku wschodniego) przybierała postać planów centralnych. System gospodarki rynkowej rozumieć więc należy jako przeciwstawienie pojęciu gospodarki centralnie planowanej, zwanej też nakazowo-rozdzielczą. W systemie tym państwo planowało wskaźniki produkcji, które przedsiębiorstwa musiały osiągnąć i narzucało im te wskaźniki do wykonania.
Art. 20 Konstytucji stwierdza, że system społecznej gospodarki rynkowej musi opierać się na pewnych niezbędnych elementach. Gdyby te elementy zostały przez ustawodawcę lub władzę wykonawczą (rząd) całkowicie pominięte lub zlekceważone, to znaczyłoby to, że naruszona byłaby sama konstytucyjna zasada „społecznej gospodarki rynkowej” i takie działanie uznane by być musiało za sprzeczne z Konstytucją. Zgodnie z Konstytucją do takich nieodzownych elementów „społecznej gospodarki rynkowej” należą:
1) wolność działalności gospodarczej,
2) własność prywatna,
3) solidarność, dialog i współpraca partnerów społecznych.
Tylko niektóre z tych elementów były przed wejściem w życie Konstytucji z 1997 r. przedmiotem regulacji konstytucyjnej, wobec czego ich znaczenie nie zawsze da się ustalić na podstawie ustalonych koncepcji doktryny i orzecznictwa. System społecznej gospodarki rynkowej ciągle się w Polsce jeszcze kształtuje. Stosunkowo najdokładniej opracowana została, a przede wszystkim omówiona w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego wolność działalności gospodarczej.
Wolność (swoboda) działalności gospodarczej wymieniona została w rozdziale I Konstytucji jako podstawa ustroju gospodarczego RP (art. 20, 22 Konstytucji). Zostanie ona w związku z tym omówiona poniżej jako element ustroju gospodarczego. Pamiętać jednak należy, że z racji jej organicznego związania z prawami i wolnościami człowieka i obywatela (rozdział II Konstytucji) odnoszą się do niej wszystkie omówione w kolejnej części konspektu zasady rządzące tymi prawami i wolnościami. W szczególności będą to: wymóg ustawowej podstawy ograniczenia tej wolności, uzasadnienie ograniczeń ważnym interesem publicznym oraz zasada proporcjonalności. Wszystkie te zasady trzeba umieć przedstawić również w związku ze swobodą działalności gospodarczej. Poniżej przedstawione zostaną natomiast treść swobody działalności gospodarczej wynikająca z Konstytucji, ustaw i orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego.
ad 1) wolność działalności gospodarczej
Pomijając okres przedwojenny, kiedy zasada wolności gospodarczej ujęta została w art. 3 rozporządzenia Prezydenta RP o prawie przemysłowem z 7 czerwca 1927 r., po drugiej wojnie światowej dopiero ustawa z 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej oraz zmieniony później art. 6 konstytucji z 1952 r. wprowadziły swobodę działalności gospodarczej.
Niemniej jednak brakuje konstytucyjnej definicji wolności działalności gospodarczej, wobec czego pojęcie to określane było przez doktrynę i orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Zgodnie z tym ostatnim wolność działalności gospodarczej obejmuje przede wszystkim:
- swobodę samego podjęcia i wykonywania działalności gospodarczej, jak i zaprzestania jej prowadzenia,
- swobodę wyboru formy organizacyjnoprawnej, w której wykonywana jest działalność gospodarcza.
Nie ma jednej, ogólnie przyjętej, jednoznacznej i wyczerpującej, definicji ustawowej działalności gosdpodarczej. Największe znaczenie ma definicja zawarta w ustawie z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej. Ustawa ta definiuje w art. 2 działalność gospodarczą jako „zarobkową działalność wytwórczą, budowlaną, handlową, usługową oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodową, wykonywaną w sposób zorganizowany i ciągły”.
Art. 15 ust. 2 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz.U. 2004 nr 54, poz. 535): „Działalność gospodarcza obejmuje wszelką działalność producentów, handlowców lub usługodawców, w tym podmiotów pozyskujących zasoby naturalne oraz rolników, a także działalność osób wykonujących wolne zawody, również wówczas, gdy czynność została wykonana jednorazowo w okolicznościach wskazujących na zamiar wykonywania czynności w sposób częstotliwy. Działalność gospodarcza obejmuje również czynności polegające na wykorzystywaniu towarów lub wartości niematerialnych i prawnych w sposób ciągły dla celów zarobkowych”.
Definicję działalności gospodarczej ujmować należy ze względu na całokształt stanu normatywnego, nie stroniąc od racji ekonomicznych oraz dyrektyw semantycznych, gdyż słowa „gospodarczy”, „działalność gospodarcza” mają w języku ugruntowaną konotację.
Działalność gospodarczą wyróżnia kilka swoistych właściwości. Są to:
- profesjonalny charakter,
- podporządkowanie regułom opłacalności i zysku lub zasadzie racjonalnego gospodarowania,
- działanie na własny rachunek,
- powtarzalność działań i
- uczestnictwo w obrocie gospodarczym.
Wymienia się również ogólnie i oznacza cztery typy działalności gospodarczej, tj. wytwórczą, budowlaną, handlową (obrót towarowy) oraz usługową, choć podział taki trzeba uznać za umowny i nie wyczerpujący, gdyż nie można z góry wykluczyć innych jeszcze rodzajów działalności gospodarczej. Podział ten jest także semantycznie niekonsekwentny, gdyż np. działalność budowlana może być usługową, usługowa wytwórczą.
Wymienione wyżej właściwości działalności gospodarczej powinny występować łącznie.
Działalność gospodarcza wykonywana przez osoby fizyczne podlega zgłoszeniu do ewidencji działalności gospodarczej. Wpis do ewidencji działalności gospodarczej ma jednak charakter deklaratywny. Oznacza to, że jeżeli wykonujemy działalność gospodarczą (zdefinowaną wyżej) bez wpisu do ewidencji, to poza faktem, że narażamy się na odpowiedzialność określoną w art. 601 kodeksu wykroczeń, traktowani jesteśmy jako osoba prowadząca działalność gospodarczą (przedsiębiorca), ze wszystkimi tego konsekwencjami.
Ograniczenia swobody działalności gospodarczej mogą być albo ograniczeniami przedmiotowymi (wprowadzanymi ze względu na przedmiot działalności gospodarczej) lub ograniczeniami podmiotowymi (wprowadzanymi ze względu na podmiot wykonujący działalność gospodarczą).
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. - prawo bankowe (Dz.U. 1997 nr 140, poz. 939) przewiduje, że banki nie będące bankami państwowymi (por. art. 14 - 19 prawa bankowego) mogą działać jedynie jako banki spółdzielcze (art. 20 prawa bankowego) lub jako spółki akcyjne (art. 21 - 28 prawa bankowego).
Ograniczenia działalności gospodarczej, wynikające z ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej
Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej przewiduje trzy rodzaje ograniczeń tej swobody:
1) koncesje,
2) działalność regulowaną i
3) zezwolenia.
Art. 46 ust. 1 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej przewiduje, że uzyskania koncesji wymaga wykonywanie sześciu rodzajów działalności gospodarczej:
1) poszukiwanie lub rozpoznawanie złóż kopalin, wydobywanie kopalin ze złóż, bezzbiornikowe magazynowanie substancji oraz składowanie odpadów w górotworze, w tym w podziemnych wyrobiskach górniczych;
2) wytwarzanie i obrót materiałami wybuchowymi, bronią i amunicją oraz wyrobami i technologią o przeznaczeniu wojskowym lub policyjnym;
3) wytwarzanie, przetwarzanie, magazynowanie, przesyłanie, dystrybucja i obrót paliwami i energią;
4) ochrona osób i mienia;
5) rozpowszechnianie programów radiowych i telewizyjnych;
6) przewozy lotnicze.
Jednocześnie szczegółowy zakres i warunki wykonywania działalności gospodarczej podlegającej koncesjonowaniu określają przepisy odrębnych ustaw (art. 46 ust. 2 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej). Wprowadzenie innych koncesji w dziedzinach działalności gospodarczej mających szczególne znaczenie ze względu na bezpieczeństwo państwa lub obywateli albo inny ważny interes publicznyjest dopuszczalne tylko w przypadku, gdy działalność ta nie może być wykonywana jako wolna lub po uzyskaniu wpisu do rejestru działalności regulowanej albo zezwolenia i wymaga zmiany niniejszej ustawy (art. 46 ust. 3 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej).
Jeżeli przepisy odrębnych ustaw nie stanowią inaczej, udzielenie, odmowa udzielenia, zmiana i cofnięcie koncesji lub ograniczenie jej zakresu należy do ministra właściwego ze względu na przedmiot działalności gospodarczej wymagającej uzyskania koncesji (art. 47 ust. 1 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej). Udzielenie, odmowa udzielenia, zmiana i cofnięcie koncesji lub ograniczenie jej zakresu w stosunku do wniosku następuje w drodze decyzji administracyjnej (art. 47 ust. 2 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej).
Działalność regulowana
Jeżeli przepis odrębnej ustawy stanowi, że dany rodzaj działalności jest działalnością regulowaną w rozumieniu niniejszej ustawy, przedsiębiorca może wykonywać tę działalność, jeżeli spełnia szczegółowe warunki określone przepisami tej odrębnej ustawy i po uzyskaniu wpisu w rejestrze działalności regulowanej, z zastrzeżeniem art. 75 (art. 64 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej). Odmowa wpisu dokonywana jest w drodze decyzji administracyjnej (art. 68 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej).
Działalnością regulowaną jest m.in. prowadzenie: praktyki pielęgniarek/położnych wymaga wpisu do Rejestru Działalności Regulowanej ORPiP; organizatorzy i pośrednicy turystyczni; rzecznik patentowy; przedsiębiorcy prowadzący pracownię psychologiczną; przedsiębiorcy prowadzący ośrodki szkolenia kierowców; działalność detektywistyczna.
Zezwolenie
Uzyskania zezwolenia wymaga wykonywanie działalności gospodarczej w zakresie określonym w przepisach art. 75 ust. 1 u.s.d.g. Obejmuje on 26 rodzajów działalności gospodarczej, których przykłady należy znać na egzamin.
Różnice między koncesją, wpisem do rejestru działalności regulowanej i zezwoleniem
Zarówno koncesje, jak i wpis do rejestru działalności reglowanej i wydanie zezwolenia na prowadzenie działalności gospodarczej następują w drodze decyzji administracyjnej (patrz na ten temat dalej). Istnieją jednak między nimi różnice.
Koncesje udzielane są przez organy centralne, tzn. w pierwszej kolejności przez ministerstwa lub przez inne organy centralne, np. Krajową Radę Radiofonii i Telewizji. Udzielenie koncesji jest decyzją uznaniową, a udzielenie zezwolenia oraz wpisanie do rejestru działalności reglamentowanej jest decyzją związaną.
Uznanie administracyjne polega na tym, że nawet w przypadku, gdy spełniami wszystkie przewidziane prawem warunki dla uzyskania koncesji, to może nam ona być odmówiona ze względu na okoliczności pozaprawne. Odmowa taka powinna być jednak - jak inne decyzje administracyjne - uzasadniona, ażebyśmy mogli zapoznać się z przyczynami odmowy. Możemy też taką decyzję zaskarżyć do sądu administracyjnego, jeżeli np. uważamy, że organ administracji, który jej udziela w sposób nieuzasadniony odstąpił od swojej wcześniejszej praktyki udzielania koncesji czy potraktował nas inaczej niż inne podmioty, które w takich samych okolicznościach ubiegają się o przyznanie koncesji.
Przy okazji koncesji trzeba pamiętać, że ponieważ jest ona udzielana przez centralne organy administracji, to nie można się od decyzji odmownej odwołać do wyższej instancji administracyjnej, gdyż takiej nie ma. Przysługuje nam w takim przypadku jedynie prawo zwrócenia się do organu udzielającego koncesji o ponowne rozpatrzenie sprawy, a w razie podtrzymania przez niego decyzji - skarga do sądu administracyjnego.
Zezwolenia na wykonywanie działalności gospodarczej są udzielane przez organy gminy i są one - podobnie jak decyzja o wpisie do rejestrów działalności regulowanej - decyzjami związanymi. Jeżeli spełniamy wszystkie przewidziane prawem dla danego rodzaju działalności gospodarczej warunki, to mamy roszczenie o wydanie decyzji pozytywnej.
2) Własność prywatna
Według art. 20 Konstytucji jednym z filarów, na których opiera się system (ustrój) gospodarczy w Polsce (określany jako „społeczna gospodarka rynkowa”) jest własność prywatna. Brak natomiast w przepisach konstytucyjnych i ustawowych definicji „własności prywatnej”. Przeważnie rozumie się pod tym pojęciem wszelką własność środków produkcji, należącą do podmiotów innych niż Skarb Państwa i jednostki samorządu terytorialnego oraz należących do nich osób prawnych.
Polska odziedziczyła po uprzednim systemie społeczno-gospodarczym gospodarkę, która niemalże w całości należała do państwa. Jednak w systemie społecznej gospodarki rynkowej prowadzenie działalności gospodarczej nie jest zadaniem państwa, lecz przedsiębiorców prywatnych. Państwo może, zgodnie z tzw. zasadą subsydiarnej działalności gospodarczej państwa, prowadzić działalność gospodarczą tylko wtedy, gdy danego rodzaju działalności nie mogą lub nie chcą (np. z uwagi na niską opłacalność) prowadzić przedsiębiorcy prywatni, a działalność taka jest konieczna ze względów społecznych. W związku z powyższym zaistniała konieczność przeprowadzenia dwóch procesów: 1) przekazania mienia państwowego podmiotom prywatnym (prywatyzacja) oraz 2) zwrotu bezprawnie przez państwo przejętej własności (reprywatyzacja).
Prywatyzacja
Prywatyzacja przeprowadzana jest w Polsce od 1991 r. Ustawa z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji. Dwa kluczowe pojęcia tej ustawy, uwidocznione już w samym jej tytule, to „komercjalizacja” i „prywatyzacja”. Przez komercjalizację ustawa rozumie przekształcenie przedsiębiorstwa państwowego w spółkę, przy czym wraz z przekształceniem spółka taka wstępuje we wszystkie stosunki prawne, których podmiotem było przedsiębiorstwo (art. 1 ust. 1 u.k.p.). W wyniku komercjalizacji nie zmienia się więc struktura własnościowa skomercjalizowanego przedsiębiorstwa, lecz tylko jego forma prawna. Komercjalizacja nie jest zatem celem samym w sobie, lecz tylko krokiem koniecznym w celu dokonania prywatyzacji, która następuje poprzez sprzedaż udziałów/akcji takiej spółki albo składników jej przedsiębiorstwa (por. art. 1 ust. 2 u.k.p.).
W województwie zachodniopomorskim pozostało 19 przedsiębiorstw państwowych.
Przedsiębiorstwa państwowe przechodzą do historii. Wśród wszystkich zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w Polsce, a jest ich ponad 3,5 mln, firmy państwowe stanowią już zaledwie 0,04 proc. Państwo ma ciągle jednak dużą kontrolę nad niektórymi spółkami akcyjnymi (jednoosobowymi spółkami Skarbu Państwa). Posiada akcje w ponad 1,5 tys. Spółek.
W latach 1990-2004 liczba przedsiębiorstw państwowych zmniejszyła się z prawie 8,5 tys. do 1,3 tys. Jednak aktywną działalność gospodarczą prowadziły zaledwie 433 firmy. Tyle tylko że 22 z nich to przedsiębiorstwa w trakcie prywatyzacji bezpośredniej, w postępowaniu naprawczym 77. W niezmienionej formie działa zaledwie 168 podmiotów (w Zachodniopomorskiem zaledwie 17), których właścicielem jest państwo.
Obecnie po 15 latach przekształceń własnościowych i tworzenia się gospodarki wolnorynkowej najliczniejszą grupą podmiotów są firmy należące do osób fizycznych. Ich liczba w ostatnim 15-leciu wzrosła 3,5-krotnie z 0,8 mln do 2,8 mln. Pod względem liczby zakładów prowadzonych przez osoby fizyczne przypadających na 10 tys. mieszkańców pierwsze miejsce zajmuje Zachodniopomorskie 940,7. Znacznie gorsze wskaźniki uzyskały uznane za bardziej dynamiczne gospodarczo województwa mazowieckie 840,5 i wielkopolskie 790,7.
Niemal trzykrotnie wzrosła również liczba spółek cywilnych. Jest ich obecnie w Polsce 280 tys. Także pod tym względem Zachodniopomorskie należy do grona województw o najwyższym nasyceniu tego typu spółkami.
Największy wzrost wystąpił jednak w kategorii spółek prawa handlowego. W ciągu 15 lat ich liczba zwiększyła się z niespełna 17 tys. do ponad 220 tys. Liderem jest tu województwo mazowieckie, gdzie spółki prawa handlowego stanowią prawie 28 procent wszystkich działających podmiotów gospodarczych.
Z raportu o przekształceniach własnościowych w Polsce przygotowanego przez Ministerstwo Skarbu Państwa wynika, że zaskakującą karierę zrobiły w minionym piętnastoleciu spółdzielnie. Nie tylko przetrwały trudny okres transformacji, ale nadal mają się dobrze. Przybyło ich w tym czasie około 3 tys. Jest ich w sumie 18 tysięcy.
Działalność prowadzą jeszcze również podmioty paragospodarcze (fundacje, stowarzyszenia i organizacje społeczne). W latach 1991-2004 liczba fundacji zwiększyła się z 1,2 tys. do 7,7 tys., a stowarzyszeń z 5,7 tys. do 67 tys. Najwięcej fundacji (40 proc.) i stowarzyszeń (14 proc.) zarejestrowanych jest w województwie mazowieckim.
Reprywatyzacja
Innym, do tej pory nierozwiązanym całościowo problemem, jest reprywatyzacja, czyli zwrot majątku osobom wywłaszczonym przez władze PRL-u. Temat ten nie będzie tu omawiany.
III. Prawa i wolności człowieka i obywatela
Prawa i wolności człowieka i obywatela jak również obowiązki zawarte w Konstytucji mają podstawowe znaczenie dla określenia konstytucyjnego statusu jednostki. Przepisy regulujące tę grupę zagadnień zawarte są przede wszystkim w rozdziale II Konstytucji zatytułowanym „Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela” (art. 30 - 86 Konstytucji).
Przepisy wspomnianego rozdziału II Konstytucji dzielą się na kilka części:
- Zasady ogólne (art. 30 - 37 Konstytucji),
- Wolności i prawa osobiste (art. 38 - 56 Konstytucji), Wolności i prawa polityczne (art. 57 - 63 Konstytucji), Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne (art. 64 - 76 Konstytucji),
- Środki ochrony wolności i praw (art. 77 - 81 Konstytucji),
- Obowiązki (art. 82 - 86 Konstytucji).
1. Zasady podstawowe
1. 1. Podmioty praw i wolności
Pytanie o to, kto może być podmiotem konstytucyjnych praw i wolności jest pytaniem o to, komu te prawa i wolności mogą w konkretnej sytuacji przysługiwać. Już sam tytuł rozdziału II Konstytucji wskazuje zakres podmiotowy zawartych w nim regulacji - prawa i wolności w nim określone przysługiwać mogą albo każdemu człowiekowi znajdującemu się pod władzą Rzeczypospolitej Polskiej, niezależnie od tego jakiego kraju obywatelstwo on posiada (lub czy w ogóle posiada jakieś obywatelstwo) albo tylko obywatelom Rzeczypospolitej. Tak więc poszczególne prawa i wolności są adresowane albo do każdego człowieka, albo tylko do obywateli.
Większość postanowień rozdziału II Konstytucji i zawartych w nich praw i wolności nie jest ograniczona przez wymóg posiadania obywatelstwa. Zasada ta znajduje ogólny wyraz w art. 37 ust. 1 Konstytucji, dającym prawo korzystania z zawartych w tym akcie praw i wolności „każdemu”, kto znajduje się pod władzą RP, a określenie wyjątków od tej zasady, odnoszących się do cudzoziemców pozostawiającym ustawie (art. 37 ust. 2 Konstytucji).
Sama Konstytucja jednak również rezerwuje tylko dla obywateli RP pewne prawa i wolności o charakterze politycznym (przede wszystkim prawa związane z uczestniczeniem w życiu publicznym) oraz prawa o charakterze socjalnym.
Konstytucja ustala też podstawowe zasady dotyczące obywatelstwa polskiego, pozostawiając dalsze określenie tej materii ustawie zwykłej (por. art. 34 Konstytucji):
1) Podstawową zasadą konstytucyjną dotyczącą nabycie obywatelstwa polskiego jest oparta na tzw. prawie krwi (ius sanguinis) zasada, że obywatelstwo polskie nabywa się przez urodzenie z rodziców będących obywatelami polskimi (art. 34 ust. 1 Konstytucji). Jednocześnie jednak ten sam przepis dopuszcza, ażeby ustawa zwykła ustanowiła obok zasady krwi, również inne sposoby nabywania obywatelstwa polskiego. Obowiązująca ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim (Dz.U. 1962 nr 10, poz. 49 ze zm) przewiduje, że obywatelstwo polskie uzyskać można w ściśle określonych przypadkach również poprzez fakt urodzenia się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (por. art. 5 cytowanej ustawy o obywatelstwie polskim, tzw. ius soli). Ponadto ustawa przewiduje inne jeszcze sposoby nabycia obywatelstwa polskiego.
2) Obywatelstwo polskie można według Konstytucji utracić tylko na podstawie wniosku zainteresowanej osoby (zrzeczenie się obywatelstwa). Niedopuszczalne jest natomiast pozbawienie obywatelstwa wbrew woli zainteresowanego (art. 34 ust. 2 Konstytucji).
Powstaje jednak pytanie, czy podmiotami konstytucyjnych praw i wolności mogą być obok osób fizycznych również osoby prawne (np. spółki prawa handlowego, kościoły i związki wyznaniowe itp.). Z jednej strony polska Konstytucja nie zawiera żadnych postanowień na ten temat, a sam tytuł rodzdiału II, mówiący o prawach i wolnościach „człowieka i obywatela” mógłby sugerować, że tak nie jest. Ponadto pewne prawa i wolności (np. prawo do życia) mogą ze swej natury przysługiwać tylko osobom fizycznym. Z drugiej jednak strony nie ulega wątpliwości, że inne prawa i wolności, jak np. prawo własności czy swoboda działalności gospodarczej, muszą ze swej istoty obejmować nie tylko osoby fizyczne, lecz również osoby prawne. Z tych względów dość powszechnie przyjmuje się, że osoby prawne prawa prywatnego (czyli osoby nie będące państwowymi osobami prawnymi lub osobami prawnymi samorządu terytorialnego) mogą być podmiotami konstytucyjnych praw i wolności, jeżeli tylko konkretne prawo (wolność) może być przez nią wykonywane wziąwszy pod uwagę specyfikę osób prawnych.
1.2. Adresaci praw i wolności
Konstytucja jest aktem określającym status jednostki w państwie, a tym samym adresatem zawartych w niej praw i wolności jednostki są władze publiczne, tzn. wszelkie podmioty, organy i instytucje o państwowym lub samorządowym charakterze, które sprawują kompetencje władcze. Inaczej ta relacja wygląda w przypadku realizacji konstytucyjnych praw, a inaczej w przypadku wolności. Tak więc, w przypadku gdy mamy do czynienia z jakimś prawem, to władze publiczne muszą podejmować wszelkie działania konieczne dla tego, żeby zapewnić nam możliwość realizacji tego prawa. Np. w celu zapewnienia nam prawa do nauki (art. 70 Konstytucji) władze publiczne muszą utrzymywać sieć szkół i uniwersytetów, w celu zaś zapewnienia nam prawa do ochrony zdrowia (art. 68 Konstytucji) muszą utrzymywać służbę zdrowia. W przypadku gdy mamy do czynienia z wolnością, to władza publiczna nie jest zobowiązana do podejmowania jakichś działań, a powinna zato powstrzymywać się od wszelkiej nieuzasadnionej ingerencji w sferę naszych wolności (np. w wykonywanie działalności gospodarczej). Działanie praw i wolności w stosunkach między państwem i obywatelem nazywane jest działaniem pionowym, wertykalnym.
Powstaje jednak pytanie, czy zachodzi też tzw. działanie horyzontalne konstytucyjnych praw i wolności, tzn. czy oprócz opisanego wyżej działania wertykalnego (w pionie, pomiędzy obywatelem a ogranami władzy publicznej), wyznaczają one również relacje w poziomie, pomiędzy samymi jednostkami. Kwestia ta nie jest na gruncie prawa polskiego jeszcze dostatecznie rozstrzygnięta.
1.3. Ograniczenia praw i wolności
Prawa i wolności przewidziane w Konstytucji nie są bezwzględne, a więc mogą być ograniczane. W demokratycznym państwie prawnym takie ograniczenia nie mogą być jednak wprowadzane dowolnie, lecz spełniać muszą pewne warunki. W związku z tym Konstytucja postanawia w art. 31 ust. 3, że: „Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw.”
Dodatkowo w odniesieniu do poszczególnych praw i wolności Konstytucja precyzuje w jakich wypadkach mogą być one ograniczane. Tak więc np. w odniesieniu do swobody działalności gospodarczej art. 22 Konstytucji stanowi, że „ograniczenie wolności działalności gospodarczej jest dopuszczalne tylko w drodze ustawy i tylko ze względu na ważny interes publiczny”.
W ten sposób można podać trzy warunki, pod jakimi ograniczenia praw i wolności mogą mieć miejsce a przy braku spełnienia choćby jednego z tych warunków są niekonstytucyjne:
1) [Ustawowa podstawa ograniczenia] Po pierwsze prawa i wolności mogą być ograniczane tylko w ustawie, czyli szczególnym akcie prawa powszechnie obowiązującego (wymóg formalny). Ograniczenia nie mogą więc być wprowadzane w aktach podustawowych (np. w wydawanych przez ministrów rozporządzeniach). Ustawa wprowadzająca dane ograniczenie może jedynie upoważnić ministra do doprecyzowania pewnych kwestii powiązanych z ustawowym ograniczeniem, o ile zachowane będą zasady określone w art. 92 Konstytucji. Oczywiście ograniczenia praw i wolności nie mogą być żadną miarą wprowadzane ani precyzowane przez akty nie stanowiące źródeł prawa powszechnie obowiązującego (przez przepisy wewnętrzne administracji, por. art. 93 Konstytucji).
2) [Ochrona ważnego interesu publicznego] Po drugie, nawet przy zachowaniu wymogu formalnego, tzn. wprowadzenia ograniczenia praw i wolności w akcie prawnym rangi ustawowej, ustanawiane w ustawie ograniczenia nie mogą być dowolne, lecz służyć muszą ochronie jakiegoś ważnego interesu publicznego (wymóg materialny). Taki interes publiczny definiuje art. 31 ust. 3 Konstytucji jako
- bezpieczeństwo lub porządek publiczny,
- ochronę środowiska, zdrowia i moralności publicznej oraz
- wolności i prawa innych osób.
Ustawowe ograniczenia praw i wolności, które nie służą ochronie tak rozumianego interesu publicznego uznać należy za niekonstytucyjne.
3) [Zasada proporcjonalności] Po trzecie, ogólnie mówiąc, wprowadzane ograniczenia nie mogą być nadmiernie uciążliwe, a więc muszą być proporcjonalne do wagi interesu publicznego, który mają chronić. Istotą zasady proporcjonalności jest zakaz nadmiernej ingerencji. Wyraża ona zatem przekonanie, że jeżeli już muszą być ustanawiane ograniczenia praw i wolności, to mogą być wprowadzane tylko w zakresie niezbędnym (minimalnie koniecznym).
Ogólny wyraz zasadzie proporcjonalności daje obecnie art. 31 ust. 3 Konstytucji, który stanowi, że ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych praw i wolności mogą być ustanawiane tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie.
Trybunał Konstytucyjny rozważał jednak zasadę proporcjonalności jeszcze przed wejściem w życie Konstytucji z 1997 r. i ustalił, że w związku z jej obowiązywaniem oprócz wymagania, ażeby ograniczenia nie przekraczały zakresu niezbędnego, w celu odpowiedzi na pytanie, czy dane ograniczenie jest proporcjonalne trzeba rozważyć:
1) czy wprowadzona regulacja ustawodawcza (wprowadzone ograniczenie) jest w stanie doprowadzić do zamierzonych skutków,
2) czy regulacja ta jest niezbędna dla ochrony interesu publicznego, z którym jest powiązana,
3) czy efekty wprowadzonej regulacji pozostają w proporcji do ciężarów nakładanych przez nią na obywateli.
W braku powyższych przesłanek regulacja ustawowa wprowadzająca ograniczenia praw i wolności uznana być musi za niekonstytucyjną.
Oprócz omówionych wcześniej: zasady swobody działalności gospodarczej (art. 20 i 22 Konst.) oraz ochrony własności (art. 21 Konst.), które będąc zasadami ustroju RP, jednocześnie stanowią wolności człowieka i obywatela, w tym miejscu omówione zostaną pokrótce niektóre inne wolności i prawa, mające znaczenie dla działalności gospodarczej. Są to przede wszystkim prawa społeczne i ekonomiczne oraz prawa osobiste. Zupełnie pominięte tutaj zostaną natomiast prawa i wolności polityczne, spośród których niektóre były wspomniane przy okazji omawiania instytucji politycznych, takich jak Sejm i Senat RP.
IV. System organów władzy Rzeczypospolitej Polskiej
1. Zasada podziału władz (art. 10 Konstytucji)
Zgodnie z art. 10 ust. 1 Konstytucji ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej. Artykuł ten wymienia równocześnie organy każdej z tych władz. Stosownie do ust. 2 art. 10 Konstytucji władzę ustawodawczą asprawują Sejm i Senat, władzę wykonawczą Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów, a władzę sądowniczą sądy i trybunały (Trybunał Stanu i Trybunał Konstytucyjny).
W Stanach Zjednoczonych, gdzie zasada podziału władz ma charakter bezwzględny, nie można mandatu parlamentarnego nie można łączyć z wykonywaniem żadnej innej funkcji publicznej. W krajach europejskich występuje natomiast całe spektrum wariantów ustrojowych. Dwa skrajne modele reprezentuje z jednej strony - system angielski o najsłabszym rozdziale władz, a z drugiej strony - system francuski z bardzo rygorystycznie i szczegółowo określonymi zasadami niepołączalności funkcji publicznych zarówno na szczeblu centralnym, jak i lokalnym. Zasady niepołączalności mają na celu przede wszystkim eliminowanie sprzeczności i konfliktów interesów instytucjonalnych, zagwarantowanie niezależności i autonomii poszczególnych instytucji oraz skuteczności wzajemnej kontroli.
a) wyjaśnienie potrzeby istnienia zasady podziału władz
Zasada trójpodziału władz, sformułowana przez Monteskiusza i wyłożona w dziele O duchu praw (De l'esprit des lois, 1748), jest podstawową zasadą.
b) rodzaje władz i organy należące do każdej z nich
Konstytucja w art. 10 zalicza do władzy ustawodawczej: Sejm i Senat, do władzy wykonawczej: Prezydenta RP i Radę Ministrów, a do władzy sądowniczej: sądy i trybunały.
2. Władza ustawodawcza - Sejm i Senat (art. 95 i n. Konst.)
Władza ustawodawcza w Rzeczypospolitej Polskiej składa się z Sejmu i Senatu. Historia Senatu. Podstawami prawnymi działania Sejmu i Senatu są regulaminy obu izb, regulamin Sejmu i regulamin Senatu.
a) skład i kompetencje Sejmu i Senatu (art. 96 i 97 Konst.)
Konstytucja określa, że Sejm składa się z 460 posłów, natomiast Senat ze 100 senatorów. Ponieważ od dłuższego czasu podnoszą się głosy o potrzebie redukcji liczby posłów i senatorów (względnie wręcz o potrzebie likwidacji Senatu) warto przypomnieć skąd wzięły się te liczby i zastanowić się nad celowością takiego składu liczebnego obydwu organów. Otóż określenie liczebności posłów przejęte zostało bez głębszej refleksji z Konstytucji z 1952 r., natomiast o liczbie senatorów zadecydowała liczba 49 województw sprzed reformy terytorialnej w 1998 r. Postanowiono, że z każdego województwa wybieranych będzie dwóch senatorów, a z dwóch województw o największej liczbie ludności - warszawskiego i katowickiego - po trzech.
Od jakiegoś czasu dyskutuje się w Polsce nad zlikwidowaniem Senatu. Wiele innych krajów, jak Dania (1953 r.), Islandia (1991 r.) czy Szwecja (1971) miało w przeszłości izby wyższe parlamentu, lecz je zlikwidowało.
Sejm wykonuje funkcję ustawodawczą, a obok niej również funkcję kontrolną. Senat wykonuje tylko funkcję ustawodawczą. Obie izby wykonują funkcję kreacyjną.
Wybory
Konstytucja mówi, że Sejm i Senat są wybierane na czteroletnie kadencje. Kadencje Sejmu i Senatu rozpoczynają się z dniem zebrania się Sejmu na pierwsze posiedzenie i trwają do dnia poprzedzającego dzień zebrania się Sejmu następnej kadencji (art. 98 ust. 1 Konst.).
Wybory do Sejmu i Senatu zarządza Prezydent Rzeczypospolitej nie później niż na 90 dni przed upływem 4 lat od rozpoczęcia kadencji Sejmu i Senatu, wyznaczając wybory na dzień wolny od pracy, przypadający w ciągu 30 dni przed upływem 4 lat od rozpoczęcia kadencji Sejmu i Senatu (art. 98 ust. 2 Konst.).
Sejm może skrócić swoją kadencję uchwałą podjętą większością co najmniej 2/3 głosów ustawowej liczby posłów. Skrócenie kadencji Sejmu oznacza jednoczesne skrócenie kadencji Senatu. Przepis ust. 5 stosuje się odpowiednio (art. 98 ust. 3 Konst.).
Prezydent Rzeczypospolitej, po zasięgnięciu opinii Marszałka Sejmu i Marszałka Senatu, może w przypadkach określonych w Konstytucji zarządzić skrócenie kadencji Sejmu. Wraz ze skróceniem kadencji Sejmu skrócona zostaje również kadencja Senatu (art. 98 ust. 4 Konst.).
Prezydent Rzeczypospolitej, zarządzając skrócenie kadencji Sejmu, zarządza jednocześnie wybory do Sejmu i Senatu i wyznacza ich datę na dzień przypadający nie później niż w ciągu 45 dni od dnia zarządzenia skrócenia kadencji Sejmu. Prezydent Rzeczypospolitej zwołuje pierwsze posiedzenie nowo wybranego Sejmu nie później niż na 15 dzień po dniu przeprowadzenia wyborów (art. 98 ust. 5 Konst.).
W razie skrócenia kadencji Sejmu stosuje się odpowiednio przepis ust. 1 (art. 98 ust. 6 Konst.).
Wybrany do Sejmu może być obywatel polski mający prawo wybierania, który najpóźniej w dniu wyborów kończy 21 lat. (art. 99 ust. 1 Konst.).
Wybrany do Senatu może być obywatel polski mający prawo wybierania, który najpóźniej w dniu wyborów kończy 30 lat (art. 99 ust. 2 Konst.).
Kandydatów na posłów i senatorów mogą zgłaszać partie polityczne oraz wyborcy (art. 100 ust. 1 Konst.).
Nie można kandydować równocześnie do Sejmu i Senatu (art. 100 ust. 2 Konst.).
Zasady i tryb zgłaszania kandydatów i przeprowadzania wyborów oraz warunki ważności wyborów określa ustawa (art. 100 ust. 3 Konst.).
Ważność wyborów do Sejmu i Senatu stwierdza Sąd Najwyższy (art. 101 ust. 1 Konst.).
Wyborcy przysługuje prawo zgłoszenia do Sądu Najwyższego protestu przeciwko ważności wyborów na zasadach określonych w ustawie (art. 101 ust. 2 Konst.).
Ustawa z dnia 12 kwietnia 2001 r. - Ordynacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. 2001 nr 46, poz. 449).
Posłowie i Senatorowie (art. 102 - 108 Konst.)
Struktura wewnętrzna Sejmu i Senatu
Organy Sejmu i Senatu
Organami Sejmu są (art. 10 reg.Sejm):
1) Marszałek Sejmu,
2) Prezydium Sejmu,
3) Konwent Seniorów,
4) komisje sejmowe.
1. Marszałek Sejmu (art. 11 ust. 1 reg.Sejm):
1) stoi na straży praw i godności Sejmu,
2) reprezentuje Sejm,
3) zwołuje posiedzenia Sejmu,
4) przewodniczy obradom Sejmu,
5) czuwa nad tokiem i terminowością prac Sejmu i jego organów,
6) kieruje pracami Prezydium Sejmu i przewodniczy jego obradom,
7) zwołuje Konwent Seniorów i przewodniczy jego obradom,
8) nadaje bieg inicjatywom ustawodawczym i uchwałodawczym oraz wnioskom organów państwa skierowanym do Sejmu, po zasięgnięciu opinii Prezydium Sejmu,
8a) nadaje bieg dokumentom przedkładanym w sprawach związanych z członkostwem Rzeczypospolitej Polskiej w Unii Europejskiej,
9) prowadzi sprawy z zakresu stosunków z Senatem,
10) prowadzi sprawy z zakresu stosunków Sejmu z parlamentami innych krajów,
10a) prowadzi sprawy z zakresu stosunków Sejmu z instytucjami oraz innymi organami Unii Europejskiej,
11) przedstawia okresowe oceny wykonania przez organy administracji państwowej obowiązków wobec Sejmu i jego organów oraz posłów; wnioski w tym zakresie przekazuje Prezesowi Rady Ministrów, prezydiom komisji sejmowych oraz posłom,
12) udziela posłom niezbędnej pomocy w ich pracy, w tym czuwa nad wykonaniem wobec posłów przez organy administracji rządowej i samorządu terytorialnego oraz inne jednostki organizacyjne obowiązków określonych w ustawie o wykonywaniu mandatu posła i senatora,
13) sprawuje pieczę nad spokojem i porządkiem na całym obszarze należącym do Sejmu oraz wydaje stosowne zarządzenia porządkowe, w tym o użyciu w razie konieczności Straży Marszałkowskiej,
14) nadaje, w drodze zarządzenia, statut Kancelarii Sejmu,
15) ustala projekt budżetu Kancelarii Sejmu, po zasięgnięciu opinii Komisji Regulaminowej i Spraw Poselskich i Prezydium Sejmu, oraz nadzoruje jego wykonanie,
16) powołuje i odwołuje Szefa Kancelarii Sejmu, po zasięgnięciu opinii Komisji Regulaminowej i Spraw Poselskich,
17) powołuje i odwołuje zastępców Szefa Kancelarii Sejmu, po zasięgnięciu opinii Szefa Kancelarii Sejmu,
18) podejmuje inne czynności wynikające z Regulaminu Sejmu.
2. Marszałek Sejmu wykonuje także inne zadania przewidziane w Konstytucji i w ustawach.
3. Marszałka Sejmu w zakresie przez niego określonym zastępują wicemarszałkowie Sejmu.
Prezydium Sejmu
Prezydium Sejmu tworzą Marszałek i wicemarszałkowie (art. 11 reg.Sejm).
Prezydium Sejmu (art. 12 reg.Sejm):
1) ustala plan prac Sejmu, po zasięgnięciu opinii Konwentu Seniorów,
2) ustala tak zwane tygodnie posiedzeń z wyprzedzeniem co najmniej 3-miesięcznym,
3) dokonuje wykładni Regulaminu Sejmu, po zasięgnięciu opinii Komisji Regulaminowej i Spraw Poselskich,
4) opiniuje sprawy wniesione przez Marszałka Sejmu,
5) organizuje współpracę między komisjami sejmowymi i koordynuje ich działania,
6) ustala zasady organizowania doradztwa naukowego na rzecz Sejmu i jego organów, powoływania doradców sejmowych oraz korzystania z opinii i ekspertyz,
7) podejmuje inne czynności wynikające z Regulaminu Sejmu.
Konwent Seniorów jest organem zapewniającym współdziałanie klubów w sprawach związanych z działalnością i tokiem prac Sejmu (art. 14 reg.Sejm).
Art. 15. 1. W skład Konwentu Seniorów wchodzą: Marszałek, wicemarszałkowie, przewodniczący lub wiceprzewodniczący klubów oraz przedstawiciele porozumień, o których mowa w art. 8 ust. 5, a także klubów parlamentarnych, jeśli reprezentują co najmniej 15 posłów oraz kół parlamentarnych reprezentujących w dniu rozpoczęcia kadencji Sejmu osobną listę wyborczą.
2. W posiedzeniach Konwentu Seniorów bierze udział z głosem doradczym Szef Kancelarii Sejmu.
3. Marszałek Sejmu z własnej inicjatywy bądź na wniosek członków Konwentu Seniorów może zaprosić na posiedzenie Konwentu inne osoby.
Art. 16. 1. Konwent Seniorów opiniuje w szczególności:
1) projekty planów prac Sejmu,
2) projekty porządku dziennego poszczególnych posiedzeń Sejmu i ich terminy,
3) wnioski co do trybu dyskusji nad poszczególnymi punktami porządku dziennego posiedzenia Sejmu,
4) wnioski co do wyboru przez Sejm jego organów,
5) zadania i przebieg pracy Kancelarii Sejmu,
6) inne sprawy przekazane przez Marszałka lub Prezydium Sejmu.
2. Konwent Seniorów zwołuje Marszałek Sejmu z własnej inicjatywy, z inicjatywy Prezydium Sejmu, na wniosek klubu reprezentowanego w Konwencie Seniorów lub grupy co najmniej 15 posłów.
3. Z posiedzeń Konwentu Seniorów sporządza się zapis ustaleń.
Art. 17. 1. Komisje sejmowe są organami powołanymi do:
1) rozpatrywania i przygotowywania spraw stanowiących przedmiot prac Sejmu,
2) wyrażania opinii w sprawach przekazanych pod ich obrady przez Sejm, Marszałka Sejmu lub Prezydium Sejmu.
2. Komisje sejmowe są organami kontroli sejmowej w zakresie określonym Konstytucją i ustawami.
Art. 18. 1. Ustanawia się następujące komisje stałe:
1) Administracji i Spraw Wewnętrznych,
2) do Spraw Służb Specjalnych,
3) do Spraw Kontroli Państwowej,
3a) do Spraw Unii Europejskiej,
4) Edukacji, Nauki i Młodzieży,
5) Etyki Poselskiej,
6) uchylony
7) Finansów Publicznych,
8) Gospodarki,
9) Infrastruktury,
10) Kultury Fizycznej i Sportu,
11) Kultury i Środków Przekazu,
12) Łączności z Polakami za Granicą,
13) Mniejszości Narodowych i Etnicznych,
14) Obrony Narodowej,
15) Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa,
16) Odpowiedzialności Konstytucyjnej,
17) Polityki Społecznej i Rodziny,
18) Regulaminową i Spraw Poselskich,
19) Rolnictwa i Rozwoju Wsi,
20) Samorządu Terytorialnego i Polityki Regionalnej,
21) Skarbu Państwa,
22) Spraw Zagranicznych,
23) Sprawiedliwości i Praw Człowieka,
24) Ustawodawczą,
25) Zdrowia.
2. Przedmiotowy zakres działania komisji, o których mowa w ust. 1, określa załącznik do Regulaminu Sejmu.
3. Podziału części budżetowych pomiędzy komisje sejmowe dokonuje Marszałek Sejmu, po zasięgnięciu opinii Prezydium Sejmu, kierując się przedmiotowym zakresem działania komisji określonym w załączniku, o którym mowa w ust. 2
Art. 19. 1. Sejm może powoływać i odwoływać komisje nadzwyczajne; powołując takie komisje, Sejm określa cel, zasady i tryb ich działania.
2. Przepisy ust. 1 stosuje się również do komisji powoływanych na podstawie art. 111 Konstytucji.
b) proces ustawodawczy
Postępowanie ustawodawcze to sformalizowany proces, w którym uchwalane są ustawy. Odbywa się on w Polsce wyłącznie na forum Sejmu i Senatu (z udziałem jednak innych podmiotów). Nie można jednak w RP uchwalać ustaw z pominięciem tych dwu organów, w szczególności nie jest polskiej Konstytucji znana instytucja ustawodawstwa ludowego, tzn. uchwalania ustaw w drodze referendum. Rozpoczyna się on od wniesienia projektu ustawy do Sejmu (inicjatywa ustawodawcza), a kończy na opublikowaniu ustawy w Dzienniku Ustaw RP i jej wejściu w życie. Przepisy regulujące przebieg postępowania ustawodawczego zawarte są w Konstytucji (art. 118 - 124), regulaminie Sejmu (art. 32 - 111), regulaminie Senatu (art. 68 - 85). Ponadto niektóre ustawy przewidują konieczność odbycia konsultacji z przedstawicielami grup społecznych, których dana regulacja dotyczy. Taki wymóg jest jasny w kontekście postanowienia Konstytucji mówiącego o tym, że społeczna gospodarka rynkowa opiera się na zasadzie dialogu partnerów społecznych (por. art. 22 Konstytucji). Każda grupa społeczna powinna więc mieć możliwość zajęcia stanowiska wobec regulacji prawnej, która ma jej dotyczyć.
- co to jest inicjatywa ustawodawcza i komu przysługuje (art. 118 Konst.)
Postępowanie ustawodawcze rozpoczyna się od wykonania prawa inicjatywy ustawodawczej przez jeden z uprawnionych podmiotów.
Inicjatywa ustawodawcza oznacza uprawnienie konkretnych podmiotów określonych w Konstytucji do złożenia projektu ustawy u Marszałka Sejmu i wiąże się ona ona jednocześnie obowiązek Sejmu rozpatrzenia przedłożonego projektu ustawy, jeżeli odpowiada on warunkom formalnym określonym w przepisach prawa, w tym w Konstytucji i w regulaminie Sejmu. Przede wszystkim wnioskodawcy przedstawiając Sejmowi projekt ustawy, zobowiązani są do przedstawienia skutków finansowych jej wykonania (art. 118 ust. 3 Konstytucji). Ponadto projekt ustawy wnosi się w formie pisemnej na ręce Marszałka Sejmu; wnosząc projekt wnioskodawca wskazuje swego przedstawiciela upoważnionego do reprezentowania go w pracach nad tym projektem (art. 34 ust. 1 regulami nu Sejmu). Do projektu ustawy dołącza się uzasadnienie (art. 34 ust. 1 regulaminu Sejmu).
Konstytucja przyznaje w art. 118 ust. 1 i 2 prawo inicjatywy ustawodawczej następującym podmiotom:
1) posłom
2) Senatowi RP
3) Prezydentowi RP
4) Radzie Ministrów
5) grupie co najmniej 100 000 obywateli.
Ad 1) projekty poselskie
Regulamin Sejmu przewiduje w art. 32 ust. 2, że poselskie projekty ustaw mogą być wnoszone przez komisje sejmowe lub co najmniej 15 posłów podpisujących projekt. Projekty poselskie nie mają zwykle większych szans na uchwalenie. Dzieje się tak dlatego, że projekty poselskie pochodzą przeważnie od posłów opozycyjnych, a więc należących do ugrupowań będących w Sejmie w mniejszości. Przedstawiciele partii rządzącej (lub koalicji) nie muszą natomiast sami wnosić inicjatywy ustawodawczej, gdyż czyni to za nich Rada Ministrów, którą przecież oni sami wybrali.
Ad 2) projekty senackie
Odmiennie niż w przypadku projektów poselskich, gdzie inicjatywa ustawodawcza przysługuje posłom, w przypadku Senatu RP inicjatywa ta przysługuje nie senatorom, lecz izbie jako takiej. Regulamin Senatu precyzuje w art. 76 ust. 1, że Senat podejmuje postępowanie w sprawie inicjatywy ustawodawczej na wniosek komisji senackiej lub co najmniej 10 senatorów.
Ad 3) projekty prezydenckie
Prawo inicjatywy ustawodawczej przysługuje również Prezydentowi Rzeczpospolitej Polskiej. Jest to jego uprawnienie wolne od kontrasygnaty.
Ad 4) projekty Rady Ministrów
Projekty ustaw przedkładane w Sejmie przez Radę Ministrów mają największe szanse na przegłosowanie, gdyż mają w Sejmie poparcie partii będącej u władzy. Poza tym Rada Ministrów, dysponująca rozbudowanym aparatem urzędniczym oraz kompetencjami rzeczowymi jest organem najbardziej predystynowanym do przedstawiania Sejmowi projektów ustaw.
Ad 5) projekty obywatelskie
Np. projekt ustawy o zakazie promowania przemocy w środkach masowego przekazu. Projekty obywatelskie wnoszone być mogą z inicjatywy samych obywateli lub z inicjatywy partii politycznych będących w Sejmie w opozycji. Co prawda również partie polityczne będące w Sejmie w mniejszości mogą wnosić projekty ustaw, to jednak, jak powiedziano wyżej, projekty takie nie mają większych szans na przegłosowanie. Dlatego niektóre partie polityczne, zamiast wnosić bezpośrednio projekt ustawy, wnoszą taką ustawę jako projekt obywatelski, ażeby pokazać, że proponowana przez nich regulacja ma poparcie społeczne. Do sposobu takiego uciekał się m.in. PiS wnosząc projekty ustaw zmieniających przepisy prawa karnego.
Wykaz projektów ustaw, które wpłynęły do Sejmu IV kadencji zawiera, ogólną liczbę 1264 projektów, w tym 807 projektów wniesionych przez Radę Ministrów, 398 projektów sejmowych (w tej liczbie 358 poselskich i 40 komisyjnych), 25 projektów senackich, 21 prezydenckich i 13 obywatelskich.
- czytania ustawy
Konstytucja stanowi, że Sejm rozpatruje ustawy w trzech czytaniach.
- jaką większością Sejm przyjmuje ustawy (art. 120 Konst.)
Konstytucja precyzuje w art. 120, że Sejm uchwala ustawy zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów, chyba że Konstytucja przewiduje inną większość. W tym samym trybie Sejm podejmuje uchwały, jeżeli ustawa lub uchwała Sejmu nie stanowi inaczej. Z mocy art. 124 Konstytucji postanowienia art. 120 stosuje się również do Senatu RP, tzn. że Senat również uchwala ustawy zwykłą większością głosów, chyba że Konstytucja lub uchwała Senatu (np. regulamin Senatu) stanowi inaczej.
Oprócz większości zwykłej Konstytucja przewiduje w niektórych przypadkach większość bezwzględną lub kwalifikowaną. Ponadto w każdym przypadku warunkiem ważnego podejmowania uchwał może być quorum, czyli określona minimalna liczba osób, która musi być obecna na głosowaniu, ażeby można było w ogóle przeprowadzić głosowanie. Wymóg quorum określa Konstytucja w ten sposób, że obok wymaganej większości określa minimalną liczbę posłów (senatorów), którzy muszą uczestniczyć w głosowaniu. Zgodnie z dosłownym brzmieniem cytowanego wyżej art. 120 zd. 1 Konstytucji „Sejm uchwala ustawy zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów, chyba że Konstytucja przewiduje inną większość”. Minimalna liczba posłów obecnych na głosowaniu wynosić więc musi 230 osób, ażeby można było w ogóle przeprowadzać ważne głosowania.
- pojęcia: większość zwykła, większość bezwzględna i większość kwalifikowana
W przepisach Konstytucji spotykamy się często z przepisami określającymi inną niż „zwykła” większość potrzebną do podjęcia uchwały. W szczególności chodzić może o większość „bezwzględną” i „kwalifikowaną”. Zachodzi w związku z tym potrzeba wyjaśnienia, co te pojęcia oznaczają.
Większość zwykła
Najsłabszą większością, czyli większością najłatwiejszą do osiągnięcia jest większość zwykła. Przy jej obliczeniu uwzględnia się bowiem jedynie głosy „za” i głosy „przeciw”, nie uwzględniając w ogóle wstrzymujących się od głosowania. W przypadku ekstremalnym byłoby więc możliwe przyjęcie ustawy przez jednego posła głosującego za ustawą, jeżeli wszyscy pozostali wstrzymaliby się od głosu.
Większość bezwzględna
Większość bezwzględna jest większością trudniejszą do osiągnięcia niż większość zwykła, gdyż przy jej obliczaniu uwzględnia się wszystkie głosy, a powstrzymujących się od głosowania traktuje się tak, jakby głosowali przeciwko danemu rozstrzygnięciu. Dla przegłosowania tego rozstrzygnięcia konieczne jest zatem, ażeby za nim opowiedziało się wyraźnie (oddało głosy na „tak”) ponad 50 proc. uczestniczących w głosowaniu.
Kwestią sporną może być jednak w tym przypadku, co dokładnie oznacza określenie „ponad 50 proc.”. Chodzi o to, czy dla osiągnięcia bezwzględnej większości konieczne jest uzyskanie wyniku głosowania „50 proc. plus przynajmniej jeden głos”, czy też wystarczy osiągnięcie większości „50 proc. plus ułamek głosu”. Polska praktyka w tym zakresie nie jest jednolita.
Większość kwalifikowana
Najtrudniejszą do osiągnięcia większością jest tzw. większość kwalifikowana. Samo określenie „większość kwalifikowana” nie mówi jednak, jaka to jest większość. Musi być ona za każdym razem określona ułamkowo (np. 2/3 głosów, 3/5 głosów).
Kwalifikowaną większość głosów Konstytucja RP przewiduje w następujących przypadkach:
1) 2/3 głosów dla uchwał Sejmu i Senatu RP potrzebnych dla ratyfikacji umowy międzynarodowej przekazującej organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach (art. 90 ust. 2 Konstytucji);
2) 2/3 ustawowej liczby posłów dla uchwały Sejmu o skróceniu swojej kadencji (art. 98 ust. 3 Konstytucji);
3) 3/5 głosów dla odrzucenia weta Prezydenta RP w postępowaniu ustawodawczym (art. 122 ust. 5 Konstytucji);
4) 2/3 głosów ustawowej liczby członków Zgromadzenia Narodowego dla uznania trwałej niezdolności Prezydenta Rzeczypospolitej do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia (art. 131 ust. 2 pkt 4 Konstytucji);
5) 2/3 głosów ustawowej liczby członków Zgromadzenia Narodowego dla postawienia Prezydenta RP w stan oskarżenia przed Trybunałem Stanu (art. 145 ust. 2 Konstytucji);
6) 3/5 ustawowej liczby posłów dla podjęcia uchwały o pociągnięciu członka Rady Ministrów do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu (art. 156 ust. 2 Konstytucji);
7) 2/3 głosów dla uchwały Sejmu o zmianie Konstytucji (art. 235 ust. 4 Konstytucji).
- Quorum
Quorum to określona liczba posłów/senatorów, którzy muszą być obecni na posiedzeniu Sejmu/Senatu, ażeby można było w ogóle mowić o możliwości głosowania. Quorum wynosi połowę składu izby. Jeżeli więc liczba posłów wynosi 460, to przynajmniej 230 musi być obecnych, ażeby można było przystąpić do głosowania.
- rola Senatu w procesie ustawodawczym (art. 121 Konst.)
Najważniejszą rolę Senat RP ma do odegrania w procesie ustawodawczym. Uprawnienia Senatu RP w tym procesie określone są w art. 121 Konstytucji. Otóż po przegłosowaniu ustawy przez Sejm, trafia ona do Senatu, który głosuje nad jej przyjęciem, poprawieniem lub odrzuceniem.
Senat może przyjąć ustawę przesłanę mu przez Sejm bez żadnych poprawek. Jeżeli Senat przyjmie ustawę, to wędruje ona dalej prosto do podpisu przez Prezydenta RP.
Natomiast jeżeli Senat uchwali poprawki do ustawy uchwalonej przez Sejm bądź też w całości taką ustawę odrzuci, to ustawa taka trafia wtedy z powrotem do Sejmu, który musi zająć stanowisko wobec poprawek Senatu lub wobec faktu odrzucenia przez niego ustawy.
- większość potrzebna w Sejmie do odrzucenia poprawek Senatu (art. 121 ust. 3 Konst.)
Sejm może nie przyjąć poprawek Senatu lub powtórnie uchwalić odrzuconą przez Senat w całości ustawę, lecz potrzebuje do tego większości bezwzględnej, a więc większości trudniejszej do osiągnięcia niż zwykła większość, którą uchwalił ustawę pierwotnie. Jeżeli Sejmowi uda się przegłosować stanowisko Senatu, to ustawa wędruje już prosto do podpisu przez Prezydenta RP (nie wraca więc już do Senatu, gdyż ten miał już możliwość wypowiedzenia swego stanowiska co do ustawy).
- podpisanie ustawy przez Prezydenta RP i jego uprawnienia w procesie ustawodawczym (art. 122 Konst.)
Prezydent RP posiada w postępowaniu ustawodawczym dwa rodzaje uprawnień: 1) prawo weta oraz 2) prawo do skierowania ustawy do Trybunału Konstytucyjnego. O uprawnieniach Prezydenta RP w postępowaniu ustawodawczym czytaj niżej.
- rozróżnienie pojęć „ustawa” i „uchwała”
Pojęć „ustawa” i „uchwała” nie należy mylić. Przede wszystkim dlatego, że według art. 87 Konstytucji ustawa jest źródłem prawa w Rzeczypospolitej Polskiej, a uchwały takim źródłem nie są.
Uchwały uchwalane są tylko przez jedną izbę, tzn. przez Sejm lub przez Senat RP. Jeżeli jedna z tych izb podejmuje uchwałę, to czyni to samodzielnie - ani druga izba, ani żaden inny organ państwowy (Prezydent RP, Trybunał Konstytucyjny) nie mogą ingerować w sam proces podejmowania uchwał. Oznacza to, że jeżeli np. Sejm podejmuje uchwałę, to uprawnienia Senatu RP odnoszące się do uchwalania ustaw, a przewidziane w art. 121 Konstytucji nie mają tu zastosowania. Dlatego właśnie dla regulacji organizacji wewnętrznej obu izb parlamentu oraz postępowania w nich wybrano formę uchwały, a nie ustawy. Regulując w uchwale kwestie swej organizacji wewnętrznej obie izby wolne są od wzajemnej ingerencji w te sprawy, co miałoby miejsce, gdyby regulację tych kwestii przekazano ustawie.
Uchwały mogą mieć różny charakter. Mogą to być np. różnego rodzaju rezolucje, nie mające znaczenia prawnego, lecz polityczne. W ten sposób Sejm podejmuje uchwały chcąc potępić zjawiska uznane przez niego za niepożądane, animować działania uznane rzez niego za pożyteczne lub konieczne, czy upamiętnić ważne rocznice historyczne.
Ponadto Sejm podejmuje uchwały w celu wykonania swoich obowiązków lub uprawnień, Rada Ministrów nie może być jednak związana stanowiskiem Sejmu i może mu się przeciwstawić.
Uchwały podejmowane są - podobnie jak ustawy - zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy posłów (por. art. 120 zd. 2 Konstytucji). Nie są one jednak publikowane w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, lecz w Monitorze Polskim.
3. Władza sądownicza (art. 172 i n. Konst.)
a) rodzaje sądów w Rzeczypospolitej Polskiej
Konstytucja mówi, że wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują: Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne (wojewódzkie sądy administracyjne i Naczelny Sąd Administracyjny) oraz sądy wojskowe (art. 175 ust. 1 Konstytucji).
Konstytucja RP nie określa natomiast ani struktury sądownictwa w Polsce, ani postępowania przed sądami, pozostawiając te kwestie ustawom.
Sąd Najwyższy jest sądem sui generis, nie należy on ani do sądownictwa powszechnego, ani szczególnego. Z ustaw wynika natomiast, że sądami szczególnymi są sądy administracyjne i sądy wojskowe, natomiast sądownictwo powszechne składa się z sądów rejonowych, sądów okręgowych i sądów apelacyjnych.
Przyjęty przez Konstytucję podział mówi o sądach powszechnych, sądach administracyjnych i wojskowych i Sądzie Najwyższym. W związku z powyższym należy zwrócić uwagę na trzy następujące sprawy:
1. Konstytucja nie określa rodzajów sądów powszechnych, lecz pozostawia tę kwestię ustawie, która precyzuje, że sądami powszechnymi są: sądy rejonowe, okręgowe i apelacyjne.
2. Konstytucja wymienia sądy administracyjne i sądy wojskowe jako sądy szczególne. Wynika stąd, że w ustawie nie można tworzyć innych rodzajów sądów szczególnych, gdyż żadne inne rodzaje tych sądów nie są przewidziane w Konstytucji.
3. Obok podanych wyżej dwóch rodzajów sądów wymieniono Sąd Najwyższy. Wynika stąd, że sąd ten nie jest ani sądem powszechnym, ani szczególnym.
Ustrój sądów powszechnych uregulowany jest ustawą z dnia 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. 2001 nr 98, poz. 1070 ze zm.).
Sądami powszechnymi są sądy rejonowe, sądy okręgowe oraz sądy apelacyjne (art. 1 § 1 p.u.s.p.).
Sądy powszechne sprawują wymiar sprawiedliwości w zakresie nienależącym do sądów administracyjnych, sądów wojskowych oraz Sądu Najwyższego (art. 1 § 2 p.u.s.p.).
Zadania z zakresu ochrony prawnej w sądach wykonują także referendarze sądowi (art. 2 § 1 p.u.s.p.).
Zadania, o których mowa w § 1 i § 2, mogą wykonywać asesorzy sądowi, w zakresie udzielonego im upoważnienia (art. 2 § 3 p.u.s.p.).
W sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości obywatele biorą udział przez uczestnictwo ławników w rozpoznawaniu spraw przed sądami w pierwszej instancji, chyba że ustawy stanowią inaczej (art. 4 § 1 p.u.s.p.).
Sąd rejonowy tworzy się dla jednej lub większej liczby gmin; w uzasadnionych przypadkach może być utworzony więcej niż jeden sąd rejonowy w obrębie tej samej gminy (art. 10 § 1 p.u.s.p.).
Sąd okręgowy tworzy się dla obszaru właściwości co najmniej dwóch sądów rejonowych, zwanego dalej „okręgiem sądowym” (art. 10 § 2 p.u.s.p.).
Sąd apelacyjny tworzy się dla obszaru właściwości co najmniej dwóch okręgów sądowych, zwanego dalej „obszarem apelacji” (art. 10 § 3 p.u.s.p.).
Sąd rejonowy dzieli się na wydziały (art. 12 § 1 p.u.s.p.):
1) cywilny - do spraw z zakresu prawa cywilnego,
2) karny - do spraw z zakresu prawa karnego, w tym do spraw o wykroczenia rozpoznawanych w drugiej instancji,
3) rodzinny i nieletnich (sąd rodzinny) do spraw:
a) z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego,
b) dotyczących demoralizacji i czynów karalnych nieletnich,
c) dotyczące leczenia osób uzależnionych od alkoholu oraz środków odurzających i psychotropowych,
d) należących do sądu opiekuńczego na podstawie odrębnych ustaw
4) pracy (sąd pracy) - do spraw z zakresu prawa pracy,
5) ksiąg wieczystych - do prowadzenia ksiąg wieczystych oraz do innych spraw cywilnych z zakresu postępowania wieczystoksięgowego.
Ponadto w sądach rejonowych mogą być tworzone wydziały pracy i ubezpieczeń społecznych (por. art. 12 § 2 p.u.s.p.) oraz wydziały gospodarcze (por. art. 12 § 3 p.u.s.p.).
W sądzie rejonowym mogą być tworzone, w jego siedzibie lub poza jego siedzibą, sądy grodzkie jako wydziały lub wydziały zamiejscowe sądów rejonowych (art. 13 § 1 p.u.s.p.).
Sądom grodzkim powierza się rozpoznawanie spraw (art. 13 § 2 p.u.s.p.):
1) o wykroczenia w pierwszej instancji,
2) o wykroczenia skarbowe, a także o przestępstwa skarbowe zagrożone karą grzywny, karą ograniczenia wolności lub karą pozbawienia wolności do lat 2, z wyjątkiem spraw niepodlegających rozpoznaniu z udziałem ławników,
3) o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego, z wyjątkiem spraw podlegających rozpoznaniu z udziałem ławników,
4) o pozostałe przestępstwa, podlegające rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym,
5) cywilnych podlegających rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym oraz dotyczących depozytów sądowych i przepadku rzeczy.
Sądy grodzkie tworzy i znosi Minister Sprawiedliwości w drodze rozporządzenia (art. 13 § 3 zd. 1 p.u.s.p.). W rozporządzeniu o utworzeniu sądu grodzkiego należy określić jego siedzibę, obszar właściwości w granicach obszaru właściwości sądu rejonowego oraz zakres spraw przekazanych do rozpoznawania sądowi grodzkiemu, spośród spraw wymienionych w § 2 (art. 13 § 3 zd. 2 p.u.s.p.). Przy tworzeniu i znoszeniu sądów grodzkich należy kierować się ilością spraw wpływających do sądów oraz względami ekonomii postępowania sądowego (art. 13 § 3 zd. 3 p.u.s.p.).
Sądy apelacyjne. Sąd apelacyjny w Szczecinie, utworzony z dniem 1 stycznia 2005 r. na mocy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 grudnia 2003 roku (Dz.U. nr 220, poz. 2107).
- cywilne postępowanie sądowe
Postępowanie sądowe w sprawach cywilnych i w sprawach karnych obok pewnych ogólnych podobieństw rządzi się każde swoimi zasadami, w związku z czym omówić je trzeba oddzielnie. Oddzielnego omówienia wymaga też postępowanie sądowoadministracyjne. Spośród wszystkich tych postępowań tutaj omówione zostanie tylko postępowanie cywilne. Przede wszystkim postępowanie cywilne - jak całe prawo cywilne - rządzi się zasadą samoobsługowości, a postępowanie karne zasadą oficjalności zwaną też inaczej zasadą ścigania z urzędu. Oznacza to, że dochodzenie naszych praw wynikających z prawa cywilnego (decyzja o tym, czy w ogóle chcemy ich dochodzić), pozostawiona zostaje nam samym. Natomiast postępowanie karne toczy się z urzędu ilekroć tylko istnieje podejrzenie popełnienia przestępstwa i wola pokrzywdzonego nie ma znaczenia dla ścigania sprawcy.
Od zasad tych oba rodzaje postępowań znają wyjątki. Możliwe jest wszczęcie postępowania cywilnego przez prokuratora lub Rzecznika Praw Obywatelskich (lub inne podmioty), zaś w procesie karnym złożenie aktu oskarżenia może zależeć od pokrzywdzonego (przestępstwa prywatnoskargowe) lub do złożenia aktu oskarżenia przez prokuratora może być potrzebny wniosek pokrzywdzonego (przestępstwa wnioskowe). Wszystkie te wyjątki przedstawione zostaną później, przy okazji omawiania poszczególnych postępowań.
Postępowanie cywilne- wniesienie pozwu
Postępowanie cywilne wszczyna się poprzez wniesienie do właściwego miejscowo i rzeczowo sądu pisma procesowego zwanego pozwem (w postępowaniu procesowym) lub wnioskiem (w postępowaniu nieprocesowym). Sąd nie jest bowiem władny do rozpatrzenia sprawy bez wniosku uprawnionej osoby w tym przedmiocie. Osoba inicjująca postępowanie zwana jest powodem (postępowanie procesowe) lub wnioskodawcą (postępowanie nieprocesowe). Oprócz nich wszczęcia postępowania przez sąd mogą w określonych wypadkach żądać prokurator lub Rzecznik Praw Obywatelskich (por. .....). W wypadkach takich podmioty te nie potrzebują zgody osoby, na której rzecz postępowanie ma być wszczęte.
Pozew odpowiadać powinien wymogom ogólnym, którym muszą odpowiadać wszystkie pisma procesowe, czyli pisma obejmujące wnioski i oświadczenia stron składane poza rozprawą (por. art. 125 i n. k.p.c.). Jako szczególne pismo procesowe powinien on jednak ponadto zaweierać (art. 187 § 1 k.p.c.):
1) dokładnie określone żądanie, a w sprawach o prawa majątkowe także oznaczenie wartości przedmiotu sporu, chyba że przedmiotem sprawy jest oznaczona kwota pieniężna;
2) przytoczenie okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie, a w miarę potrzeby uzasadniających również właściwość sądu.
Pozew może ponadto zawierać inne wnioski, a w szczególności te, wymienione przykładowo w art. 187 § 2 k.p.c.
Jak i inne pisma procesowe, tak samo i pozew powinien być sporządzony na urzędowym formularzu lub na elektronicznym nośniku informatycznym, jeżeli przepis szczególny tak stanowi (por. art. 125 § 2 k.p.c.).
Art. 1781 k.p.c. stanowi w związku z tym, że jeżeli powód będący usługodawcą lub sprzedawcą dochodzi roszczeń wynikających z umów o:
1) świadczenie usług pocztowych i telekomunikacyjnych,
2) przewóz osób i bagażu w komunikacji masowej,
3) dostarczanie energii elektrycznej, gazu i oleju opałowego,
4) dostarczanie wody i odprowadzanie ścieków,
5) wywóz nieczystości,
6) dostarczanie energii cieplnej
- jest obowiązany wnieść pozew na urzędowym formularzu.
Wzory urzędowych formularzy określone są w obecnie obowiązującym rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 29 maja 2002 r. w sprawie określenia wzorów i sposobu udostępniania stronom urzędowych formularzy pism procesowych w postępowaniu cywilnym, zmienione rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 29 kwietnia 2005 r. (Dz.U. nr 80 z 10 maja 2005 r.).
Według art. 1872 k.p.c., w sprawach, o których mowa w art. 1781 k.p.c., pozew wnosi się na elektronicznych nośnikach informatycznych, jeżeli przepis szczególny tak stanowi.
Koszty sądowe w sprawach cywilnych
Koszty sądowe w sprawach cywilnych regulowane będą nową ustawą z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Opłacie podlegają pisma wnoszone do sądu, jeżeli przepis ustawy przewiduje pobranie opłaty. W szczególności podlegają opłacie sądowej pisma wymienione w art. 3 ust. 2 ustawy, w tym również, czy raczej przede wszystkim pozew (art. 3 ust. 2 pkt 1 u.k.s.s.c.), apelacja i zażalenie (art. 3 ust. 2 pkt 2 u.k.s.s.c.), skarga kasacyjna oraz skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 3 ust. 2 pkt 3 u.k.s.s.c.) oraz wnioski w postępowaniu nieprocesowym (art. 3 ust. 2 pkt 7 lit. a - d u.k.s.s.c.).
Opłaty sądowe (do tej pory wpisy) dzieli się na stałe i stosunkowe. W pierwszym wypadku jest to konkretna kwota, np. 50 zł od wniosku o stwierdzenie nabycia spadku (po nowelizacji). W drugim wypadku jest to pewien procent od wartości przedmiotu sporu. Na przykład od pozwu o zapłatę 10 000 zł trzeba było do tej pory wnieść 8 proc. tej kwoty, czyli 800 zł. Gdy kwota była wyższa, wpis wpadał w degresywną stawkę od 8 proc. do 5 proc., nie więcej jednak niż 100 000 zł. Teraz będzie jedna stawka - 5 proc.
Druga ważna zmiana, to znaczne rozszerzenie stosowania opłat stałych. Wpis stały jest prostszy, nie wymaga szacowania przedmiotu sporu (to, co powód ocenia na 10 000 zł, w oczach sędziego może być warte więcej) i wyliczania opłaty. Sąd nie będzie musiał „wymierzać” tych opłat, a powód z góry będzie wiedział, ile musi zapłacić. Wprowadzono je w tak typowych sprawach, jak o zasiedzenie nieruchomości (2 000 zł), czy zniesienie współwłasności (1 000 zł), a nawet o zapłatę w postępowaniach uproszczonych.
Składając pozew, pismo podlegające opłacie stałej, a nawet stosunkowej, adwokat, radca prawny, a także przedsiębiorca (w sprawach gospodarczych) będzie musiał wnieść je wraz z należytą opłatą - inaczej będzie zwracane przez sąd. Do tej pory obowiązek ten dotyczył jedynie opłat stałych.
Często spory o koszty służą prawnikom do tamowania postępowania: np. apelacja z prośbą o zwolnienie z wpisu, odmowa sądu, a więc odwołanie do sądu wyższej instancji. Obecnie znacznie ograniczona będzie możliwość odwołania w tych sprawach.
Odstępuje się też od całkowitego zwalniania z opłat sądowych, które wydatnie przyczyniało się do występowania z nie do końca przemyślanymi roszczeniami. Nawet zwolnieni będą wnosić tzw. opłatę podstawową (30 zł). Dotyczy to także spraw pracowniczych (ale dopiero przy apelacji), które od kilkudziesięciu lat były całkowicie zwolnione od opłat.
Zasady przyznawania zwolnień przenosi się z k.p.c. do nowej, znacznie rozbudowanej ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.
Art. 130 k.p.c. § 1. Jeżeli pismo procesowe nie może otrzymać prawidłowego biegu wskutek niezachowania warunków formalnych, przewodniczący wzywa stronę pod rygorem zwrócenia pisma, do poprawienia lub uzupełnienia go w terminie tygodniowym.
Mylne oznaczenie pisma procesowego lub inne oczywiste niedokładności nie stanowią przeszkody do nadania pismu biegu i rozpoznania go w trybie właściwym.
§ 2. Po bezskutecznym upływie terminu przewodniczący zwraca pismo stronie. Pismo zwrócone nie wywołuje żadnych skutków, jakie ustawa wiąże z wniesieniem pisma procesowego do sądu.
§ 3. Pismo poprawione lub uzupełnione w terminie wywołuje skutki od chwili jego wniesienia.
§ 4. Zarządzenie przewodniczącego o zwrocie pozwu doręcza się tylko powodowi.
§ 5. Pisma procesowe sporządzone z naruszeniem art. 871 podlegają zwrotowi bez wzywania do usunięcia braków, chyba że ustawa stanowi inaczej.
Art. 1301. [§ 1. Jeżeli pismo procesowe, które powinno być wniesione na urzędowym formularzu, nie zostało wniesione na takim formularzu, formularz został nieprawidłowo wypełniony albo nie może otrzymać prawidłowego biegu wskutek niezachowania innych warunków formalnych, przewodniczący zwraca stronie pismo bez wzywania do jego poprawienia lub uzupełnienia. Sprzeciw od wyroku zaocznego, zarzuty od nakazu zapłaty lub sprzeciw od nakazu zapłaty sąd odrzuca.]
§ 11. Jeżeli pismo procesowe, które powinno być wniesione na urzędowym formularzu, nie zostało wniesione na takim formularzu lub nie może otrzymać prawidłowego biegu na skutek niezachowania innych warunków formalnych, przewodniczący wzywa stronę do jego poprawienia lub uzupełnienia w terminie tygodniowym, przesyłając złożone pismo. Wezwanie powinno wskazywać wszystkie braki pisma oraz zawierać pouczenie o treści § 2.
§ 2. W razie bezskutecznego upływu terminu lub ponownego złożenia pisma dotkniętego brakami przewodniczący zarządza zwrot pisma. Sprzeciw od wyroku zaocznego, zarzuty od nakazu zapłaty oraz sprzeciw od nakazu zapłaty sąd odrzuca.
§ 3. Przepisy § 1 i § 2 stosuje się odpowiednio do pism, które powinny być wniesione na elektronicznych nośnikach informatycznych.
- Waściwość sądów
Zagadnienie to należy omówić oddzielnie dla postępowania cywilnego i dla postępowania karnego.
Postępowanie cywilne unormowane jest przepisami kodeksu postępowania cywilnego (k.p.c.). Sprawa cywilna: sprawy ze stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy, jak również w sprawach z zakresu prawa ubezpieczeń społecznych oraz w innych sprawach, do których przepisy kodeksu prawa cywilnego stosuje się z mocy ustaw szczególnych (art. 1 k.p.c.).
Właściwość rzeczowa
Obowiązuje reguła, według której sądy rejonowe rozpoznają w pierwszej instancji wszystkie sprawy, za wyjątkiem tych spraw, dla których ustawa przewiduje właściwość w pierwszej instancji sądów okręgowych (por. art. 16 k.p.c.). Wnosimy więc pozew do sądu rejonowego, chyba że jakiś przepis szczególny wyraźnie stanowi, że sądem pierwszej instancji jest sąd okręgowy. Sam kodeks postępowania cywilnego przewiduje, że do sądów okręgowych należy w pierwszej instancji orzekanie w sprawach wymienionych w art. 17 k.p.c.: o roszczenia niemajątkowe, o ochronę praw autorskich, o roszczenia wynikające z prawa prawsowego, a przede wszystkim co do zasady (por. art. 17 pkt 4 k.p.c.) w sprawach, w których wartość przedmiotu sporu przewyższa kwotę siedemdziesięciu pięciu tysięcy złotych.
Według art. 19 § 1 k.p.c. w sprawach o roszczenia pieniężne, podana kwota pieniężna stanowi wartość przedmiotu sporu. Natomiast w innych sprawach majątkowych powód obowiązany jest oznaczyć w pozwie kwotą pieniężną wartość przedmiotu sporu, uwzględniając przy tym wskazania kodeksu postępowania cywilnego (art. 19 § 2 k.p.c.).
Właściwość miejscowa
Kiedy już ustalono, czy sądem pierwszej instancji jest sąd rejonowy czy sąd okręgowy, to zachodzi potrzeba określenia właściwości miejscowej, czyli odpowiedzi na pytanie: „Który konkretnie sąd rejonowy lub który konkretnie sąd okręgowy właściwy jest do rozpoznania naszej sprawy?”. Odpowiedzi na to pytanie udzielają przepisy k.p.c. określające właściwość miejscową, której mogą być trzy rodzaje:
1) właściwość ogólna,
2) właściwość przemienna i
3) właściwość wyłączna.
Powództwo wytacza się przed sąd określony miejscowo według właściwości ogólnej lub przemiennej (jeżeli taka jest dopuszczona przepisem prawa). W przypadku jednak, gdy właściwość miejscowa jest określona jako właściwość wyłączna, to nie można wytoczyć powództwa przed sąd właściwości ogólnej, lecz tylko przed sąd określony w konkretnym przepisie.
Właściwość ogólna. Powództwo wytacza się przed sąd pierwszej instancji, w którego okręgu pozwany ma miejsce zamieszkania (art. 27 § 1 k.p.c.). Powództwo przeciwko Skarbowi Państwa wytacza się według siedziby państwowej jednostki organizacyjnej (statio fisci), z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie (art. 29 k.p.c.). Powództwo przeciwko osobie prawnej lub innemu podmiotowi nie będącemu osobą fizyczną wytacza się według miejsca ich siedziby (art. 30 k.p.c.).
Właściwość przemienna (art. 31 - 371 k.p.c.). W przypadku, gdy określony przepis przewiduje właściwość przemienną, to oznacza to, że powód może, według własnego wyboru, wytoczyć powództwo bądź przed sąd określony według przepisów o właściwości ogólnej, bądź przed inny sąd, określony w przepisie wprowadzającym właściwość przemienną. Np. art. 33 k.p.c. mówi, że powództwo o roszczenie majątkowe przeciwko przedsiębiorcy można wytoczyć przed sąd, w którego okręgu znajduje się zakład główny lub oddział, jeżeli roszczenie pozostaje w związku z działalnością tego zakładu lub oddziału.
Właściwość wyłączna (art. 38 - 42 k.p.c.). Jeżeli mamy do czynienia z właściwością wyłączną, określoną w art. 38 - 42 k.p.c., to powództwo można wytoczyć wyłącznie przed sąd określony w tych przepisach. Na przykład według art. 38 § 1 k.p.c. powództwo o własność lub o inne prawa rzeczowe na nieruchomości, jak również powództwo o posiadanie nieruchomości można wytoczyć wyłącznie przed sąd miejsca jej położenia.
Wybór sądu (prorogatio fori)
Strony mogą umówić się na piśmie o poddanie sądowi pierwszej instancji, który według ustawy nie jest miejscowo właściwy, sporu już wynikłego lub sporów mogących w przyszłości wyniknąć z oznaczonego stosunku prawnego (art. 46 § 1 zd. 1 k.p.c.). Sąd ten będzie wówczas wyłącznie właściwy, jeżeli strony nie postanowiły inaczej (art. 46 § 1 zd. 2 k.p.c.). Strony mogą również ograniczyć umową pisemną prawo wyboru powoda pomiędzy kilku sądami właściwymi do takich sporów (art. 46 § 1 zd. 3 k.p.c.).
Strony nie mogą jednak zmieniać właściwości wyłącznej (art. 46 § 2 k.p.c.).
W zakresie zobowiązań z umów podmioty prowadzące działalność gospodarczą mogą umówić się na piśmie o wyłączenie jurysdykcji sądów polskich na rzecz sądów państwa obcego, jeżeli zmiana taka jest skuteczna według prawa tego państwa (art. 1105 § 1 zd. 1 k.p.c.). Nie dotyczy to spraw należących do wyłącznej jurysdykcji sądów polskich (art. 1105 § 1 zd. 2 k.p.c.).
W zakresie przewidzianym w art. 697 § 1 strony mogą umówić się na piśmie o wyłączenie jurysdykcji sądów polskich na rzecz działającego za granicą sądu polubownego, jeżeli przynajmniej jedna ze stron ma zamieszkanie lub siedzibę za granicą albo prowadzi za granicą przedsiębiorstwo, którego sprawa dotyczy, oraz jeżeli umowa taka jest skutecznawedług prawa mającego do niej zastosowanie w państwie, w którym działać ma sąd polubowny (art. 1105 § 2 k.p.c.).
Umowę o jurysdykcji sądów państwa obcego oraz umowę o zagraniczny sąd polubowny sąd polski bierze pod rozwagę tylko na zarzut strony zgłoszony i uzasadniony przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy (art. 1105 § 3 k.p.c.).
- postępowanie rozpoznawcze przed sądem cywilnym
Wniesienie pozwu - zasady
..................................................
- środki odwoławcze w postępowaniu sądowym cywilnym i karnym: apelacja i kasacja,
Apelacja (art. 367 i n. k.p.c.)
Od wyroku sądu wydanego w pierwszej instancji przysługuje apelacja do sądu drugiej instancji (art. 367 § 1 k.p.c.). Właściwość rzeczowa sądu w postępowaniu cywilnym do rozpoznawania apelacji zależy od tego, który sąd rozpatrywał sprawę w pierwszej instancji. Wiadomo bowiem, że w pierwszej instancji orzekać mogą zarówno sądy rejonowe, jak i okręgowe. Jeżeli w pierwszej instancji orzekał sąd rejonowy, to sądem orzekającym w drugiej instancji (sądem odwoławczym od orzeczenia sądu rejonowego) jest sąd okręgowy. Jeżeli natomiast w pierwszej instancji orzekał sąd okręgowy, to sądem odwoławczym od jego orzeczenia będzie sąd apelacyjny (por. art. 367 § 2 k.p.c.).
Apelacji jednak nie wnosi się bezpośrednio do sądu, który ją rozpoznaje, lecz do sądu, który wydał wyrok w pierwszej instancji (por. art. 369 § 1 k.p.c.). Rozwiązanie takie podyktowane jest względami procesowymi, gdyż w sądzie pierwszej instancji znajdują się akta sprawy, którymi przecież sąd mający rozpoznawać apelację nie dysponuje. Natomiast sąd, który wydał wyrok w pierwszej instancji przesyła wraz z apelacją te akta sądowi, który będzie rozpoznawał sprawę w drugiej instancji.
Apelację wnosi się więc do sądu, który wydał wyrok w pierwszej instancji. Należy to uczynić w terminie dwóch tygodni od doręczenia stronie skarżącej wyroku wraz z uzasadnieniem, a jeżeli strona nie zażądała uzasadnienia wyroku w terminie tygodniowym od ogłoszenia sentencji, termin do wniesienia apelacji biegnie od dnia, w którym upłynął termin do żądania uzasadnienia (art. 369 § 2 k.p.c.). Termin do wniesienia środka zaskarżenia jest zachowany także z chwilą potwierdzonego urzędowo przekazania przed jego upływem pisma procesowego przewoźnikowi poczty specjalnej - przesądził Sąd Najwyższy.
Rozpoznanie sprawy przed sądem drugiej instancji następuje co do zasady (z wyjątkiem postanowień dotyczących postępowania dowodowego wydawanych na posiedzeniach niejawnych, które wydaje sąd w składzie jednego sędziego) w składzie trzech sędziów zawodowych, a zawsze bez udziału ławników, nawet jeżeli brali oni udział w rozpoznaniu sprawy przez sąd pierwszej instancji. (por. też art. 4 § 1 p.u.s.p.).
Podstawy apelacji. Apelację można oprzeć zarówno na zarzucie błędnego zastosowania lub błędnej interpretacji przepisów prawnych przez sąd pierwszej instancji, jak również na zarzucie błędnego wyjaśnienia okoliczności faktycznych sprawy. W tym drugim przypadku sąd drugiej instancji powtórnie bada sprawę merytorycznie. Oznacza to, że - podobnie jak sąd pierwszej instancji - przeprowadza on postępowanie dowodowe. Wnoszący apelację może więc powoływać w razie potrzeby nowe fakty i dowody na poparcie swoich żądań. Musi on jednak w takim wypadku wykazać, że powołanie się na nie w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji nie było możliwe albo że potrzeba powołania się na nie wynikła dopiero później (por. art. 368 § 1 pkt 4 k.p.c.). Sąd drugiej instancji może jednak - nie przeprowadzając własnych dowodów - orzec inaczej niż sąd pierwszej instancji. Musi jednak wyjaśnić tego powody. Poprzez takie ukształtowanie postępowania apelacyjnego różni się ono zasadniczo od postępowania przeprowadzanego przez Sąd Najwyższy wskutek wniesienia skargi kasascyjnej, w którym sprawa nie jest już po raz kolejny badana merytorycznie (por. niżej).
Skarga kasacyjna (art. 3981 i n. k.p.c.)
Skarga kasacyjna jest środkiem prawnym, za pomocą którego można w niektórych wypadkach odwołąć się od orzeczenia sądu drugiej instancji do Sądu Najwyższego. Możliwość ta została znacznie ograniczona przez nowelę kodeksu postępowania cywilnego, która weszła w życie dn. 5 lutego 2005 r. Zgodnie z obecnym brzmieniem art. 3981 § 1 k.p.c. można wnieść skargę kasacyjną do Sądu Najwyższego jedynie od prawomocnego wyroku lub postanowienia w przedmiocie odrzucenia pozwu albo umorzenia postępowania kończących postępowanie w sprawie. Skargę kasacyjną wnieść mogą: strona, Prokurator Generalny lub Rzecznik Praw Obywatelskich (art. 3981 § 1 in fine). Jednak wniesienie skargi kasacyjnej przez stronę wyłącza - w zaskarżonym zakresie - wniesienie skargi kasacyjnej przez Prokuratora Generalnego lub Rzecznika Praw Obywatelskich (art. 3981 § 2 k.p.c.).
Ograniczenia skargi kasacyjnej zawarte są w art. 3982 § 1, 2 i 3 k.p.c. W § 1 tego artykułu przewidziana jest niedopuszczalność skargi kasacyjnej ze względu na wartość przedmiotu zaskarżenia. Generalnie skarga kasacyjna jest niedopuszczalna w sprawach o roszczenia majątkowe, w których wartość ta jest niższa od 50 000 zł. Jednakże w przypadku spraw gospodarczych próg ten wynosi 75 000 zł, a w przypadku spraw zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych 10 000 zł. Jednakże w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych skarga kasacyjna przysługuje niezależnie od wartości przedmiotu zaskarżenia w sprawach o przyznanie i o wstrzymanie emerytury lub renty oraz o objęcie obowiązkiem ubezpieczenia społecznego (por. art. 3982 § 1 zd. 2 k.p.c.).
Ponadto jednak skarga kasacyjna jest niedopuszczalna w sprawach (art. 3982 § 2 k.p.c.):
1) o rozwód, o separację, o alimenty, o czynsz najmu lub dzierżawy oraz o naruszenie posiadania,
2) dotyczących kar porządkowych, świadectwa pracy i roszczeń z tym związanych oraz o deputaty lub ich ekwiwalent,
3) rozpoznanych w postępowaniu uproszczonym.
Niedopuszczalna jest również skarga kasacyjna od wyroku ustalającego nieistnienie małżeństwa lub orzekającego unieważnienie małżeństwa, jeżeli choćby jedna ze stron po uprawomocnieniu się wyroku zawarła związek małżeński (art. 3982 § 3 k.p.c.).
Podstawy skargi kasacyjnej. Skargę kasacyjną strona może oprzeć na następujących podstawach (art. 3983 § 1 k.p.c.):
1) naruszeniu prawa materialnego przez błędną jego wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie,
2) naruszeniu przepisów postępowania, jeżeli uchybienie to mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy.
Prokurator Generalny może oprzeć skargę kasacyjną na podstawach określonych w § 1, jeżeli przez wydanie orzeczenia doszło do naruszenia podstawowych zasad porządku prawnego, a Rzecznik Praw Obywatelskich - jeżeli przez wydanie orzeczenia doszło do naruszenia konstytucyjnych wolności albo praw człowieka i obywatela (art. 3983 § 2 k.p.c.).
Podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów (art. 3983 § 3 k.p.c.). Tym różni się skarga kasacyjna od apelacji. W ramach postępowania apelacyjnego sąd rozpoznaje bowiem sprawę merytorycznie, a w związku z tym możliwe jest w ograniczonym zakresie powoływanie nowych faktów i dowodów (por. wyżej). Podstawą skargi kasacyjnej mogą być natomiast wyłącznie zarzuty dotyczące kwestii prawnych, a nie merytorycznych.
Skargę kasacyjną wnosi się do sądu, który wydał zaskarżone orzeczenie, w terminie dwóch miesięcy od dnia doręczenia orzeczenia z uzasadnieniem stronie skarżącej (art. 3985 § 1 k.p.c.).
Termin do wniesienia skargi kasacyjnej przez Prokuratora Generalnego i Rzecznika Praw Obywatelskich wynosi sześć miesięcy od dnia uprawomocnienia się orzeczenia, a jeżeli strona zażądała doręczenia orzeczenia z uzasadnieniem - od chwili doręczenia orzeczenia stronie (art. 3985 § 2 k.p.c.).
Art. 1. Sąd Najwyższy jest organem władzy sądowniczej, powołanym do:
1) sprawowania wymiaru sprawiedliwości przez:
a) zapewnienie w ramach nadzoru zgodności z prawem oraz jednolitości orzecznictwa sądów powszechnych i wojskowych przez rozpoznawanie kasacji oraz innych środków odwoławczych,
b) podejmowanie uchwał rozstrzygających zagadnienia prawne,
c) rozstrzyganie innych spraw określonych w ustawach;
Art. 2. Sąd Najwyższy ma siedzibę w Warszawie.
Art. 3. § 1. Sąd Najwyższy dzieli się na Izby:
1) Cywilną;
2) Karną;
3) Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych;
4) Wojskową.
Rozdział VI. Postępowanie przed Sądem Najwyższym
Art. 60.
§ 1. Jeżeli w orzecznictwie sądów powszechnych, sądów wojskowych lub Sądu Najwyższego ujawnią się rozbieżności w wykładni prawa, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego może przedstawić wniosek o ich rozstrzygnięcie Sądowi Najwyższemu w składzie siedmiu sędziów lub innym odpowiednim składzie.
§ 2. Z wnioskiem, o którym mowa w § 1, mogą wystąpić również Rzecznik Praw Obywatelskich, Prokurator Generalny oraz, w zakresie swojej właściwości, Rzecznik Ubezpieczonych.
Art. 61.
§ 1. Jeżeli skład Sądu Najwyższego uzna, że przedstawione zagadnienie wymaga wyjaśnienia, a rozbieżności - rozstrzygnięcia, podejmuje uchwałę, w przeciwnym razie odmawia jej podjęcia, a jeżeli podjęcie uchwały stało się zbędne - umarza postępowanie.
§ 2. Jeżeli skład siedmiu sędziów uzna, że znaczenie dla praktyki sądowej lub powaga występujących wątpliwości to uzasadniają, może zagadnienie prawne lub wniosek o podjęcie uchwały przedstawić składowi izby, natomiast izba - składowi dwóch lub więcej izb albo pełnemu składowi Sądu Najwyższego.
§ 3. O posiedzeniu pełnego składu Sądu Najwyższego, składu izby (izb) zawiadamia się Prokuratora Generalnego. Udział Prokuratora Generalnego lub jego zastępcy w tym posiedzeniu jest obowiązkowy. W posiedzeniach pozostałych składów Sądu Najwyższego może brać udział prokurator Prokuratury Krajowej, natomiast w Izbie Wojskowej - prokurator Naczelnej Prokuratury Wojskowej.
§ 4. O posiedzeniu Sądu Najwyższego w składzie siedmiu sędziów, wyznaczonym w celu rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego przedstawionego w konkretnej sprawie, zawiadamia się ponadto obrońców oraz pełnomocników w osobach adwokatów i radców prawnych, a także osoby uprawnione do sporządzania kasacji w sprawach cywilnych. Prezes Sądu Najwyższego może ich zobowiązać do przedstawienia na piśmie przed posiedzeniem wniosków co do kierunku rozstrzygnięcia przedstawionego zagadnienia.
§ 5. Postanowienie o przedstawieniu zagadnienia prawnego, wniosek o podjęcie uchwały oraz uchwała Sądu Najwyższego wymagają pisemnego uzasadnienia.
§ 6. Uchwały pełnego składu Sądu Najwyższego, składu połączonych izb oraz składu całej izby z chwilą ich podjęcia uzyskują moc zasad prawnych. Skład siedmiu sędziów może postanowić o nadaniu uchwale mocy zasady prawnej.
Art. 62.
§ 1. Jeżeli jakikolwiek skład Sądu Najwyższego zamierza odstąpić od zasady prawnej, przedstawia powstałe zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia pełnemu składowi izby.
§ 2. Odstąpienie od zasady prawnej uchwalonej przez izbę, przez połączone izby albo przez pełny skład Sądu Najwyższego wymaga ponownego rozstrzygnięcia w drodze uchwały odpowiednio przez właściwą izbę, połączone izby lub pełny skład Sądu Najwyższego.
§ 3. Jeżeli skład jednej izby Sądu Najwyższego zamierza odstąpić od zasady prawnej uchwalonej przez inną izbę, rozstrzygnięcie następuje w drodze uchwały obu izb. Izby mogą przedstawić zagadnienie prawne do rozpoznania przez pełny skład Sądu Najwyższego.
Moc zasady prawnej - art. 61 § 6
Odstąpienie od zasady prawnej - art. 62
Organizację Trybunału Konstytucyjnego oraz tryb postępowania przed Trybunałem określa ustawa (art. 197 Konst.). Ustawą tą jest ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. 1997 nr 102, poz. 643 ze zm.).
Trybunał Konstytucyjny składa się z 15 sędziów, wybieranych indywidualnie przez Sejm na 9 lat spośród osób wyróżniających się wiedzą prawniczą (art. 194 ust. 1 zd. 1 Konst.; por. też art. 5 ust. 1 i 2 u.t.k.). Ustawa o Trybunale Konstytucyjnym precyzuje, że sędzią Trybunału Konstytucyjnego może być osoba, która posiada kwalifikacje wymagane do zajmowania stanowiska sędziego Sądu Najwyższego lub Naczelnego Sądu Administracyjnego (art. 5 ust. 3 u.t.k.). Kandydatów na stanowisko sędziego Trybunału Konstytucyjnego przedstawia co najmniej 50 posłów lub Prezydium Sejmu (art. 5 ust. 4 zd. 1 u.t.k.). Uchwała Sejmu w sprawie wyboru sędziego Trybunału Konstytucyjnego zapada bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów (art. 5 ust. 4 zd. 2 u.t.k.).
Ponowny wybór do składu Trybunału jest niedopuszczalny (art. 194 ust. 1 zd. 2 Konst.).
Prezesa i Wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego powołuje Prezydent RP spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Trybunału Konstytucyjnego (art. 194 ust. 2 Konst.).
Sędziowie Trybunału Konstytucyjnego w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji (art. 195 ust. 1 Konst.).
Sędziom Trybunału Konstytucyjnego zapewnia się warunki pracy i wynagrodzenie odpowiadające godności urzędu oraz zakresowi ich obowiązków (art. 195 ust. 2 Konst.).
Sędziowie Trybunału Konstytucyjnego w okresie zajmowania stanowiska nie mogą należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić działalności publicznej nie dającej się pogodzić z zasadami niezależności sądów i niezawisłości sędziów (art. 195 ust. 3 Konst.).
Sędzia Trybunału Konstytucyjnego nie może być, bez uprzedniej zgody Trybunału Konstytucyjnego, pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności. Sędzia nie może być zatrzymany lub aresztowany, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa, jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. O zatrzymaniu niezwłocznie powiadamia się Prezesa Trybunału Konstytucyjnego, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego (art. 196 Konst.).
Trybunał Konstytucyjny orzeka w sprawach (art. 188 Konstytucji):
1) zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją,
2) zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie,
3) zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe, z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami,
4) zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych,
5) skargi konstytucyjnej, o której mowa w art. 79 ust. 1.
Stosownie do art. 79 ust. 1 Konstytucji, każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo, na zasadach określonych w ustawie, wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji.
Przepis ust. 1 nie dotyczy praw określonych w art. 56 (art. 79 ust. 2 Konstytucji).
Orzekanie w sprawach skarg konstytucyjnych (art. 46 - 52 u.t.k.)
Skarga konstytucyjna, zwana dalej „skargą”, może być wniesiona po wyczerpaniu toku instancyjnego, w ciągu dwóch miesięcy od doręczenia skarżącemu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego ostatecznego rozstrzygnięcia (art. 46 ust. 1 u.t.k.).
Skargę Trybunał rozpoznaje na zasadach i w trybie przewidzianym dla rozpoznawania wniosków o stwierdzenie zgodności ustaw z Konstytucją oraz innych aktów normatywnych z Konstytucją lub ustawami (art. 46 ust. 2 u.t.k.).
Art. 47. 1. Skarga poza wymaganiami dotyczącymi pisma procesowego powinna zawierać:
1) dokładne określenie ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o wolnościach lub prawach albo obowiązkach określonych w Konstytucji i w stosunku do którego skarżący domaga się stwierdzenia niezgodności z Konstytucją,
2) wskazanie, jakie konstytucyjne wolności lub prawa i w jaki sposób - zdaniem skarżącego - zostały naruszone,
3) uzasadnienie skargi, z podaniem dokładnego opisu stanu faktycznego.
2. Do skargi należy załączyć wyrok, decyzję lub inne rozstrzygnięcie, z podaniem daty jej doręczenia, wydane na podstawie zakwestionowanego aktu normatywnego.
Art. 48. 1. Skargę i zażalenie na postanowienie o odmowie nadania skardze dalszego biegu sporządzają adwokat lub radca prawny, chyba że skarżącym jest sędzia, prokurator, notariusz, profesor lub doktor habilitowany nauk prawnych.
2. W razie niemożności poniesienia kosztów pomocy prawnej, skarżący może zwrócić się do sądu rejonowego jego miejsca zamieszkania o ustanowienie dla niego adwokata lub radcy prawnego z urzędu na podstawie Kodeksu postępowania cywilnego. Do czasu rozstrzygnięcia przez sąd wniosku nie biegnie termin przewidziany w art. 46 ust. 1.
Art. 49. Skarga podlega wstępnemu rozpoznaniu; art. 36 stosuje się odpowiednio.
Art. 50. 1. Trybunał może wydać postanowienie tymczasowe o zawieszeniu lub wstrzymaniu wykonania orzeczenia w sprawie, której skarga dotyczy, jeżeli wykonanie wyroku, decyzji lub innego rozstrzygnięcia mogłoby spowodować skutki nieodwracalne, wiążące się z dużym uszczerbkiem dla skarżącego lub gdy przemawia za tym ważny interes publiczny lub inny ważny interes skarżącego.
2. Postanowienie tymczasowe doręcza się bezzwłocznie skarżącemu oraz właściwemu organowi sądowemu lub organowi egzekucyjnemu.
3. Trybunał uchyla postanowienie tymczasowe, jeżeli ustaną przyczyny, dla których zostało ono wydane.
Art. 51. 1. O wszczęciu postępowania Trybunał informuje Rzecznika Praw Obywatelskich; art. 33 stosuje się odpowiednio.
2. Rzecznik Praw Obywatelskich może, w terminie 60 dni od otrzymania informacji, zgłosić udział w postępowaniu.
Art. 52. 1. Uczestnikami postępowania przed Trybunałem są: skarżący, organ, który wydał zakwestionowany akt normatywny, i Prokurator Generalny; uczestnikiem jest również Rzecznik Praw Obywatelskich, jeżeli zgłosił udział w postępowaniu.
2. Rozprawa odbywa się bez względu na stawiennictwo uczestników postępowania.
Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne (art. 190 ust. 1 Konstytucji).
Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności z Konstytucją, umową międzynarodową lub z ustawą aktu normatywnego, na podstawie którego zostało wydane prawomocne orzeczenie sądowe, ostateczna decyzja administracyjna lub rozstrzygnięcie w innych sprawach, stanowi podstawę do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji lub innego rozstrzygnięcia na zasadach i w trybie określonych w przepisach właściwych dla danego postępowania (art. 190 ust. 4 Konstytucji).
d) odwołanie do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasbourgu
Trybunał może przyjmować skargi każdej osoby lub grupy jednostek, która stała się ofiarą naruszenia przepisów prawa zawartych w Konwencji lub w jej protokołach. Prawo do skargi mają także organizacje pozarządowe. Najczęściej rozpatrywanymi przez Trybunał sprawami są sprawy dotyczące przewlekłości postępowania oraz naruszenia prawa własności.
Skarga do Trybunału jest dopuszczalna, gdy spełnione są kryteria określone w art. 35 Konwencji. Z treści tego przepisu wynika, że skarżący musi wyczerpać wszystkie dostępne środki odwoławcze w kraju i zachować limit sześciu miesięcy od krajowej decyzji ostatecznej w sprawie. Okres sześciu miesięcy oblicza się od dnia, w którym decyzja została doręczona wraz z pisemnym uzasadnieniem.
Artykuł 35 Konwencji wymaga ponadto, by skarżący był (bezpośrednio lub pośrednio) ofiarą naruszenia prawa, nie było nadużywane prawo do skargi i skarga nie była w oczywisty sposób nieuzasadniona.
Z orzeczeń Trybunału jasno wynika, że zarzut naruszenia praw człowieka powinien być postawiony już w toku postępowania przed organami krajowymi.
Trybunał Konstytucyjny RP nie rozstrzyga spraw o charakterze cywilnym. Nie można od powodów żądać, aby działali pro publico bono i występowali ze skargą konstytucyjną w celu wykazania, iż ustawa ignoruje zobowiązania wynikające z ratyfikacji przez Polskę Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.
Wyczerpanie wszystkich dostępnych środków odwoławczych w kraju nie obejmuje więc wniesienia skargi kasacyjnej.
Najczęstszymi przypadkami, w których orzeka ETPCz z powodu skarg obywateli polskich jest przewlekłość postępowania sądowego. W przypadkach takich Trybunł zasądza na rzecz skarżących odszkodowanie.
e) stosowanie prawa Wspólnot Europejskich przez sądy krajowe; postępowanie prejudycjalne przed Europejskim Trybunałem Sprawiedliwości - art. 234 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską.
W związku z obowiązywaniem w Polsce prawa wspólnotowego trzeba wyjaśnić, jaka rola w stosowaniu tego prawa przypada sądom polskim, a jaka Europejskiemu Trybunałowi Sprawiedliwości.
Podstawowym obowiązkiem sądów państw członkowskich Unii Europejskiej jest stosowanie prawa wspólnotowego. Obowiązek ten sądy krajowe wykonują poprzez stosowanie bezpośrednio skutecznych postanowień prawa wspólnotowego oraz poprzez wykładnię prawa krajowego w zgodzie z postanowieniami przepisów prawa wspólnotowego. Tak więc to sądy krajowe, nie zaś ETS, mają za zadanie zapewnienie przestrzegania np. wolności rynku wewnętrznego (swobody przepływu towarów, swobody zakładania przedsiębiorstw itd.).
Kiedy podmioty uprawnione powołują się na uprawnienia wynikające z prawa wspólnotowego nie mogą więc one zwracać się bezpośrednio do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości w Luksemburgu, lecz muszą zwrócić się do sądu państwa członkowskiego (polskiego, niemieckiego, irlandzkiego itd.). Sądy krajowe mogą - a w niektórych wypadkach muszą - zadawać Europejskiemu Trybunałowi Sprawiedliwości pytania dotyczące wykładni prawa wspólnotowego. Odpowiedzi udzielone przez ETS w takich wypadkach są dla sądów krajowych wiążące.
Postępowanie, w którym sądy krajowe zadają pytania ETS nazywa się postępowaniem prejudycjalnym i określone jest w art. 234 TWE.
Według artykułu 234 TWE Europejski Trybunał Sprawiedliwości jest właściwy do orzekania w trybie prejudycjalnym:
a) o wykładni niniejszego Traktatu;
b) o ważności i wykładni aktów przyjętych przez instytucje Wspólnoty i EBC;
c) o wykładni statutów organów utworzonych aktem Rady, gdy te statuty to przewidują.
W przypadku gdy pytanie z tym związane jest podniesione przed sądem jednego z Państw Członkowskich, sąd ten może, jeśli uzna, że decyzja w tej kwestii jest niezbędna do wydania wyroku, zwrócić się do Trybunału Sprawiedliwości z wnioskiem o rozpatrzenie tego pytania.
W przypadku gdy takie pytanie jest podniesione w sprawie zawisłej przed sądem krajowym, którego orzeczenia nie podlegają zaskarżeniu według prawa wewnętrznego, sąd ten jest zobowiązany wnieść sprawę do Trybunału Sprawiedliwości.
Bezpośrednie odwołanie się do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości jest możliwe tylko w określonych przypadkach.
3. Władza wykonawcza
Władza wykonawcza (egzekutywa) składa się w Polsce z dwóch członów, a mianowicie z Prezydenta RP oraz z Rady Ministrów. Najpierw przedstawiony zostanie każdy z tych członów, a następnie przedstawione zostaną relacje między nimi.
- pozycja ustrojowa i wybór
Pozycja ustrojowa, powołanie, zakres uprawnień i funkcje Prezydenta RP zawarte są w art. 126 - 145 Konstytucji oraz w konkretyzujących ich postanowienia ustawach.
Art. 126 ust. 1 Konstytucji mówi, że Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej jest „najwyższym przedstawicielem Rzeczypospolitej Polskiej i gwarantem ciągłości władzy państwowej”.
Prezydent Rzeczypospolitej czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji, stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium (art. 126 ust. 2 Konst.).
Prezydent Rzeczypospolitej wykonuje swoje zadania w zakresie i na zasadach określonych w Konstytucji i ustawach (art. 126 ust. 3 Konst.).
Wybór Prezydenta RP określony jest w art. 127 Konstytucji oraz w konkretyzującej go (por. art. 127 ust. 7 Konst.) ustawie z dnia 27 września 1990 r. o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. 1990 nr 67, poz. 398 ze zm.).
Prezydent Rzeczypospolitej jest wybierany przez Naród w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i w głosowaniu tajnym (art. 127 ust. 1 Konst.).
Prezydent Rzeczypospolitej jest wybierany na pięcioletnią kadencję i może być ponownie wybrany tylko raz (art. 127 ust. 2 Konst).
Na Prezydenta Rzeczypospolitej może być wybrany obywatel polski, który najpóźniej w dniu wyborów kończy 35 lat i korzysta z pełni praw wyborczych do Sejmu. Kandydata zgłasza co najmniej 100 000 obywateli mających prawo wybierania do Sejmu (art. 127 ust. 3 Konst.).
Na Prezydenta Rzeczypospolitej wybrany zostaje kandydat, który otrzymał więcej niż połowę ważnie oddanych głosów. Jeżeli żaden z kandydatów nie uzyska wymaganej większości, czternastego dnia po pierwszym głosowaniu przeprowadza się ponowne głosowanie (art. 127 ust. 4 Konst.).
W ponownym głosowaniu wyboru dokonuje się spośród dwóch kandydatów, którzy w pierwszym głosowaniu otrzymali kolejno największą liczbę głosów. Jeżeli którykolwiek z tych dwóch kandydatów wycofa zgodę na kandydowanie, utraci prawo wyborcze lub umrze, w jego miejsce do wyborów w ponownym głosowaniu dopuszcza się kandydata, który otrzymał kolejno największą liczbę głosów w pierwszym głosowaniu. W takim przypadku datę ponownego głosowania odracza się o dalszych 14 dni (art. 127 ust. 5 Konst.).
Na Prezydenta Rzeczypospolitej wybrany zostaje kandydat, który w ponownym głosowaniu otrzymał więcej głosów (art. 127 ust. 6 Konst.).
O znaczeniu prezydenta państwa decyduje zakres jego uprawnień w ramach władzy wykonawczej. Pewną ogólną wskazówką dotyczącą pozycji prezydenta państwa jest sposób jego powoływania. Uważa się, że jeżeli wybór prezydenta państwa następuje w wyborach powszechnych, przez ogół obywateli (tak jak to ma miejsce w Polsce), to zakres jego uprawnień powinien być stosunkowo szeroki, a pozycja wobec rządu (premiera) mocna. Jeżeli natomiast prezydent państwa wybierany jest przez organ przedstawicielski (jak np. w Niemczech), to świadczyć to powinno o słabej pozycji ustrojowej prezydenta państwa, o ograniczeniu jego roli do czynności reprezentacyjnych.
- podział uprawnień Prezydenta RP na wymagające i niewymagające kontrasygnaty
Prezydent RP jest - obok Rady Ministrów - jednym z dwóch członów władzy wykonawczej. O jego stosunku do tego drugiego członu władzy wykonawczej przesądza instytucja tzw. kontrasygnaty. Kontrasygnata oznacza obowiązek uzyskania przez Prezydenta RP zgody Prezesa Rady Ministrów na dokonywane przez niego akty urzędowe. Polska Konstytucja przyjmuje model, według którego zasadą jest konieczność uzyskania przez Prezydenta RP zgody na podejmowane przez niego akty urzędowe. Jednocześnie Konstytucja przewiduje cały katalog aktów urzędowych Prezydenta RP, które wyłączone są spod obowiązku uzyskania kontrasygnaty.
Zwrócić należy uwagę, że kontrasygnaty wymagają „akty urzędowe” prezydenta, czyli akty, które podejmuje on „korzystając ze swych konstytucyjnych i ustawowych kompetencji”. Nie wymagają natomiast kontrasygnaty inne akty, jak np. decyzja Prezydenta RP o tym, czy reprezentować Polskę na obchodach 60. rocznicy zakończenia II wojny światowej w Moskwie.
- podstawowe uprawnienia Prezydenta RP nie wymagające kontrasygnaty (art. 144 Konst. ust. 3 Konst.)
To, czy i jakie możliwości aktywnego wpływania na politykę państwa będzie posiadał Prezydent RP, zależy od tego ilości tych uprawnień oraz od tego, czy są to uprawnienia dające mu realne możliwości uczestniczenia w sprawowaniu władzy.
W związku z powyższym stwierdzić należy, że katalog uprawnień Prezydenta RP wolny od obowiązku kontrasygnaty jest stosunkowo szeroki, bo obejmuje aż 30 pozycji (por. art. 144 ust. 3 Konstytucji). Należy jednak dokładnie przeanalizować, jakie każde z tych 30 uprawnień daje mu możliwości swobodnego działania.
Tutaj stwierdzić należy, że szereg uprawnień Prezydenta ma tzw. charakter związany. Prezydent - choć nie musi uzyskiwać zgody Prezesa Rady Ministrów - to nie ma możliwości wyboru, czy dokonać takiej czynności, czy nie. Wymienić tu można mianowanie sędziów, zarządzanie wyborów do Sejmu i Senatu (art. 144 ust. 3 pkt 1 Konstytucji), zwołanie pierwszego posiedzenia nowo wybranych Sejmu i Senatu (art. 144 ust. 3 pkt 2 Konstytucji) itp.
W innych przypadkach jego uprawnienia mogą mieć jedynie charakter korygujący, np. wyznaczanie swoich członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, Rady Polityki Pieniężnej, ale nie w takiej ilości, by mogli oni przeforsować swoje stanowisko na forum tych organów.
Jego uprawnienie do zarządzenie referendum ogólnokrajowego - choć wolne od obowiązku kontrasygnasty - uzależnione zostało od zgody Senatu RP.
Inne uprawnienia pozwalają mu jednak przeforsować swoje stanowisko, np. wyznaczanie kandydata na Prezesa Narodowego Banku Polskiego.
Spośród uprawnień Prezydenta RP, które mogą mu dawać realną władzę wymienić należy: prawo inicjatywy ustawodawczej, prawo weta w stosunku do ustaw uchwalonych przez Sejm i Senat RP, prawo prewencyjnej kontroli konstytucyjności ustaw, prawo rozwiązania Sejmu w ściśle oznaczonych przypadkach.
- rola Prezydenta RP w procesie ustawodawczym (art. 122 Konst.)
Ustawa uchwalona przez Sejm i Senat trafia do Prezydenta RP, który w ciągu 21 dni (w niektórych przypadkach 7 dni, por. art. 123 ust. 3 Konstytucji) zarządza jej ogłoszenie w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej. Prezydent RP może jednak przed podpisaniem ustawy skorzystać z jednej z następujących dwóch możliwości:
1) może skierować ustawę do Sejmu z umotywowanym wnioskiem o ponowne jej rozpatrzenie (weto);
2) może skierować ustawę do Trybunału Konstytucyjnego, ażeby ten zbadał jej zgodność z Konstytucją (prewencyjna kontrola konstytucyjności ustaw).
Ad 1) Weto Prezydenta RP w stosunku do ustawy (czyli „umotywowany wniosek” o ponowne jej rozpatrzenie) powoduje, że ustawa wraca do Sejmu. W celu odrzucenia weta Prezydenta RP Sejm potrzebuje większości kwalifikowanej 3/5 głosów a uchwała musi być podjęta w obecności co najmniej połowy posłów (art. 122 ust. 5 Konstytucji).
Motywy jakimi kieruje się Prezydent RP wetując ustawę mogą być różnej natury. Może to być oczywiście przekonanie o niezgodności ustawy z Konstytucją RP, lecz niekoniecznie muszą to być argumenty natury prawnej. Wetując ustawę Prezydent RP może przytaczać argumenty dotyczące celowości jej wydania, argumenty gospodarcze lub polityczne.
W wyniku złożenia weta przez Prezydenta RP Sejm może głosować jedynie nad powtórnym przyjęciem lub odrzuceniem zawetowanej ustawy. Nie może natomiast dokonywać w niej poprawek. W szczególności, gdyby po zapoznaniu się z „umotywowanym wnioskiem” Prezydenta RP Sejm doszedł do wniosku o słuszności jego argumentów tam przedstawionych, to nie może on dokonywać w ustawie zmian zaproponowanych przez Prezydenta RP i głosować nad ich przyjęciem. Dzieje się tak dlatego, że weto w stosunku do ustawy nie może być mylone z inicjatywą ustawodawczą. Uchwalenie ustawy w kształcie zaproponowanym przez Prezydenta RP w „umotywowanym wniosku” skierowanym do Sejmu możliwe byłoby dopiero wtedy, gdy jeden z uprawnionych podmiotów (np. sam Prezydent RP lub posłowie) wniósł odpowiedni projekt ustawy, który musiałby przejść przez wszystkie stadia procesu ustawodawczego.
Sejm może więc jedynie odrzucić weto Prezydenta RP odpowiednią większością głosów. Jeżeli większość taka zostanie osiągnięta (nastąpi odrzucenie weta), to ustawa wraca do Prezydenta RP, który w tym przypadku musi ją podpisać w przewidzianym terminie. Jeżeli natomiast weto Prezydenta RP nie zostanie odrzucone z powodu nieosiągnięcia wymaganej większości 3/5, to ustawa kończy swój żywot. Nie zostaje ona ogłoszona i nigdy nie wejdzie już w życie.
Ad 2) Drugą możliwością przysługującą Prezydentowi RP przed podpisaniem ustawy jest skierowanie jej do Trybunału Konstytucyjnego w celu zbadania jej zgodności z Konstytucją (tzw. prewencyjna kontrola konstytucyjności ustaw). Prezydent RP może skierować ustawę do Trybunału Konstytucyjnego tylko wtedy, gdy nie złożył w stosunku do niej weta. Jeżeli zawetował on ustawę, a następnie Sejm jego weto odrzucił, to nie może on skierować jej do Trybunału Konstytucyjnego nawet wtedy, gdy w umotywowanym wniosku skierowanym do Sejmu zarzucał, że ustawa jest niezgodna z Konstytucją.
Jeżeli natomiast Prezydent RP skierował ustawę do Trybunału Konstytucyjnego, a ten orzekł, że jest ona zgodna z Konstytucją, to musi on taką ustawę podpisać i zarządzić jej ogłoszenie w Dzienniku ustaw Rzeczypospolitej Polskiej. Nie może on po orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego o zgodności ustawy z Konstytucją odmówić podpisania tej ustawy i skierować jej do ponownego rozpatrzenia przez Sejm motywując to np. niecelowością gospodarczą wydania ustawy.
Natomiast orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności ustawy z Konstytucją może mieć różne skutki, w zależmości od tego czy według Trybunału Konstytucyjnego niezgodnością z Konstytucją RP objęta jest cała ustawa, czy tylko niektóre z jej przepisów.
b) Rada Ministrów, Prezes Rady Ministrów i ministrowie jako organy władzy wykonawczej (art. 146 i n. Konst.)
Rada Ministrów (nazywana równierz „rządem”) jest obok Prezydenta RP drugim segmentem władzy wykonawczej. Jest ona jednak - w odróżnieniu od tego ostatniego - organem wieloosobowym, opartym na dosyć rozbudowanym aparacie urzędniczym. Podczas gdy Prezydent RP w wykonywaniu swych funkcji opiera się właściwie jedynie na Kancelarii Prezydenta, Rada Ministrów posiada obszerną podbudowę organizacyjną zarówno na szczeblu centralnym (ministerstwa, urzędy centralne ), jak również w terenie (wojewodowie stojący na czele Urzędów Wojewódzkich).
Pozycję ustrojową Rady Ministrów określić można, wskazując następujące podstawowe jej cechy:
1) Jej polityczne powiązanie z Sejmem, gdyż zgodnie z istotą systemu parlamentarnego funkcjonować ona może w zasadzie jedynie wtedy, gdy cieszy się poparciem większości sejmowej; do tego sama w większości złożona jest z posłów.
2) Z powyższych względów zarówno Rada Ministrów jako całość, jak i jej poszczególni członkowie, ponoszą odpowiedzialność polityczną (parlamentarną) wobec Sejmu.
3) Rada Ministrów jest organem kolegialnym, a większość jej członków to zarazem odrębne, jednoosobowe organy konstytucyjne o własnym zakresie kompetencji. Jednocześnie wewnątrz Rady zachowuje się polityczną hierarchizację jej członków.
4) Rada Ministrów jest tym organem władzy wykonawczej, któremu przysługuje kompetencja do podejmowania najważniejszych rozstrzygnięć dotyczących bieżącego prowadzenia polityki państwa. W ramach władzy wykonawczej należą do niej bowiem z mocy Konstytucji wszystkie „sprawy polityki państwa nie zastrzeżone dla innych organów państwowych i samorządu terytorialnego (art. 146 ust. 2 Konst.).
5) Rada Ministrów sprawuje kierownictwo całego systemu administracji rządowej (art. 146 ust. 3 Konst.), jest więc jej podporządkowany rozległy i skomplikowany układ organizacyjny, zbudowany w znacznej mierze na zasadzie hierarchicznego podporządkowania. Poprzez Prezesa Rady Ministrów wykonuje ona równioeż nadzór nad działalnością samorządu terytorialnego (art. 171 Konst.).
Podstawowe unormowania prawne dotyczące Rady Ministrów i administracji rządowej zawiera sama Konstytucja (art. .........) oraz ustawy, z których jako najważniejsze wymienić należy:
Wewnętrzne funkcjonowanie Rady Ministrów określa natomiast uchwała nr 49 Rady Ministrów z dnia 19 marca 2002 r. Regulamin pracy Rady Ministrów (M.P. 2002 nr 13, poz. 221 ze zm.).
Powoływanie i odpowiedzialność Rady Ministrów
Skład i organizacja Rady Ministrów
Zakres działania Rady Ministrów
Minister
Delegatury Ministra wykonują czynności związane z realizacją zadań należących do Ministra w zakresie określonym w przepisach art. 7a ust. 2 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa (Dz. U. Nr 106, poz. ze zm.) oraz wykonują zadania przekazane przez Ministra.
IV. Terenowa administracja rządowa i samorząd terytorialny
1. Administracja rządowa - wojewoda jako przedstawiciel Rady Ministrów w województwie (art. 152 Konst.)
Konstytucja stwierdza, że przedstawicielem Rady Ministrów w województwie jest wojewoda (art. 152 ust. 1 Konstytucji) jak również, że tryb powoływania i odwoływania oraz zakres działania wojewodów określa ustawa (art. 152 ust. 2 Konstytucji).
Art. 1. Administrację publiczną w województwie wykonują:
1) organy administracji rządowej:
a) wojewoda sprawujący władzę administracji ogólnej (administracja zespolona, por. art. 27 - 38 ustawy),
b) organy administracji niezespolonej,
2) organy samorządu województwa.
Art. 5. 1. Ustanowienie organów administracji niezespolonej może następować wyłącznie w drodze ustawy, jeżeli jest to uzasadnione ogólnopaństwowym charakterem wykonywanych działań lub terytorialnym zasięgiem działania przekraczającym obszar jednego województwa. Wykaz organów administracji niezespolonej określa załącznik do ustawy.
2. Ustanowienie terenowych delegatur właściwych ministrów może następować wyłącznie w drodze ustawy określającej ich zadania i zasięg terytorialny.
Art. 6. Indywidualne akty administracyjne wydawane są w pierwszej instancji przez organy sprawujące administrację rządową na najniższym, możliwym do prawidłowego wykonania określonego zadania, poziomie zasadniczego podziału terytorialnego państwa.
Art. 7. Wojewoda jest:
1) przedstawicielem Rady Ministrów w województwie,
2) zwierzchnikiem zespolonej administracji rządowej,
3) organem nadzoru nad jednostkami samorządu terytorialnego,
4) organem wyższego stopnia w rozumieniu przepisów o postępowaniu administracyjnym, jeżeli ustawy szczególne tak stanowią,
5) reprezentantem Skarbu Państwa, w zakresie i na zasadach określonych w odrębnych ustawach.
Art. 10. Wojewodę powołuje i odwołuje Prezes Rady Ministrów na wniosek ministra właściwego do spraw administracji publicznej.
Art. 11. 1. Prezes Rady Ministrów sprawuje nadzór nad działalnością wojewody na podstawie kryterium zgodności jego działania z polityką rządu.
1a. (...)
2. Minister właściwy do spraw administracji publicznej sprawuje nadzór nad działalnością wojewody na podstawie kryterium zgodności jego działania z prawem, a także pod względem rzetelności i gospodarności oraz dokonuje okresowej oceny pracy wojewody.
3. Prezes Rady Ministrów kieruje działalnością wojewody, wydając w tym zakresie zarządzenia i polecenia, także z inicjatywy właściwych ministrów, oraz sprawuje kontrolę nad ich wykonaniem.
4. Prezes Rady Ministrów określa, w drodze zarządzenia, szczegółowe zasady składania przez wojewodę sprawozdania z wykonywanej działalności.
5. Przepis ust. 2 nie narusza uprawnień właściwych ministrów w stosunku do wojewody, określonych w przepisach Kodeksu postępowania administracyjnego.
Uprawnienia wojewody określone są w art. 15 - 26 ustawy.
2. System samorządu terytorialnego w Rzeczypospolitej Polskiej
Ustrój terytorialny Rzeczypospolitej Polskiej zapewnia decentralizację władzy publicznej (art. 15 ust. 1 Konstytucji).
Zasadniczy podział terytorialny państwa uwzględniający więzi społeczne, gospodarcze lub kulturowe i zapewniający jednostkom terytorialnym zdolność wykonywania zadań publicznych określa ustawa (art. 15 ust. 2 Konstytucji) i Rozdział VII (art. 163 - 172 Konstytucji).
Samorząd terytorialny wykonuje zadania publiczne nie zastrzeżone przez Konstytucję lub ustawy dla organów innych władz publicznych (art. 163 Konstytucji).
Zadania publiczne służące zaspokajaniu potrzeb wspólnoty samorządowej są wykonywane przez jednostkę samorządu terytorialnego jako zadania własne (art. 166 ust. 1 Konstytucji).
Jeżeli wynika to z uzasadnionych potrzeb państwa, ustawa może zlecić jednostkom samorządu terytorialnego wykonywanie innych zadań publicznych. Ustawa określa tryb przekazywania i sposób wykonywania zadań zleconych (art. 166 ust. 2 Konstytucji).
Spory kompetencyjne między organami samorządu terytorialnego i administracji rządowej rozstrzygają sądy administracyjne (art. 166 ust. 3 Konstytucji).
a) jednostki samorządu terytorialnego (gmina, powiat, województwo) i ich organy
Podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest gmina (art. 164 ust. 1 Konstytucji).
Inne jednostki samorządu regionalnego albo lokalnego i regionalnego określa ustawa (art. 164 ust. 2 Konstytucji).
Gmina wykonuje wszystkie zadania samorządu terytorialnego nie zastrzeżone dla innych jednostek samorządu terytorialnego (art. 164 ust. 3 Konstytucji).
Jednostki samorządu terytorialnego mają osobowość prawną. Przysługują im prawo własności i inne prawa majątkowe (art. 165 ust. 1 Konstytucji).
Samodzielność jednostek samorządu terytorialnego podlega ochronie sądowej (art. 165 ust. 2 Konstytucji).
organy jednostek samorządu terytorialnego
Jednostki samorządu terytorialnego wykonują swoje zadania za pośrednictwem organów stanowiących i wykonawczych (art. 169 ust. 1 Konstytucji).
Wybory do organów stanowiących są powszechne, równe, bezpośrednie i odbywają się w głosowaniu tajnym. Zasady i tryb zgłaszania kandydatów i przeprowadzania wyborów oraz warunki ważności wyborów określa ustawa (art. 169 ust. 2 Konstytucji).
Zasady i tryb wyborów oraz odwoływania organów wykonawczych jednostek samorządu terytorialnego określa ustawa (art. 169 ust. 3 Konstytucji).
Ustrój wewnętrzny jednostek samorządu terytorialnego określają, w granicach ustaw, ich organy stanowiące (art. 169 ust. 4 Konstytucji).
Władztwo finansowe
Jednostkom samorządu terytorialnego zapewnia się udział w dochodach publicznych odpowiednio do przypadających im zadań (art. 176 ust. 1 Konstytucji).
Dochodami jednostek samorządu terytorialnego są ich dochody własne oraz subwencje ogólne i dotacje celowe z budżetu państwa (art. 167 ust. 2 Konstytucji).
Źródła dochodów jednostek samorządu terytorialnego są określone w ustawie (art. 167 ust. 3 Konstytucji).
Zmiany w zakresie zadań i kompetencji jednostek samorządu terytorialnego następują wraz z odpowiednimi zmianami w podziale dochodów publicznych (art. 167 ust. 4 Konstytucji).
Jednostki samorządu terytorialnego mają prawo ustalania wysokości podatków i opłat lokalnych w zakresie określonym w ustawie (art. 168 Konstytucji).
Ustawa z dnia 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych normuje: podatek od nieruchomości, podatek od środków transportowych, podatek od posiadania psów, opłatę targową, opłatę miejscową i opłatę administracyjną (art. 1 pkt 1 - 6 u.p.o.l.). Wysokość stawek tych podatków i opłat określa w drodze uchwały rada gminy, z tym, że nie mogą one przekroczyć rocznie kwot podanych w ustawie.
Referendum lokalne
Członkowie wspólnoty samorządowej mogą decydować, w drodze referendum, o sprawach dotyczących tej wspólnoty, w tym o odwołaniu pochodzącego z wyborów bezpośrednich organu samorządu terytorialnego. Zasady i tryb przeprowadzania referendum lokalnego określa ustawa (art. 170 Konstytucji).
Działalność samorządu terytorialnego podlega nadzorowi z punktu widzenia legalności (art. 171 ust. 1 Konstytucji).
Nadzór nad działalnością samorządu terytorialnego
Organami nadzoru nad działalnością jednostek samorządu terytorialnego są Prezes Rady Ministrów i wojewodowie, a w zakresie spraw finansowych regionalne izby obrachunkowe (art. 171 ust. 2 Konstytucji).
Sejm, na wniosek Prezesa Rady Ministrów, może rozwiązać organ stanowiący samorządu terytorialnego, jeżeli organ ten rażąco narusza Konstytucję lub ustawy (art. 171 ust. 3 Konstytucji).
Jednostki samorządu terytorialnego mają prawo zrzeszania się (art. 172 ust. 1 Konstytucji).
Jednostka samorządu terytorialnego ma prawo przystępowania do międzynarodowych zrzeszeń społeczności lokalnych i regionalnych oraz współpracy ze społecznościami lokalnymi i regionalnymi innych państw (art. 172 ust. 2 Konstytucji).
Zasady, na jakich jednostki samorządu terytorialnego mogą korzystać z praw, o których mowa w ust. 1 i 2, określa ustawa (art. 172 ust. 3 Konstytucji).
Część 3
Prawo administracyjne
4. Postępowanie przed organami administracji państwowej i samorządowej
Podstawową formą działania administracji jest akt administracyjny. Oczywiście administracja wypełniając swe zadania może działać również w innych formach, także w formach prawa cywilnego (np. zawierając umowy cywilnoprawne). Może ona np. udzielać wsparcia przedsiębiorstwom oferując im kupno nieruchomości za „symboliczną złotówkę”. Jednak ze względu na istniejący w prawie administracyjnym stosunek nadrzędności i podporządkowania najważniejszą formą jest tu akt administracyjny. Następnie omówione zostanie w związku z tym postępowanie administracyjne, a więc postępowanie, w którym decyzje administracyjne są wydawane.
a) instancje i organy postępowania administracyjnego
Postępowanie administracyjne wszczyna się na wniosek. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie przypomniał, że odwołanie musi być wniesione w sposób prawidłowy, a organ odwoławczy nie może działać z urzędu. Tymczasem minister rozpatrzył odwołanie w ogóle niepodpisane, a tylko opatrzone napisanym maszynowo imieniem i nazwiskiem. Sąd musiał więc stwierdzić nieważność jego decyzji jako wydanej z rażącym naruszeniem prawa. Ważna pozostaje natomiast nadal decyzja wojewody pomorskiego o skreśleniu Daniela J. z listy egzaminatorów (sygn. VI SA/Wa 1471/04).
Postępowanie administracyjne obejmuje dwie instancje (art. 14 k.p.a.), co oznacza w praktyce, że jeżeli jesteśmy niezadowoleni z decyzji organu administracji publicznej wydanej w pierwszej instancji, to możemy się odwołać od tej decyzji do organu administracyjnego drugiej instancji. Postępowanie administracyjne określone jest w ustawie z dnia 14 czerwca 1960 r. kodeks postępowania administracyjnego. Postępowanie sądowoadministracyjne w ustawie z dnia 30 sierpnia 2002 r. - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi.
- organy pierwszej instancji i organy odwoławcze od decyzji organów administracji rządowej i samorządowej
Ważne jest określenie właściwości rzeczowej organów administracyjnych oraz wskazanie, jakie organy administracji są organami odwoławczymi. Ze względu na bardzo dużą liczbę przepisów prawa administracyjnego materialnego właściwości rzeczowej organów administracji nie należy szukać w kodeksie postępowania administracyjnego, lecz w innych ustawach. Np. ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (Dz.U. 2005 nr 8, poz. 60) określa w Dziale II (Organy podatkowe i ich właściwość) są stosownie do ich właściwości: naczelnik urzędu skarbowego, naczelnik urzędu celnego, wójt, burmistrz (prezydent miasta), starosta albo marszałek województwa - jako organ pierwszej instancji (art. 13 § 1 pkt 1 ordynacji podatkowej).
Organami odwoławczymi od decyzji tych organów są natomiast:
- dyrektor izby skarbowej lub dyrektor izby celnej jako: organ odwoławczy odpowiednio od decyzji naczelnika urzędu skarbowego lub naczelnika urzędu celnego (art. 13 § 1 pkt 2 lit. b) ordynacji podatkowej);
- samorządowe kolegium odwoławcze - jako organ odwoławczy od decyzji wójta, burmistrza (prezydenta miasta), starosty albo marszałka województwa (art. 13 § 1 pkt 3 ordynacji podatkowej).
W podobny sposób właściwość organów administracji określają odrębne ustawy. Generalną zasadą jest jednak - w związku z funkcjonowaniem administracji państwowej i samorządowej -, że organem odwoławczym od decyzji organu samorządu terytorialnego (w sprawach własnych) jest zawsze samorządowe kolegium odwoławcze (w sprawach powierzonych wojewoda). Organami odwoławczymi od decyzji wydanych przez organy administracji państwowej są organy nad nimi przełożone.
Art. 3. Ilekroć w ustawie jest mowa o:
17) właściwym organie - należy przez to rozumieć organy administracji architektoniczno-budowlanej i nadzoru budowlanego, stosownie do ich właściwości, określonej w rozdziale 8.
Art. 28. 1. Roboty budowlane można rozpocząć jedynie na podstawie ostatecznej decyzji o pozwoleniu na budowę, z zastrzeżeniem art. 29 - 31.
Art. 80. 1. Zadania administracji architektoniczno-budowlanej wykonują, z zastrzeżeniem ust. 4, następujące organy:
1) starosta;
2) wojewoda;
3) Główny Inspektor Nadzoru Budowlanego
2. Zadania nadzoru budowlanego wykonują, z zastrzeżeniem ust. 4, następujące organy:
1) powiatowy inspektor nadzoru budowlanego,
2) wojewoda przy pomocy wojewódzkiego inspektora nadzoru budowlanego jako kierownika wojewódzkiego nadzoru budowlanego, wchodzącego w skład zespolonej administracji wojewódzkiej;
3) Główny Inspektor Nadzoru Budowlanego.
3. (uchylony)
4. Administracja architektoniczno-budowlana i nadzór budowlany w dziedzinie górnictwa sprawują organy określone w odrębnych przepisach.
Art. 81. 1. Do podstawowych obowiązków organów administracji architektoniczno-budowlanej i nadzoru budowlanego należy:
1) nadzór i kontrola nad przestrzeganiem prawa budowlanego, a w szczególności:
a) - e) (...)
2) wydawanie decyzji administracyjnych w sprawach określonych ustawą.
- wnoszenie skargi na decyzję administracyjną (sądy administracyjne)
...............................
W wydanym 24 czerwca tego roku postanowieniu (II OZ 393/05) Naczelny Sąd Administracyjny rozstrzygnął bardzo istotny dla praktyki problem, pojawiający się od czasu wejścia w życie nowych przepisów o dwuinstancyjnym sądownictwie administracyjnym. Wskazany termin biegnie niezależnie od złożenia wniosku o pomoc prawną. Oznacza to, że wniosek o ustanowienie adwokata z urzędu nie ma wpływu na bieg ustawowego terminu do wniesienia kasacji (postanowienie Sądu Najwyższego z 27 września 2001 r., II UZ 51/05, OSNP 2003/13/324).
Część V. Prawo cywilne
§ 1. Źródła i podział prawa cywilnego
Podstawowym aktem prawnym jest ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - kodeks cywilny (Dz.U. 1964 nr 16, poz. 93 ze zm.).
Prawo cywilne dzieli się na cztery części, które odpowiadają nazwom kolejnych czterech ksiąg kodeksu cywilnego. Są to:
1) część ogólna prawa cywilnego,
2) prawo rzeczowe,
3) prawo zobowiązań,
4) prawo spadkowe.
Tradycyjnie do prawa cywilnego zalicza się również prawo rodzinne i opiekuńcze. W Polsce jednak, podobnie jak w innych państwach tzw. „demokarcji ludowej” przyjmowano w ślad za koncepcjami panującymi w ZSRR, że prawo rodzinne i opiekuńcze nie należy do prawa cywilnego. Motywowano to tym, że prawo cywilne normuje stosunki wymiany towarowo-pieniężnej, a zatem jego częścią nie może być prawo rodzinne i opiekuńcze, mające za przedmiot stosunki m.in. rodzinne. Fakt, że w państwach demokracji zachodniej prawo rodzinne i opiekuńcze stanowiło część prawa cywilnego przytaczano jako dowód upadku tej formacji politycznej, która prywatne stosunki międzyludzkie poddaje temu samemu rodzajowi regulacji prawnej, jakiemu poddaje „bezduszne” stosunki gospodarcze, rządzące się chęcią zysku. Takie zapatrywanie uwidaczniało się m.in. w tym, że regulację prawa rodzinnego i opiekuńczego pozostawiano innym niż kodeks cywilny aktom prawnym. W Polsce jest to ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. 1964 nr 9, poz. 59 ze zm.). W państwach zachodnich natomiast prawo rodzinne i opiekuńcze regulowane jest co do zasady w kodeksach cywilnych, gdzie stanowi odrębną księgę.
§ 2. Część ogólna prawa cywilnego
1. Przedmiot uregulowania części ogólnej prawa cywilnego
Część ogólna prawa cywilnego normuje instytucje podstawowe i wspólne dla wszystkich innych części prawa cywilnego. Przepisy części ogólnej prawa cywilnego zawarte są w księdze pierwszej (art. 1 - 125 kodeksu cywilnego). Odnoszą się one do przede wszystkim do:
1) przepisy wstępne (art. 1 - 8 k.c.),
2) podmiotów prawa (art. 9 - 43 k.c.),
3) przedmiotów prawa (art. 44 - 554 k.c.),
4) czynności prawnych (art. 56 - 88 k.c.).
Ponadto przepisy księgi pierwszej kodeksu cywilnego normują następujące zagadnienia:
4) warunek (art. 89 - 94 k.c.),
5) pełnomocnictwo (art. 95 - 109 k.c.),
6) obliczanie terminów (art. 110 - 116 k.c.),
7) przedawnienie roszczeń (art. 117 - 125 k.c.).
2. Przepisy wstępne
a) pojęcie „stosunku cywilnoprawnego”
Art. 1 k.c. stwierdza, że „Kodeks niniejszy reguluje stosunki cywilnoprawne między osobami fizycznymi i osobami prawnymi”. Przepis ten określa podmiotowy (osoby fizyczne i prawne) oraz przedmiotowy (stosunki cywilnoprawne) zakres stosowania kodeksu cywilnego.
Zagadnienie podmiotów prawa cywilnego omówione będzie dalej, tutaj natomiast wyjaśniony zostanie przedmiot regulacji kodeksu cywilnego, czyli „stosunki cywilnoprawne”.
b) zakaz działania prawa wstecz
Ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba że to wynika z jej brzmienia lub celu (art. 3 k.c.).
c) zakaz nadużycia prawa
Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego (art. 5 zd. 1 k.c.). Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony (art. 5 zd. 2 k.c.).
Przez klauzule generalne rozumie się przepisy prawne, w których nie są dokładnie sprecyzowane wszystkie elementy składające się na hipotezę czy dyspozycję normy prawnej, a ocena konkretnego stanu faktycznego zostaje przerzucona na organ stosujący prawo.
Istotną funkcją klauzul generalnych w prawie cywilnym jest możliwość uwzględnienia w ocenie różnego rodzaju okoliczności faktycznych, które nie mogą - w oderwaniu od konkretnego stanu faktycznego - być według jakiegoś schematu mającego walor bezwzględny ocenione raz na zawsze i w sposób jednakowy.
d) ciężar udowodnienia faktu
Ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne (art. 6 k.c.).
e) domniemanie dobrej wiary
Jeżeli ustawa uzależnia skutki prawne od dobrej lub złej wiary, domniemywa się istnienie dobrej wiary (art. 7 k.c.).
2a. Podmioty prawa
Art. 1 kodeksu cywilnego stwierdza: „kodeks niniejszy reguluje stosunki cywilno-prawne między osobami fizycznymi i osobami prawnymi”. Natomiast „do jednostek organizacyjnych nie będących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych” (art. 331 § 1 k.c.). W związku z powyższym mamy do czynienia z trzema rodzajami podmiotów prawa cywilnego, które wymagają odrębnego omówienia:
1) osobami fizycznymi,
2) osobami prawnymi,
3) ułomnymi osobami prawnymi (art. 331 § 1 k.c.).
2. 1. Osoby fizyczne
Pojęcie osoby fizycznej nie wymaga wyjaśnienia. Osobą taką jest każdy człowiek od chwili urodzenia. Również jeżeli chodzi o dziedziczenie, to dziecko już poczęte w chwili otwarcia spadku może być spadkobiercą, jeżeli urodzi się żywe (art. 927 § 2 k.c.). Z treści art. 8 k.c. wynika, że pojęcie „osoba fizyczna” odnosi się do człowieka jako uczestnika stosunków cywilnoprawnych. Określenia tego nie należy więc używać, gdy występuje on w innych rolach społecznych. W innych gałęziach prawa, np. w prawie podatkowych, ustawodawca korzysta jednak z instytucji podmiotu prawa wykształconej w prawie cywilnym.
Odnośnie do osób fizycznych wyjaśnienia wymagają pojęcia zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych.
2. 1. 1. zdolność prawna
Podstawową właściwością (atrybutem) zarówno każdej osoby prawnej, jak i każdej osoby fizycznej jest zdolność prawna. Zdolność prawna to możność bycia (stania się) podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego. Chodzi tu, oczywiście, wyłącznie o możność prawną, a nie faktyczną (np. ekonomiczną). Ma ona więc charakter abstrakcyjny.
2. 1. 1. 1. zdolność do czynności prawnych osób fizycznych (art. 11 i n. kc.)
Z tego, że komuś przysługuje zdolność prawna wcale nie wynika, iż może on prawa i obowiązki nabywać własnym działaniem. Tak więc np. chociaż 5-letnie dziecko może być właścicielem nieruchomości (bo przysługuje mu zdolność prawna), to nie może samo podejmować czynności prawnych dotyczących tej nieruchomości (nie może jej np. sprzedać, wydzierżawić), gdyż nie ma ono zdolności do czynności prawnych. Natomiast za niego czynności prawnych dokonują jego przedstawiciele ustawowi (rodzice).
Zdolność prawna ma więc charakter pasywny, a zdolność do czynności prawnych aktywny.
Charakter aktywny ma natomiast „zdolność do czynności prawnych”, która oznacza zdolność do zaciągania zobowiązań i do rozporządzania swoimi prawami. Zdolność taką osoba fizyczna nabywa dopiero z wiekiem. Do chwili osiągnięcia przez nią tej zdolności w jej imieniu działają przedstawiciele ustawowi, którymi są najczęściej rodzice.
2. 1. 1. 1. 1. Pojęcie oraz wiek nabycia częściowej i całkowitej zdolności do czynności prawnych
Zdolność do czynności prawnych może być częściowa lub całkowita.
Częściową zdolność do czynności prawnych mają osoby między 13 a 18 rokiem życia oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo (art. 15 k.c.).
Całkowitą zdolność do czynności prawnych nabywa się w momencie osiągnięcia pełnoletności.
2. 1. 1. 1. 2. ubezwłasnowolnienie całkowite (art. 13 k.c.) i częściowe (art. 16 k.c.) oraz ich skutek dla zdolności do czynności prawnych
Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem (art. 13 § 1 k.c.).
Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską (art. 13 § 2 k.c.).
Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw (art. 16 § 1 k.c.).
Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę (art. 16 § 2 k.c.).
2. 1. 1. 1. 3. skutki całkowitego braku zdolności do czynności prawnych
Czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest nieważna (art. 14 § 1 k.c.).
Jednakże gdy osoba niezdolna do czynności prawnych zawarła umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, umowa taka staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych (art. 14 § 2 k.c.).
2. 1. 1. 1. 4. skutki ograniczonej zdolności do czynności prawnych („bezskuteczność zawieszona” - art. 18 w zw. z art. 63 k.c.)
Ważność umowy, która została zawarta przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych bez wymaganej zgody przedstawiciela ustawowego, zależy od potwierdzenia umowy przez tego przedstawiciela (art. 18 § 1 k.c.).
Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może sama potwierdzić umowę po uzyskaniu pełnej zdolności do czynności prawnych (art. 18 § 2 k.c.).
Strona, która zawarła umowę z osobą ograniczoną w zdolności do czynności prawnych, nie może powoływać się na brak zgody jej przedstawiciela ustawowego. Może jednak wyznaczyć temu przedstawicielowi odpowiedni termin do potwierdzenia umowy; staje się wolna po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu (art. 18 § 3 k.c.).
2. 1. 3. Czynność prawna kulejąca (negotium claudicans)
2. 1. 3. 1. Zgoda osoby trzeciej jako przesłanka ważności czynności prawnej
Prawu cywilnemu znana jest tzw. bezskuteczność zawieszona czynności prawnych. Występuje ona wtedy, gdy do dokonania czynności potrzebna jest zgoda osoby trzeciej. Wtedy taka czynność prawna podjęta bez wymaganej zgody nie jest nieważna ale zarazem nie jest ona w pełni skuteczna dopóki osoba uprawniona jej nie potwierdzi. Mówimy wtedy, taka czynność prawna jest „kulejąca” (negotium claudicans). Kodeks cywilny stanowi, że jeżeli do dokonania czynności prawnej potrzebna jest zgoda osoby trzeciej, to osoba ta może wyrazić zgodę także przed złożeniem oświadczenia przez osoby dokonywające czynności albo po jego złożemiu (art. 63 § 1 zd. 1 k.c.). Jeżeli natomiast wyrazi ona zgodę już po dokonaniu takiej czynności prawnej, to „zgoda wyrażona po złożeniu oświadczenia ma moc wsteczną od jego daty” (art. 63 § 1 zd. 2 k.c.). Uważa się więc, że umowa została zawarta w momencie złożenia oświadczeń woli przez osoby ją zawierające, a nie dopiero w momencie udzielenia zgody przez osobę trzecią. W niektórych jednak sytuacjach możliwość wyrażenia zgody na oświadczenie woli po jego złożeniu jest wyraźnie wyłączona przez ustawę (por. np. art. 19 k.c., art. 104 zd. 1 k.c.).
Konieczność uzyskania zgody osoby trzeciej na dokonanie czynności może wynikać zarówno z ustawy, jak i z treści czynności prawnej (por. np. art. 182 k.s.h.).
Przypadki konieczności uzyskania zgody osoby trzeciej przepisy prawa przewidują np. w przypadku zgody przedstawiciela ustawowego (art. 17 k.c.), zgody uprawnionego na zmianę treści ograniczonego prawa rzeczowego (art. 248 § 1 k.c.), zgody wierzyciela lub dłużnika na przejęcie długu (art. 519 § 2 k.c.), zgody współmałżonka na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu (art. 36 § 2 k.r.o.), zgody spółki z ograniczoną odpowiedzialnością na zbycie udziałów (art. 182 k.s.h.).
Artykuł 63 kodeksu cywilnego nie znajduje zastosowania wobec wymagania uzyskania zgody uprawnionego organu, np. sądu na dokonanie określonej czynności prawnej przez przedstawiciela ustawowego - art. 101 § 3 k.r.o., rady wierzycieli na czynności syndyka w postępowaniu upadłościowym (art. 131 prawa upadłościowego).
Co do charakteru kontrasygnaty skarbnika gminy por. orz. SN z 7.03.2000 r., III CKN 608/98 z glosą krytyczną M Pyziak-Szafnickiej, OSP nr 1 z 2001 r., poz. 4 oraz M. Safjan, w: K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz (tom I), art. 63, nb. 5a.
2. 1. 3. 2. Forma zgody osoby trzeciej
Jeżeli do ważności czynności prawnej wymagana jest forma szczególna, oświadczenie obejmujące zgodę osoby trzeciej powinno być złożone w tej samej formie (art. 63 § 2 k.c.).
2. 1. 3. 3. Skutki braku zgody
Brak zgody osoby trzeciej powoduje, że czynność prawna nie wywołuje skutków prawnych. Jeżeli zgoda może być wyrażona jako potwierdzenie już złożonego oświadczenia woli, czynność ma do tego momentu charakter czynności prawnej niezupełnej, kulejącej (negotium claudicans).
W przypadku bezskuteczności zawieszonej, wywołanej brakiem zgody osoby trzeciej na dokonanie czynności prawnej, druga strona może wyznaczyć termin na udzielenie zgody, po upływie którego staje się wolna. Wobec braku ogólnej regulacji kodeksowej jest bowiem w takich sytuacjach uzasadnione stosowanie analogii do przepisów szczególnych expressis verbis przewidujących taką możliwość (np. art. 103 § 2, art. 520 k.c.).
2. 2. Osoby prawne
2. 2. 1. definicja osoby prawnej (art. 33 k.c.)
Osobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną (art. 33 k.c.).
2. 2. 1. 1. przykłady jednostek organizacyjnych posiadających osobowość prawną
Osobami prawnymi są np. uczelnie wyższe, jednostki samorządu terytorialnego (gmina, powiat i województwo, lecz nie jednostki pomocnicze gminy), spółdzielnie, przedsiębiorstwa państwowe, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki akcyjne, fundacje, stowarzyszenia itd.
2. 2. 1. 2. Skarb Państwa jako szczególnego rodzaju osoba prawna
Skarb Państwa otrzymał osobowość prawną z mocy samego kodeksu cywilnego. Ten Skarb Państwa (fiskus) to nic innego jak samo państwo w przypadku, gdy wchodzi ono w stosunki cywilnoprawne (podpisuje umowy, dokonuje jednostronnych czynności prawnych).
Od skarbu państwa odróżniać natomiast należy państwowe osoby prawne, które nie są z nim tożsame. Tymi państwowymi osobami prawnymi są np. przedsiębiorstwa państwowe, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjne (np. te, które zostały skomercjalizowane, lecz jeszcze nie sprywatyzowane). Są one wszystkie podmiotami odrębnymi od Skarbu Państwa.
Natomiast sam Skarb Państwa jest osobą prawną bardzo rozbudowaną. Jest on w stosunkach cywilnoprawnych podmiotem praw i obowiązków, które dotyczą mienia państwowego nie należącego do innych państwowych osób prawnych (art. 34 k.c.).
Szczególny charakter Skarbu Państwa jako osoby prawnej polega na tym, że nie ma on swoich odrębnych organów ani siedziby. W obrocie cywilnoprawnym działają za niego państwowe jednostki organizacyjne kompetentne w danym zakresie, które jednak same nie mają osobowości prawnej. Takie jednostki organizacyjne nazywane są stationes fisci.
2. 2. 1. 2. 1. wyjaśnienie pojęć statio fisci i statio communae
Rozbudowanymi osobami prawnymi są również jednostki samorządu terytorialnego (gminy, powiaty, województwa). W przypadku gdy np. za gminę nie działa burmistrz, lecz taka właśnie jednostka organizacyjna gminy, to mówimy wtedy o statio communae.
2. 2. 2. Skutki posiadania osobowości prawnej
Osobę prawną określa się przez wskazanie cech typowych, do których w modelowym ujęciu należą:
1) struktura organizacyjna („jednostka organizacyjna”) wyposażona w organy,
2) posiadanie odrębnego majątku,
3) zdolność bycia podmiotem praw i obowiązków materialnoprawnych,
4) zdolność procesowa,
5) odpowiedzialność własnym majątkiem za zobowiązania.
Osoby prawne wyposażone są we wszystkie wymienione wyżej atrybuty, natomiast organizacje, którym przysługują tylko niektóre spośród nich, określane są mianem „ułomnych osób prawnych” (patrz niżej).
Skutkiem posiadania osobowości prawnej jest to, że to właśnie osoba prawna, a nie osoby (osoba), które ją powołały do życia, jest podmiotem wszelkich praw i obowiązków. Może być tak, że jedna osoba fizyczna powołuje do życia osobę prawną. Ma to miejsce np. w razie powołania przez taką osobę fundacji, założenia jednoosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością itp. Choć więc np. Pan Jan Kowalski jest jedynym wspólnikiem spółki z ograniczoną odpowiedzialnością „Jan Kowalski Sp. z o.o.”, to ta spółka (choć całkowicie przez niego kontrolowana) jest odrębną od niego osobą prawną. To ta spółka zaciąga zobowiązania, płaci podatki itp. Jeżeli spółka ta zbankrutuje, to nie oznacza to wcale, że razem z nią bankrutuje Jan Kowalski. Wręcz przeciwnie, Jan Kowalski nie zbankrutuje w takim przypadku, gdyż jest odrębną od spółki jako osoby prawnej osobą fizyczną.
2. 3. Pojęcie „ułomnej osoby prawnej” i przykłady takich osób
Do jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych (art. 331 § 1 k.c.). Jeżeli przepis odrębny nie stanowi inaczej, za zobowiązania jednostki, o której mowa w § 1, odpowiedzialność subsydiarną ponoszą jej członkowie; odpowiedzialność ta powstaje z chwilą, gdy jednostka stała się niewypłacalna.
Ułomnymi osobami prawnymi są m.in. spółki osobowe prawa handlowego (spółka jawna, partnerska, komandytowa i komandytowo-akcyjna, patrz na ten temat dalej). Według art. 8 § 1 k.s.h. „spółka osobowa może we własnym imieniu nabywać prawa, w tym własność nieruchomości i inne prawa rzeczowe, zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywana”. Tak więc pomimo braku przepisu przyznającego spółkom osobowym osobowość prawną, mogą one działać w obrocie jak osoby prawne, mogą nabywać własność, pozywać i być pozywane itp. Jednak już z punktu widzenia prawa podatkowego spółki osobowe nie są traktowane jak osoby prawne. To nie one są podatnikami, lecz to wspólnicy takich spółek płacą podatek od dochodów, które w ramach spółki osiągnęli. Jeżeli natomiast chodzi o podatek od towarów i usług, to podatnikami nie są wspólnicy spółki osobowej, lecz sama spółka (por. art. 15 ust. 1 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz.U. 2004 nr 54, poz. 535)).
Również odpowiedzialność za zobowiązania spółki osobowej wygląda inaczej niż w przypadku osób prawnych, gdyż za długi spółki odpowiadają obok samej spółki co do zasady również jej wspólnicy.
Innymi przykładami ułomnych osób prawnych są: 1) stowarzyszenia zwykłe (por. art. 40 i n. ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. - prawo o stowarzyszeniach (Dz.U. 1989 nr 20, poz. 104)), wspólnoty mieszkaniowe (art. 6 ustawy z dnia 24 czerwca 1994 r. o własności lokali (Dz.U. 1994 nr 85, poz. 388 ze zm.)).
3. Przedmioty prawa
3. 1. Rzecz w rozumieniu art. 45 k.c. jako przedmiot prawa własności
Według kodeksu cywilnego pod pojęciem rzeczy trzeba rozumieć tylko przedmioty materialne (art. 45 k.c.). Tylko przedmiot materialny może być według kodeksu cywilnego przedmiotem własności (por. art. 140 k.c.).
Nie są więc w rozumieniu kodeksu cywilnego rzeczami np. różne postacie energii (energia elektryczna, energia cieplna), woda i gaz (dopóki nie zostanie wlana do naczynia), prawa niematerialne (znaki towarowe, wzory użytkowe, patenty), wierzytelności (art. 510 k.c.).
Według art. 555 k.c. przepisy o sprzedaży rzeczy stosuje się odpowiednio do sprzedaży energii oraz praw.
3. 1. 1. Rodzaje rzeczy
Rzeczy w rozumieniu kodeksu cywilnego można podzielić na kilka rodzajów. Z podziałami tymi wiążą się niekiedy daleko idące skutki prawne. Najbardziej podstawowymi podziałami rzeczy są: 1) podział na rzeczy ruchome i nieruchome (ruchomości i nieruchomości); 2) podział na rzeczy oznaczone co do gatunku i rzeczy oznaczone co do tożsamości.
Sprawa komplikuje się ponadto, gdy w grę wchodzą zbiory rzeczy. Mówimy wtedy o rzeczy głównej i o rzeczach będących jej przynależnościami. Szczególnym zbiorem rzeczy jest przedsiębiorstwo.
3. 1. 1. 1. Rzeczy ruchome i nieruchomości, definicja nieruchomości (art. 46 k.c.)
Nieruchomościami są części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności (grunty), jak również budynki trwale z gruntem związane lub części takich budynków, jeżeli na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności (art. 46 § 1 k.c.).
Prowadzenie ksiąg wieczystych regulują odrębne przepisy (art. 46 § 2 k.c.).
3. 1. 1. 2. Rzeczy oznaczone co do tożsamości i rzeczy oznaczone co do gatunku oraz znaczenie tego rozróżnienia
Podział na rzeczy oznaczone co do tożsamości i oznaczone co do gatunku ma zasadnicze znaczenie przy czynnościach prawnych (np. umowie kupna), jak i w zakresie rękojmi za wady rzeczy. Podział ten zastąpił podział na rzeczy zamienne i niezamienne istniejący w przepisach prawa rzeczowego z 1947 r.
Podział rzeczy na oznaczone co do tożsamości i gatunku nastręcza w praktyce wiele wątpliwości, ponieważ o takim czy innym zakwalifikowaniu rzeczy decyduje niejednokrotnie wola stron czynności prawnej. W zależności od jej postanowień ta sama rzecz może być raz uważana za oznaczoną co do gatunku, a kiedy indziej za oznaczoną co do tożsamości.
Kodeks cywilny określa w art. 155 § 1 sposób przeniesienia własności rzeczy oznaczonych co do tożsamości, a w § 2 tego samego artykułu, rzeczy oznaczonych co do gatunku.
Ustawodawca pozostawił teorii i orzecznictwu określenie, które rzeczy są oznaczone co do tożsamości, a które co do gatunku. Zagadnienie to należy do spornych.
Potraktowanie przez strony rzeczy oznaczonej co do gatunku przez jej zindywidualizowanie jako rzeczy oznaczonej co do tożsamości po to, aby stała się przedmiotem własności nabywcy, bynajmniej nie oznacza, że będzie ona tak samo traktowana w przypadku gwarancji i rękojmi. W innym bowiem znaczeniu użyto tych terminów w art. 561 k.c. Wynika to przede wszystkim z celu i funkcji tego uregulowania: wymiana przedmiotu sprzedaży z wadą na inną rzecz pozbawioną wady jest możliwa tylko wtedy, gdy chodzi o rzeczy gatunkowe (zamienne). Według Sądu Najwyższego „rzeczy nowo produkowane seryjnie, masowo, różniące się tylko pewnymi zewnętrznymi cechami lub zestawem akcesoriów są rzeczami oznaczonymi tylko co do gatunku, a nie co do tożsamości. Nie nadaje również rzeczy charakteru rzeczy oznaczonej co do tożsamości oznaczenie jej samej albo jej zespołów i elementów numerami lub określonymi symbolami”.
3. 1. 1. 3. Rzeczy podzielne i niepodzielne
Innym podziałem rzeczy jest podział na rzeczy podzielne i niepodzielne. O zakwalifikowaniu konkretnej rzeczy do jednej z tych grup decydują przede wszystkim jej właściwości, ale pewne znaczenie ma też w tym względzie wola stron oraz poglądy panujące w obrocie.
3. 1. 1. 4. rzeczy w obrocie i rzeczy wyłączone z obrotu
Oprócz wymienionych wyżej podziałów istotne znaczenie ma podział na rzeczy w obrocie i rzeczy całkowicie lub częściowo wyłączone z obrotu w stosunkach cywilnoprawnych. Wyodrębnione przedmioty materialne mogą być wyjęte z obrotu cywilnoprawnego ze względów moralnych lub w interesie publicznym - tracąc tym samym właściwość „rzeczy” w rozumieniu cywilnoprawnym (tzw. res extra commercium). Z tego powodu nie są rzeczami zwłoki oraz odłączone od ciała ludzkiego komórki, tkanki i narządy, w tym i krew. Podlagają one odrębnej regulacji określonej ustawą z dnia 26.10.1995 r. ustawą z dnia 26.10.1995 r. o pobieraniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (Dz.U. 1995 nr 138, poz. 682 ze zm.).
3. 1. 2. Wyjaśnienie pojęć: „część składowa rzeczy” i „przynależność rzeczy”; los prawny przynależności w przypadku zbycia rzeczy głównej
Kodeks cywilny definiuje ponadto pojęcia „część składowa rzeczy” i „przynależność”.
Częścią składową rzeczy jest wszystko, co nie może być od niej odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości albo bez uszkodzenia lub istotnej zmiany przedmiotu odłączonego (art. 47 § 2 k.c.), przy czym nie stanowią części składowych rzeczy przedmioty połączone z nią tylko dla przemijającego użytku (art. 47 § 3 k.c.).
Część składowa rzeczy nie może być odrębnym przedmiotem własności i innych praw rzeczowych (art. 47 § 1 k.c.).
Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, do części składowych gruntu należą w szczególności budynki i inne urządzenia trwale z gruntem związane, jak również drzewa i inne rośliny od chwili zasadzenia lub zasiania (art. 48 k.c.).
Jednak urządzenia służące do doprowadzania lub odprowadzania wody, pary, gazu, prądu elektrycznego oraz inne urządzenia podobne nie należą do części składowych gruntu lub budynku, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa lub zakładu (art. 49 k.c.).
Za części składowe rzeczy uważa się także prawa związane z jej własnością (art. 50 k.c.).
Przynależnościami są rzeczy ruchome potrzebne do korzystania z innej rzeczy (rzeczy głównej) zgodnie z jej przeznaczeniem, jeżeli pozostają z nią w faktycznym związku odpowiadającym temu celowi (art. 51 § 1 k.c.).
Nie może być przynależnością rzecz nie należąca do właściciela rzeczy głównej (art. 51 § 2 k.c.).
Przynależność nie traci tego charakteru przez przemijające pozbawienie jej faktycznego związku z rzeczą główną (art. 51 § 3 k.c.).
Czynność prawna mająca za przedmiot rzecz główną odnosi skutek także względem przynależności, chyba że co innego wynika z treści czynności albo z przepisów szczególnych (art. 52 k.c.).
3. 2. Przedsiębiorstwo w znaczeniu przedmiotowym jako zbiór rzeczy i innych składników majątkowych przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej (art. 551 i art. 552 k.c.)
Zgodnie z art. 551 k.c., przedsiębiorstwo jest zorganizowanym zespołem składników niematerialnych i materialnych przeznaczonym do prowadzenia działalności gospodarczej.
Obejmuje ono w szczególności:
1) oznaczenie indywidualizujące przedsiębiorstwo lub jego wyodrębnione części (nazwa przedsiębiorstwa);
2) własność nieruchomości lub ruchomości, w tym urządzeń, materiałów, towarów i wyrobów, oraz inne prawa rzeczowe do nieruchomości lub ruchomości;
3) prawa wynikające z umów najmu i dzierżawy nieruchomości lub ruchomości oraz prawa do korzystania z nieruchomości lub ruchomości wynikające z innych stosunków prawnych;
4) wierzytelności, prawa z papierów wartościowych i środki pieniężne;
5) koncesje, licencje i zezwolenia;
6) patenty i inne prawa własności przemysłowej;
7) majątkowe prawa autorskie i majątkowe prawa pokrewne;
8) tajemnice przedsiębiorstwa;
9) księgi i dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.
Stosownie natomiast do art. 552 k.c. czynność prawna mająca za przedmiot przedsiębiorstwo obejmuje wszystko, co wchodzi w skład przedsiębiorstwa, chyba że co innego wynika z treści czynności prawnej albo z przepisów szczególnych.
3. 3. Własność i inne pojęcia pokrewne (mienie - art. 44 k.c.; posiadanie - art. 336 kc.; dzierżenie - art. 338 k.c.)
W związku z tym, że funkcjonuje kilka pojęć opisujących różne prawa do rzeczy, a pojęcia te są mylone, zachodzi potrzeba wyjaśnienia, co oznaczają określenia:
1) własność,
2) posiadanie,
3) mienie,
4) dzierżenie.
3. 3. 1. Własność
W granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego właściciel może, z wyłączeniem innych osób, korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem swego prawa, w szczególności może pobierać pożytki i inne dochody z rzeczy. W tych samych granicach może rozporządzać rzeczą (art. 140 k.c.).
Korzystanie z rzeczy przez właściciela w rozumieniu art. 140 k.c. polega przede wszystkim na możliwości jej posiadania, pobierania z niej pożytków oraz rozporządzania rzeczą.
Własność w ujęciu prawa konstytucyjnego jest pojęciem szerokim. W odróżnieniu od prawa cywilnego obejmuje ona różne inne prawa majątkowe, jak np. roszczenie o zapłatę czynszu. Pojęcie „własność” w rozumieniu prawa konstytucyjnego (por. art. 21 Konstytucji) pokrywa się więc znaczeniowo z rozumieniem własności w znaczeniu ekonomicznym oraz pojęciem „mienia” według prawa cywilnego (por. art. 44 k.c. i poniższe wywody).
3. 3. 2. Mienie
Mieniem jest własność i inne prawa majątkowe (art. 44 k.c.). Mienie określone zostało poprzez jego desygnaty, którymi są: własność i inne prawa majątkowe.
Własność w ujęciu art. 44 k.c. należy rozumieć w znaczeniu cywilistycznym jako rodzaj najsilniejszego prawa do rzeczy o charakterze bezwzględnym, a nie w znaczeniu ekonomicznym jako ogół praw majątkowych.
W odróżnieniu od własności przedmiotem innych praw majątkowych mogą być zarówno rzeczy, jak i przedmioty nie będące rzeczami (np. wierzytelności, energia elektryczna, gazowa). Zakres tych praw kształtowany jest przez przepisy ustawowe, ich rodzaj, wolę stron i wzajemne zobowiązania podmiotów stosunków prawnych, z których te prawa wynikają. W orzecznictwie Sądu Najwyższego reprezentowany jest pogląd, że przedmiotem mienia Skarbu Państwa mogą być także prawa majątkowe nie mające charakteru prawa cywilnego, jak np. prawo państwa do zwierzyny w stanie wolnym.
Pojęcie prawa majątkowego należy rozumieć szeroko. Obejmuje ono bowiem obok praw również pewne stany faktyczne, jeżeli ze stanów tych wynikają jakieś uprawnienia lub roszczenia mające charakter majątkowy. Jest tak np. w przypadku posiadania, które co prawda jest stanem faktycznym (por niżej), lecz ze stanem tym wiążą się pewne uprawnienia o charakterze majątkowym. Pojęcie mienia obejmuje również tzw. ekspektatywy prawa. Z tego powodu należą one do praw majątkowych sensu largo.
Prawa stanowiące mienie muszą mieć charakter majątkowy, przez co różnią się od praw i dóbr osobistych: nazwiska, czci, wolności czy integralności człowieka. Charakter majątkowy zależy od tego, czy prawo ma wartość majątkową w obrocie, natomiast nie ma znaczenia, że jest ono niezbywalne jako ściśle związane z określoną osobą, jak np. prawo użytkowania, służebności osobistej czy dożywocia, ponieważ związanie z określoną osobą nie odbiera mu wartości majątkowej.
3. 3. 3. Majątek
Majątek stanowi określoną masę składającą się nie tylko z majątkowych aktywów, ale i z pasywów.
3. 3. 4. Posiadanie
Posiadaczem jest zarówno ten, kto nią faktycznie włada jak właściciel (posiadacz samoistny), jak i ten, kto nią faktycznie włada jak użytkownik, najemca, dzierżawca lub mający inne prawo, z którym łączy się określone władztwo nad cudzą rzeczą (posiadacz zależny) (art. 336 k.c.).
3. 3. 5. Dzierżenie
Kto rzeczą faktycznie włada za kogo innego, jest dzierżycielem (art. 338 k.c.). W odróżnieniu od posiadacza, dzierżyciel włada rzeczą za kogo innego, bez zamiaru wykonywania dla siebie jakiegokolwiek prawa (animus possidendi pro alieno). Dzierżenie często ma swe źródło w istniejącym między posiadaczem a dzierżycielem stosunku prawnym, np. w umowie o pracę, umowie przechowania.
4. Czynności prawne
4. 2. Zasady ogólne dotyczące czynności prawnych
Skutki czynności prawnej
Czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz również te, które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów (art. 56 k.c.).
Z art. 56 k.c. wynika, że skutki czynności prawnej nie mogą być utożsamiane z treścią oświadczenia woli stanowiącego podstawowy składnik czynności prawnej, ale wynikają również z ustawy, z zasad współżycia społecznego oraz ustalonych zwyczajów. Nie wszystkie te składniki oświadczenia woli muszą być objęte świadomością osoby, która je składa ani nawet jej zamiarem.
Prawo polskie, zgodnie z zasadą bezpieczeństwa prawnego, łączy pojęcie i skutki prawne oświadczenia woli z przejawem zewnętrznym woli (treść oświadczenia woli), któremu nadaje prymat w stosunku do tzw. woli wewnętrznej (zob. też dyrektywę wykładni oświadczeń woli z art. 65 § 1 k.c.).
Tylko w wyraźnie określonych prawem sytuacjach wola wewnętrzna uzyskuje prymat nad przejawami zewnętrznymi, np. w odniesieniu do interpretacji rozporządzeń testamentowych (art. 948 k.c.) lub czynności dotkniętych wadą oświadczenia woli jak m. in. w wypadku podstępu (art. 86 k.c.), braku swobody lub świadomości (art. 82 k.c.), groźby bezprawnej (art. 87 k.c.) .
Zakaz ustawowy
Czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy (art. 58 § 1 k.c.).
Nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 2 k.c.).
Jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana (art. 58 § 3 k.c.).
Artykuł 58 określa, od strony negatywnej, zakres dopuszczalnej treści czynności prawnej. Ma on zastosowanie do wszystkich czynności prawnych, zarówno do jednostronnych, jak i do umów.
W stosunku do umów zasada swobodnego kształtowania treści stosunku prawnego jest wyraźnie potwierdzona od strony pozytywnej przez art. 3531 k.c. Granice swobody umów określone w tym przepisie uzupełniają kryteria dopuszczalnej treści czynności prawnej w stosunku do wskazanych w art. 58 k.c. poprzez odwołanie do właściwości (natury) stosunku. Naruszenie granic swobody umów oznaczonych w art. 3531 k.c. prowadzi do skutku określonego w art. 58 k.c.
Na tle art. 58 k.c. sankcją bezwzględnej nieważności objęte są następujące czynności:
1) sprzeczne z przepisami prawa,
2) mające na celu obejście ustawy (czynności in fraudem legis),
3) czynności sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
Ad 1) [czynność prawna sprzeczna z ustawą] Sankcją nieważności zagrożone są jedynie czynności prawne sprzeczne z przepisami ustawy bezwzględnie obowiązującymi (przepisy iuris cogentis), a więc przepisami nie pozostawiającymi stronom swobody odmiennego uregulowania treści stosunku prawnego. Charakter bezwzględnie obowiązujący mają przede wszystkim przepisy zawarte w części ogólnej kodeksu cywilnego, przepisy dotyczące prawa rzeczowego (II księga kodeksu cywilnego), przepisy prawa spadkowego (IV księga kodeksu cywilnego). Natomiast w dziedzinie stosunków zobowiązaniowych (III księga kodeksu cywilnego) przeważają uregulowania o charakterze dyspozytywnym, czyli przepisy, które mogą być zmieniane wolą stron.
Ad 2) [czynności prawne inm fraudem legis] Czynności mające na celu obejście ustawy (in fraudem legis) zawierają pozór zgodności z ustawą. Ich treść nie zawiera elementów wprost sprzecznych z ustawą, ale skutki które wywołują i które objęte są zamiarem stron naruszają zakazy lub nakazy ustawowe.
Ad 3) [czynności prawne sprzeczne z zasadami współżycia społecznego] Ocena czynności prawnej w płaszczyźnie zasad współżycia społecznego uzasadniona jest dopiero wtedy, gdy nie występuje sprzeczność czynności z ustawą. W pierwszej kolejności należy zawsze dokonać oceny czynności według kryteriów formalnoprawnych.
4. 3. sposoby zawierania umów
- oferta i jej przyjęcie; związanie ofertą (art. 66 i n. k.c.); zawarcie umowy w sposób dorozumiany (art. 61 k.c.); „oferta handlowa” (art. 543 k.c.)
Oferta jest jednym ze sposobów zawarcia umowy. Polega ona na wzajemnej wymianie oświadczeń woli stron: propozycji zawarcia umowy (oferta) i akceptacji tej propozycji, czyli jej przyjęcia. Z propozycją występuje oferent, który składa ofertę, czyli proponuje zawarcie umowy drugiej stronie zwanej oblatem. Stroną tą jest konkretny adresat. Oferta może być także skierowana do określonego kręgu osób albo do ogółu, czyli do nie zindywidualizowanych osób (ofetra publiczna, ad incertas personas).
Oświadczenie woli oferenta może być złożone także w sposób dorozumiany (por. art. 60 k.c.) lub domniemany przez prawo, np. przez wystawienie rzeczy w miejscu sprzedaży na widok publiczny z oznaczeniem ceny - w tym także w postaci automatu lub podobnego urządzenia przeznaczonego do użytku publiczności w miejscu publicznym (por. art. 543 k.c.). Oferta taka może być ograniczona do oznaczonego kręgu osób, np. przez wyłożenie na wystawie książki z równoczesną informacją, że wydawnictwo to jest przeznaczone tylko dla subskrybentów. Każde oświadczenie woli odpowiadające wymaganiom art. 66 § 1 k.c., tj. będące skierowaną do drugiej strony stanowczą propozycją zawarcia umowy, obejmujące minimalną jej treść należy uznać za ofertę, bez względu na to, czy określenie „oferta” zostało użyte, czy też nie i czy jest skierowane do konkretnej osoby, czy do nieokreślonego kręgu osób.
Art. 701. § 1. Umowa może być zawarta w drodze aukcji albo przetargu.
§ 2. W ogłoszeniu aukcji albo przetargu należy określić czas, miejsce, przedmiot oraz warunki aukcji albo przetargu albo wskazać sposób udostępnienia tych warunków.
§ 3. Ogłoszenie, a także warunki aukcji albo przetargu mogą być zmienione lub odwołane tylko wtedy, gdy zastrzeżono to w ich treści.
§ 4. Organizator od chwili udostępnienia warunków, a oferent od chwili złożenia oferty zgodnie z ogłoszeniem aukcji albo przetargu są obowiązani postępować zgodnie z postanowieniami ogłoszenia, a także warunków aukcji albo przetargu.
Art. 702. § 1. Oferta złożona w toku aukcji przestaje wiązać, gdy inny uczestnik aukcji (licytant) złożył ofertę korzystniejszą, chyba że w warunkach aukcji zastrzeżono inaczej.
§ 2. Zawarcie umowy w wyniku aukcji następuje z chwilą udzielenia przybicia.
§ 3. Jeżeli ważność umowy zależy od spełnienia szczególnych wymagań przewidzianych w ustawie, zarówno organizator aukcji, jak i jej uczestnik, którego oferta została przyjęta, mogą dochodzić zawarcia umowy.
Art. 703. § 1. Oferta złożona w toku przetargu przestaje wiązać, gdy została wybrana inna oferta albo gdy przetarg został zamknięty bez wybrania którejkolwiek z ofert, chyba że w warunkach przetargu zastrzeżono inaczej.
§ 2. Organizator jest obowiązany niezwłocznie powiadomić na piśmie uczestników przetargu o jego wyniku albo o zamknięciu przetargu bez dokonania wyboru.
§ 3. Do ustalenia chwili zawarcia umowy w drodze przetargu stosuje się przepisy dotyczące przyjęcia oferty, chyba że w warunkach przetargu zastrzeżono inaczej. Przepis art. 702 § 3 stosuje się odpowiednio.
Art. 704. § 1. W warunkach aukcji albo przetargu można zastrzec, że przystępujący do aukcji albo przetargu powinien, pod rygorem niedopuszczenia do nich, wpłacić organizatorowi określoną sumę albo ustanowić odpowiednie zabezpieczenie jej zapłaty (wadium).
§ 2. Jeżeli uczestnik aukcji albo przetargu, mimo wyboru jego oferty, uchyla się od zawarcia umowy, której ważność zależy od spełnienia szczególnych wymagań przewidzianych w ustawie, organizator aukcji albo przetargu może pobraną sumę zachować albo dochodzić zaspokojenia z przedmiotu zabezpieczenia. W pozostałych wypadkach zapłacone wadium należy niezwłocznie zwrócić, a ustanowione zabezpieczenie wygasa. Jeżeli organizator aukcji albo przetargu uchyla się od zawarcia umowy, ich uczestnik, którego oferta została wybrana, może żądać zapłaty podwójnego wadium albo naprawienia szkody.
Art. 705. § 1. Organizator oraz uczestnik aukcji albo przetargu może żądać unieważnienia zawartej umowy, jeżeli strona tej umowy, inny uczestnik lub osoba działająca w porozumieniu z nimi wpłynęła na wynik aukcji albo przetargu w sposób sprzeczny z prawem lub dobrymi obyczajami. Jeżeli umowa została zawarta na cudzy rachunek, jej unieważnienia może żądać także, ten na czyj rachunek umowa została zawarta, lub dający zlecenie.
§ 2. Uprawnienie powyższe wygasa z upływem miesiąca od dnia, w którym uprawniony dowiedział się o istnieniu przyczyny unieważnienia, nie później jednak niż z upływem roku od dnia zawarcia umowy.
- negocjacje (art. 72 k.c.)
Art. 72. § 1. Jeżeli strony prowadzą negocjacje w celu zawarcia oznaczonej umowy,
umowa zostaje zawarta, gdy strony dojdą do porozumienia co do wszystkich jej postanowień, które były przedmiotem negocjacji.
§ 2. Strona, która rozpoczęła lub prowadziła negocjacje z naruszeniem dobrych obyczajów, w szczególności bez zamiaru zawarcia umowy, jest obowiązana do naprawienia szkody, jaką druga strona poniosła przez to, że liczyła na zawarcie umowy.
2. Forma czynności prawnych
a) generalny brak wymogu zachowania określonej formy czynności prawnych
Z zasady swobody umów (por. art. 3531 k.c.) wynika nie tylko, że strony mogą w zakresie określonym przez przepisy prawa dowolnie kształtować treść stosunków prawnych między nimi, lecz także, że umowy nie muszą być zawierane w jakiejś szczególnej formie. Dla skutecznego zawarcia umowy wystarczy więc jej zawarcie w formie ustnej (lub nawet w sposób dorozumiany, per facta concludentia, chyba że określony przepis ustawy wymaga zachowania formy szczególnej.
Formy szczególne ustanowione są dla zrealizowania takich funkcji jak: pewność co do tego, że czynność prawna została dokonana, ochrona działającego podmiotu przed nieprzemyślanymi jego własnymi decyzjami - oparta na założeniu, że zachowanie określonej formy wymaga zwykle dodatkowego wysiłku i czasu, jawność czynności prawnych w stosunku do osób trzecich i ochrona ich interesów, zabezpieczenie interesu społecznego przez ułatwienie kontroli nad czynnościami prawnymi, uzyskanie fachowej porady, zabezpieczenie dowodów.
Forma szczególna może zaś być:
1) formą pisemną,
2) inną formą szczególną (forma aktu notarialnego, podpis notarialnie poświadczony, data pewna).
b) wymóg formy pisemnej
Podpis.
O ile w przypadku form szczególnych innych niż forma pisemna niezachowanie wymaganej formy (tzn. zawarcie umowy w innej formie niż przepisana, np. zawarcie pisemnej umowy kupna-sprzedaży nieruchomości wbrew wymogowi zawierania takich umów w formie aktu notarialnego, por. art. 158 k.c.), czynność prawna nie może być w ogóle skutecznie dokonana, to w przypadku kiedy ustawa (może to być kodeks cywilny albo ustawa szczególna) przewiduje wymóg zachowania formy pisemnej dla dokonywanej czynności prawnej, różne mogą być konsekwencje niezachowania formy pisemnej i dokonania w jej miejsce czynności prawnej jedynie w formie ustnej (natomiast inne formy szczególne, np. akt notarialny zawsze zastępują formę pisemną). W szczególności chodzi o odpowiedź na pytanie, czy niezachowanie formy pisemnej i dokonanie w zamian czynności prawnej jedynie ustnie zawsze prowadzi do nieważności czynności prawnej.
Odpowiadając na tak postawione pytanie stwierdzić należy, że niezachowanie formy pisemnej może wywoływać różne skutki w zależności od tego, czy przepisy prawa wymagają jej zachowania dla:
1) celów dowodowych (forma ad probationem),
2) ważności czynności prawnej (forma ad solemnitatem),
3) wywołania określonych skutków (forma ad eventum).
- forma pisemna zastrzeżona dla celów dowodowych (ad probationem) i skutki jej niezachowania (art. 73 § 1, 76 k.c.)
Z formą pisemną dla celów dowodowych, czyli taką, której niezachowanie nie przewiduje nieważności czynności prawnej a tylko trudności dowodowe w razie sporu przed sądem, mamy do czynienia wtedy, gdy przepis prawa przewiduje dokonanie czynności w formie pisemnej, lecz nie określa skutków niezachowania tej formy. Wynika to z treści art. 73 § 1 k.c., według którego, jeśli ustawa zastrzega dla czynności prawnej formę pisemną, czynność dokonana bez zachowania tej formy jest nieważna tylko wtedy, gdy ustawa przewiduje rygor nieważności.
Skutki niezachowania formy pisemnej dla celów dowodowych przewiduje natomiast art. 74 § 1 zd. 1 k.c. Według tego przepisu zastrzeżenie formy pisemnej bez rygoru nieważności ma ten skutek, że w razie niezachowania zastrzeżonej formy nie jest w sporze dopuszczalny dowód ze świadków ani dowód z przesłuchania stron na fakt dokonania czynności.
Jednakże mimo niezachowania formy pisemnej przewidzianej dla celów dowodowych dowód ze świadków lub dowód z przesłuchania stron jest dopuszczalny, jeżeli (art. 74 § 2 k.c.):
- obie strony wyrażą na to zgodę, albo
- fakt dokonania czynności prawnej będzie uprawdopodobniony za pomocą pisma.
Ponadto - sąd może również dopuścić wymienione dowody, jeżeli ze względu na szczególne okoliczności sprawy uzna to za konieczne (art. 74 § 2 zd. 2 k.c.).
Przykłady: Forma pisemna dla celów dowodowych przewidziana jest m.in. dla umowy spółki cywilnej. Według art. 860 § 2 k.c. „umowa spółki powinna być stwierdzona pismem”.
Umowa pożyczki, której wartość przenosi 500 złotych, powinna być stwierdzona pismem (art. 720 § 2 k.c.).
Uchwały walnego zgromadzenia wspólników spółki z o.o. powinny być zawierane na piśmie. Nie jest to jednak warunek ich ważności - tak uznał Sąd Najwyższy w wyroku z 13 kwietnia 2004 r.
- forma pisemna zastrzeżona pod rygorem nieważności (ad solemnitatem) i skutki jej niezachowania (art. 74 k.c.)
Forma pisemna pod rygorem nieważności przewidziana jest m.in. dla pełnomocnictwa ogólnego (art. 99 § 2 k.c.), prokury (art. 1092 § 1 k.c.), umowy leasingu (art. 7092 k.c.), oświadczenia poręczyciela w umowie poręczenia (art. 876 § 2 k.c.), umowy spółki jawnej (art. 23 k.s.h.).
Jeżeli niezachowanie formy pisemnej skutkuje nieważnością czynności prawnej, to musi to zawsze wynikać z wyraźnego brzmienia przepisu prawa.
- forma pisemna zastrzeżona dla wywołania określonych skutków prawnych (ad eventum) i skutki jej niezachowania (art. 660 k.c.)
W przypadku niezachowania formy pisemnej ad eventum czynność prawna jest ważna, nie następują jednak pewne skutki czynności prawnej, zamierzone przez strony.
- umowa najmu (art. 660 w zw. z art. 73 § 2 zd. 2, 74 § 2 zd. 2 k.c.),
- umowa agencyjna (art. 7617 k.c. § 1 zd. 3 k.c.)
Forma pisemna ad eventum przewidziana jest w art. 660 k.c., według którego „umowa najmu nieruchomości lub pomieszczenia na czas dłuższy niż rok powinna być zawarta na piśmie. W razie niezachowania tej formy poczytuje się umowę za zawartą na czas nie oznaczony”.
Umowa najmu, której przedmiotem jest rzecz ruchoma, może być zawarta w dowolnej formie (pisemnej, ustnej), a nawet w sposób dorozumiany. Jednakże umowa najmu nieruchomości lub pomieszczenia na czas dłuższy niż rok powinna być stwierdzona pismem, a w razie niezachowania tej formy uważa się ją za zawartą na czas nieoznaczony (art. 660 w zw. z art. 73 § 2 zd. 2, 74 § 2 zd. 2 k.c.).
W związku z omawianym przepisem wyjaśnić trzeba, jaka jest różnica pomiędzy umową zawartą na czas oznaczony, a umową zawartą na czas nieoznaczony i jakie konsekwencje wynikają dla stron umowy z faktu zawarcia umowy na czas oznaczony lub nieoznaczony.
Przyjmuje się, że umowa zawarta na czas oznaczony, np. od dnia 17 maja 2005 r. do dnia 17 maja 2007 r. nie może być w czasie jej obowiązywania (w omawianym przykładzie 2 lata) wypowiedziana przez jedną ze stron. Wypowiedzenie umowy oznacza uprawnienie jednej ze stron do jednostronnego rozwiązania umowy, na które niepotrzebna jest zgoda drugiej strony. W omawianym przypadku, jeżeli przedmiotem dwuletniej umowy najmu jest najem mieszkania, ani właściciel mieszkania (wynajmujący), ani najemca nie może wypowiedzieć umowy. Mogą ją oni rozwiązać w czasie jej obowiązywania jedynie za obopólną zgodą.
Inaczej jest z umowami zawartymi na czas nieokreślony. Taka umowa ma tylko datę początkową i trwa dopóty, dopóki jedna ze stron jej nie wypowie. Zasadą jest bowiem możliwość wypowiedzenia umowy zawartej na czas nieokreślony w każdym czasie, nawet wtedy, gdy strony nie przewidziały w umowie możliwości jej wypowiedzenia. W stosunku do umowy najmu art. 673 § 1 k.c. stanowi, że „jeżeli czas trwania najmu nie jest oznaczony, zarówno wynajmujący, jak i najemca mogą wypowiedzieć najem z zachowaniem terminów umownych, a w ich braku z zachowaniem terminów ustawowych”. Art. 673 § 2 oraz art. 668 k.c. określają natomiast ustawowe terminy wypowiedzenia.
Wracając jednak do skutków niezachowania formy pisemnej w przypadku umowy najmu nieruchomości lub pomieszczenia na czas dłuższy niż rok (np. na 5 lat), to powiedzieć trzeba, że jeżeli taka umowa zawarta została tylko w formie ustnej, to jest ważna, ale może być wypowiedziana przez którąkolwiek ze stron w każdym czasie, z zachowaniem ustawowych terminów wypowiedzenia, pomomo tego, że została ona zawarta jako umowa na czas określony. Gdyby strony były spisały tę umowę na piśmie, to żadna z nich nie mogłaby jej w ciągu 5 lat wypowiedzieć.
Art. 7617 k.c. § 1. W umowie agencyjnej zawartej w formie pisemnej można zastrzec, że agent za odrębnym wynagrodzeniem (prowizja del credere), w uzgodnionym zakresie, odpowiada za wykonanie zobowiązania przez klienta. Jeżeli umowa nie stanowi inaczej, agent odpowiada za to, że klient spełni świadczenie. W razie niezachowania formy pisemnej poczytuje się umowę agencyjną za zawartą bez tego zastrzeżenia.
c) wymóg formy szczególnej (forma aktu notarialnego - np. art. 158 k.c., notarialnego poświadczenia podpisu - np. art. 751 k.c. itp.) i skutki jej niezachowania
Art. 73 § 1 k.c. Jeżeli ustawa zastrzega dla czynności prawnej inną formę szczególną, czynność dokonana bez zachowania tej formy jest nieważna. Nie dotyczy to jednak wypadków, gdy zaschowanie formy szczególnej jest zastrzeżone jedynie dla wywołania określonych skutków czynności prawnej.
Poświadczenie podpisu
Forma pisemna z urzędowym poświadczeniem podpisu polega na tym, że notariusz lub powołany do tego organ zamieszcza w dokumencie klauzulę stwierdzającą własnoręczność podpisu złożonego przez wskazaną w tej klauzuli osobę (art. 96 pkt 1 prawa o notariacie).
W myśl art. 101 prawa o noratiacie Minister Sprawiedliwości może upoważnić organy samorządu terytorialnego i banki mające siedzibę w miejscowościach, w których nie ma kancelarii notarialnej, do sporządzania niektórych poświadczeń dokonywanych przez notariusza. Por. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 kwietnia 1991 r. w sprawie sporządzania niektórych poświadczeń przez organy samorządu terytorialnego i banki (Dz. U. 1991 nr 33, poz. 148).
Art. 751 § 1. k.c. Zbycie lub wydzierżawienie przedsiębiorstwa lub ustanowienie na nim użytkowania powinno być dokonane w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi.
Forma aktu notarialnego
Umowa sprzedaży nieruchomości powinna być zawarta w formie aktu notarialnego (art. 158 k.c.).
Z. Ziembiński, Człowiek a społeczeństwo, w: S. Wronkowska/M. Zmierczak (red.), Kompendium wiedzy o społeczeństwie, państwie i prawie, Poznań 1999, s. 24 (34 i n.).
Z. Ziembiński, Człowiek a społeczeństwo, w: S. Wronkowska/M. Zmierczak (red.), Kompendium wiedzy o społeczeństwie, państwie i prawie, Poznań 1999, s. 24 (35).
Zob. J. Krukowski/F. Lempa, Komentarz do kodeksu kanonicznego, Lublin 1987, s. 277-278.
W. Góralczyk, Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, s. 10.
Maciej Lewandowski: Strony same wybierają prawo dla kontraktu, Rzeczpospolita nr 88 z 14.04.2005 r.
Wyrok TK z dnia 25.11.1997 r., sygn. U 6/97, OTK Zunr 5-6 z 1997 r., poz. 65, OSG nr 11 z 1998 r., poz. 2, s. 27 (33); Wyrok TK z 19.04.1999 r., U 3/98, OTK ZU nr 4 z 1999 r., poz. 70, s. 319 (327); orz. SN z 8.05.1998 r., I CKN 664/97, OSN nr 1 z 1999 r., poz. 7, s. 25 (27); M. Zieliński, Wykładnia prawa, Warszawa 2002, s. 310; Z. Radwański, Prawo cywilne..., nb. 156.
Uchw. TK z 13.06.1994 r., sygn. W 3/94, OTK 1994, poz. 26, s. 239 (248, 253); orz. SN z 8.05.1998 r., I CKN 664/97, OSN nr 1 z 1999 r., poz. 7., s. 25 (28).
VerfGHE v. 10.11.1998 K. 39/97; VerfGHE v. 5.01.1998 K. 27/98; VerfGHE v. 28.04.1999 K. 3/99 u.a., hierzu Oniszczuk, 811 ff., 815; Banaszak, Rdnr. 72.
Por. Działocha, w: Garlicki (red.), art. 87, nb. 3 i 6 oraz cytowana tam literatura; Biuletyn KKZN nr XL, s. 12.
Por. J. Oniszczuk, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, s. 511.
K. Działocha, w: L. Garlicki (red.), art. 87, nb. 2.
Tak odnośnie do prawa zwyczajowego: M. Pazdan, s. 42; Z. Radwański, nb. 81; B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, nb. 153.
Działocha, in: Garlicki (red.), art. 87, nb. 2.
Na temat charakteru „aktów prawa wewnętrznego“ patrz: Kulesza, PiP 2/1998, 12 ff; tenże, w: Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich (red.), s. 87 i n.; Patrz również: P. Winczorek, Dziennik Ustaw z konstytucyjnym błędem, Rzeczpospolita z 11.12.2000 oraz obwieszczenie Prezesa Rady Ministrów o sprostowaniu błędów, w: Dz. U. z dnia 19.04.2001 r., nr 28, poz. 319.
W wyroku z dnia 28 czerwca 2000 r., sygn. K 25/99, OTK ZU 2000 nr 5, poz. 141 Trybunał Konstytucyjny uznał, że organy NBP mogą wydawać akty prawa wewnętrznego wiążące inne banki, które pozostają z NBP w stosunku podległości funkcjonalnej.
J. Banach/A. Oktawiec, Umowa jest, ale nie obowiązuje, Rzeczpospolita nr 13 z 17.01.2005 r. na temat polsko-niemieckiej umowy o unikaniu podwójnego opodatkowania.
Dz.U. 2000 nr 39, poz. 443 ze zmianami wynikającymi z Dz.U. 2002 nr 216, poz. 1824.
Ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz.U. 2001 nr 71, poz. 733, zmiany: Dz.U. 2002 nr 113, poz. 984; nr 168, poz. 1383 - wyrok TK z dnia 2.10.2002, sygn. K 48/01, OTK ZU 2002 nr 5A, poz. 62; Dz.U. 2003 nr 113, poz. 1069; Dz.U. 2004 nr 116, poz. 1203, nr 281, poz. 2783 i 2786.
Po. dyskusja na temat art. 77 Konstytucji.
Orz. SN z dnia 4.07.2001 r., III ZP 12/01, OSNAPiUS 2002 nr 2, poz. 34 = Prz.Sejm. nr 1 z 2002 r., s. 116 = Palestra nr 7-8 z 2002 r., s. 188 = PPiPS nr 11 z 2002 r., s. 63 z glosą B. Nity, Prz.Sąd. nr 5 z 2002 r., s. 153.
Odmiennie jednak orz. SN z dnia 7.04.1998 r., sygn. I PKN 90/98, OSNAPiUS 2000 nr 1, poz. 6 z glosą Józefiaka, Prz.Sąd nr 2 z 2001 r., s. 88 oraz Rudnickiego, MoP nr ... z 2001 r., s. 986; orz. SN z 26.09.2000 r., III CKN 1089/00, OSNC 2001 nr 3, poz. 37 z glosą Zielińskiego, OSP 2001 r., nr. 4, poz. 56 oraz Szpunara, Prz.Sąd. nr 6 z 2001 r., s. 130; uchwała SN z 9 maja 2000 r., III ZP 12/00, OSNAPiUS 2000 nr 22, poz. 806 = Prawo Pracy nr 10 z 2000 r, s. 33 = Służba Pracownicza nr 11 z 2000 r., s. 30 = Prawo Pracy i Prawo Socjalne nr 1 z 2001 r., s. 37; orz. SN z 29.08.2001 r., III RN 189/00, OSNAPiUS 2002 nr 6, poz. 130 = Rzp. Z 5.07.2000 r..
Por. np. ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (Dz.U. 1997 nr 137, poz. 926 ze zmianami).
Por. wyrok TK z dnia 26.10.1999 r., sygn. K 12/99, OKT ZU nr 6 z 1999 r., poz. 120, s. 682. Patrz również: wyrok TK z z dnia 9.11.1999 r. , sygn. K 28/98, OTK ZU nr 7 z 1999 r., poz. 156, s. 789; wyrok TYK z dnia 22.11.1999 r., sygn. 6/99, OTK ZU nr 7 z 1999 r., poz. 159, s. 824; wyrok TK z dnia 14.12.1999 r., sygn. K 10/99, OTK ZU nr 7 z 1999 r., poz. 162, s. 858-859; wyrok TK z dnia 13.03.2001 r., sygn. 21/00, OTK ZU nr 3 z 2001 r., poz. 49.
Por. wydane na podstawie art. 43 ust. 3 ustawy z dnia 5.06.1998 r. o administracji rządowej w województwie (Dz.U. 1998 nr 91, poz. 577) rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 22.01.1999 r. w sprawie zasad i trybu wydawania wojewódzkiego dziennika urzędowego, Dz.U. 1999 nr 9, poz. 78.
Rada miasta nie jest upoważniona do ustanawiania na swoim terenie generalnego zakazu sprzedaży alkoholu na stacjach benzynowych. Może to zrobić tylko ustawodawca (orz. NSA sygn. GSK 947/04; Danuta Frey, Niedopuszczalny zakaz, Rzp. Nr 231 z dnia 1.10.2004, s. C1.
Orz. NSA sygn. GSK 947/04; Danuta Frey, Niedopuszczalny zakaz, Rzp. Nr 231 z dnia 1.10.2004, s. C1.
Uchwała nr VI/105/03 Rady Miasta Szczecina z 27 maja 2003 r. Por. też orz. NSA z ...., sygn. I OSK 130/05, Rz. nr 168 z 20.07.2005 r.
Ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz.U. 2001 nr 71, poz. 733, zmiany: Dz.U. 2002 nr 113, poz. 984; nr 168, poz. 1383 - wyrok TK z dnia 2.10.2002, sygn. K 48/01, OTK ZU 2002 nr 5A, poz. 62; Dz.U. 2003 nr 113, poz. 1069; Dz.U. 2004 nr 116, poz. 1203.
Działocha, w: Garlicki (red.), art. 87, nb. 6; Skrzydło, art. 9, s. 21; Winczorek, art. 9, s. 21; tenże, RPEiS nr 2 z 1995 r., s. 11 (22); Biuletyn KKZN nr XXI, s. 112-113.
Tak Działocha, w: Garlicki (red.), art. 87, nb. 6; Wójtowicz, w: Boć (red.), art. 9, nb. I; Szafarz, Międzynarodowy porządek prawny i jego odbicie w polskim prawie konstytucyjnym, w: Kruk (red.), Prawo międzynarodowe i wspólnotowe ..., s. .... (19).
Czapliński, w: Wyrzykowski (red.), s. 55 (62); Kwiecień, Prawo międzynarodowe a prawo wewnętrzne ..., s. 39; Wyrozumska, PiP nr 11 z 1996 r., s. 16; Banasiński, PPE nr 2-3 z 1997 r., s. 5 (8).
Masternak-Kubiak, ......; Banaszak, nb. 111; Banasiński, PPE nr 2-3 z 1997 r., s. 5 (9); Szafarz, PiP nr 1 z 1998 r., s. 3, 4.
Orz. TK z dnia 7.01.1992 r., K 8/91, OTK z 1992 r., nr I, poz. 5, s. 76 i n. = PiP nr 4 z 1993 r., s. 107; orz. SN z 15.06.1993 r., PRN 54/93, ............; Szafarz, PiP nr 1 z 1998 r., s. 4. Czapliński/Wyrozumska, s. 135.
Wyr. SN z 29.11.2000 r., I PKN 107/100, OSNAPiUS nr 5 z 2001 r., poz. 162, s. 217.
Wspólnota Europejska (EC, European Community) jest bezpośrednim następcą Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EEC, European Economic Community).
Niedawno prezes Rady Ministrów ogłosił, że w polskim prawodawstwie na oznaczenie Dziennika Urzędowego Unii Europejskiej stosuje się skrót Dz. Urz. UE, a wspólnotowego - Dz. Urz. WE (Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 16 września 2005 r. w sprawie skrótu nazwy Dziennika Urzędowego Unii Europejskiej oraz Dziennika Urzędowego Wspólnot Europejskich, Dz.U. 2005 nr 57, poz. 781).
Na ten temat D. Lasok, Zarys prawa Unii Europejskiej, Toruń 1995, s. 175.
Rozporządzenie Rady (EWG) z nr 2913/92 z dnia 12.11.1992 r. ustanawiające Wspólnotowy Kodeks Celny (Dz. Urz. WE L 302 z 19.10.1992, z późn. zm.).
D. Lasok, Zarys prawa Unii Europejskiej, Toruń 1995, s. 178.
Ustawa z dnia 17 marca 1921 r. - Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. 1921 nr 44, poz. 267.
Ustawa Konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1935 r., Dz.U. 1935 nr 30, poz. 227.
Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej uchwalona przez Sejm Ustawodawczy w dniu 22 lipca 1952 r., Dz. U. 1952 nr 33, poz. 232.
Dz.U. 1990 nr 67, poz. 398 ze zm.
Dz.U. 1997 nr 102, poz. 643 ze zm.
Dz.U. 1997 nr 98, poz. 604 ze zm.
Dz.U. 1996 nr 73, poz. 350 ze zm.
Pojęcie państwa prawa („Rechtsstaat”) pojawiło się po raz pierwszy użyte w rozprawie Roberta von Mohla pt. „Niemiecka nauka policyjna według zasad państwa prawa” (Die deutsche Polizeiwissenschaft nach den Grundsätzen des Rechtsstaates), 1832-1834, w której użyte ono zostało jako przeciwieństwo „arystokratycznego” państwa policyjnego. Pojęcie „państwa prawa” („rule of law”, „state ruled by law”) znane jest wszystkim demokratycznym systemom prawnym, por. Steven G. Calabresi: The Historical Origins of the Rule of Law in the American Constitutional Order, Harvard Journal of Law and Public Policy, vol. 28 Issue 1, Fall 2004, s. 273 i n.
J. Oniszczuk, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, s. 43; wyrok TK z dnia 12.05.1998 r., sygn. U 17/97, OTK ZU 1998 nr 3, poz. 34.
Por. ustawa z dnia 29 grudnia 1989 r. o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Dz.U. 1989 nr 75, poz. 468, weszła w życie dnia 31 grudnia 1989 r.
B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, nb. 156.
Por. B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, nb. 160; J. Oniszczuk, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, s. 37.
Por. .....
J. Oniszczuk, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, s. 38, 41; L. Garlicki, ........., nb. 50.
Por. J. Oniszczuk, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, s. 42 i n.
Por. B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, nb. ....; J. Oniszczuk, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, s. 37.
Na temat tego rozróżnienia patrz: Pułło, PiP nr 12 z 1986 r., s. 24 i n.
Dz.U. 2000 nr 88, poz. 985 ze zmianami wynikającymi z: Dz. U. 2002 nr 23, poz. 220; nr 113, poz. 984; nr 153, poz. 1271; Dz.U. 2004 nr 102, poz. 1055.
Art. 2 ust. 3 Konstytucji z 1952 r. w brzmieniu ustawy z dnia 6 maja 1987 r. o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Dz.U. 1987 nr 14, poz. 82) oraz ustawa z dnia 6 maja 1987 r. o konsultacjach społecznych i referendum (Dz. U. 1987 nr 14, poz. 83).
Dz.U. 2003 nr 57, poz. 507 ze zmianami wynikającymi z Dz.U. 2003 nr 85, poz. 782.
Niezbyt precyzyjne jest więc sam tytuł, jak również określenie użyte w art. 1 ustawy z 14 marca 2003 o referendum ogólnokrajowym, mówiące, że „ustawa reguluje zasady i tryb przeprowadzania referendum ogólnokrajowego, o którym mowa w art. 125 i w art. 90 ust. 3 oraz w art. 235 ust. 6 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej”. W rzeczywistości więc ustawa ta reguluje, oprócz zagadnień wspólnych wszystkim tym referendom, zarówno referendum ogólnokrajowe („referendum w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa”, art. 60-67), referendum „w sprawie wyrażenia zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej” (art. 68-75) oraz referendum zatwierdzające zmianę Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej” (art. 76-79).
Dz.U. 2003 nr 57, poz. 507 ze zmianami wynikającymi z Dz.U. 2003 nr 85, poz. 782.
Dz.U. 1999 nr 62, poz. 688.
Der Begriff "Freistaat" wurde im 19. Jahrhundert von Martin Wieland, einem Klassiker der deutschen Literatur, geprägt. Er beschreibt, wie auch der Begriff "Republik", eine staatliche Ordnung auf der Grundlage des Parlamentarismus. Oft wird er jedoch als Ausdruck gesetzgeberischer Souveränität missverstanden.
Por. np. art. 3 ust. 1 Konstytucji kraju związkowego Meklemburgia Pomorze-Przednie z 23 maja 1993 r.
K. Sobczak, Działalność gospodarcza. Uregulowania prawne, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 2000, s. 41.
Por. J. Boć, w: tegoż (red.), art. 20, nb. I, błędnie P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., art. 20, s. 32.
Por. P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., art. 20, s. 32.
L. Garlicki, Prawo konstytucyjne, nb. 78.
Por. Kubala, Prz.Sąd. nr 7-8 z 2001 r., s. 3 (7); M. Zdyb, s. 80 i n.
Por. uchw. SN (7) z 1991 r., opubl. OSP 1992, poz. 65.
Dz.U. 2004 nr 173, poz. 1807. Ustawa weszła w życie co do zasadniczej większości swych przepisów po upływie 14 dni od dnia jej ogłoszenia, tzn. w dniu 21 lipca 2004 r., art. 10 i art. 103-110 ustawy weszły w życie z dniem 1 stycznia 2005 r., a art. 16 oraz art. 23-45 wejdą w życie z dniem 1 stycznia 2007 r., por. art. 1 ustawy z dnia 4 lipca 2004 r. - Przepisy wprowadzające ustawę o swobodzie działalności gospodarczej, Dz.U. 2004 nr 173, poz. 1808. Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej zastąpiła ustawę z dnia 19 listopada 1999 r. Prawo działalności gospodarczej (Dz.U. 1999 nr 101, poz. 1178), której poprzedniczką była ustawa z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej, Dz.U. 1988 nr 41, poz. 324.
Patrz np. uzasadnienia uchwał składu 7 sędziów SN z 18 czerwca 1991 r., sygn. III CZP 40/91, OSNCP nr 2 z 1992 r., poz. 17, s. ... (...) z aprobującą glosą J. Mokrego, Prz.Sąd. nr 9 z 1992 r., s. 80, z 6 grudnia 1991 r., sygn. III CZP 117/91, OSNCP nr 5 z 1992 r., poz. 65, s. ... (...), sprost. OSNCP nr 7-8 z 1993 r., s. 169 oraz z 14 marca 1995 r., sygn. III CZP 6/95, OSNC nr 5 z 1995 r., poz. 72, s. ...(...).
Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. - kodeks wykroczeń (Dz.U. z 1971 r. nr 12, poz. 114 ze zm) przewiduje w art. 601. § 1. Kto wykonuje działalność gospodarczą bez wymaganego zgłoszenia do ewidencji działalności gospodarczej, wpisu do rejestru działalności regulowanej lub bez wymaganej koncesji albo zezwolenia, podlega karze ograniczenia wolności albo grzywny.
§ 2. Tej samej karze podlega, kto nie dopełnia obowiązku zgłaszania do ewidencji działalności gospodarczej zmian danych objętych wpisem.
§ 3. Kto wykonując działalność gospodarczą nie oznacza siedziby i miejsca wykonywania tej działalności lub wykonując działalność wytwórczą wprowadza do obrotu towary bez wymaganych oznaczeń, podlega karze ograniczenia wolności albo grzywny.
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych (Dz.U. 2004 nr 223, poz. 2268 ze zm.).
Por. ustawa z dnia 26.06.1997 r. prawo o ruchu drogowym (Dz.U. 1997 nr 58, poz. 515).
1) ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. z 2002 r. Nr 147, poz. 1231, z późn. zm.);
2) ustawy z dnia 29 lipca 1992 r. o grach i zakładach wzajemnych (Dz. U. z 2004 r. Nr 4, poz. 27);
3) ustawy z dnia 20 października 1994 r. o specjalnych strefach ekonomicznych (Dz. U. Nr 123, poz. 600, z późn. zm.);
4) ustawy z dnia 13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (Dz. U. Nr 132, poz. 622, z późn. zm.);
5) ustawy z dnia 24 kwietnia 1997 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. z 2003 r. Nr 24, poz. 198 i Nr 122, poz. 1143);
6) ustawy z dnia 20 czerwca 1997 r. — Prawo o ruchu drogowym (Dz. U. z 2003 r. Nr 58, poz. 515, z późn. zm.6)) w zakresie produkcji tablic rejestracyjnych;
7) ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. — Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi (Dz. U. z 2002 r. Nr 49, poz. 447, z późn. zm.7));
8) ustawy z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (Dz. U. z 2004 r. Nr 159, poz. 1667);
9) ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. — Prawo bankowe;
10) ustawy z dnia 21 lipca 2000 r. — Prawo telekomunikacyjne (Dz. U. Nr 73, poz. 852, z późn. zm.);
11) ustawy z dnia 26 października 2000 r. o giełdach towarowych (Dz. U. Nr 103, poz. 1099, z późn. zm.);
12) ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (Dz. U. Nr 62, poz. 628, z późn. zm.);
13) ustawy z dnia 11 maja 2001 r. — Prawo o miarach (Dz. U. Nr 63, poz. 636, z późn. zm.);
14) ustawy z dnia 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków (Dz. U. Nr 72, poz. 747, z 2002 r. Nr 113, poz. 984 oraz z 2004 r. Nr 96, poz. 959);
15) ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (Dz. U. Nr 76, poz. 811, z późn. zm.12)) w zakresie prowadzenia laboratorium referencyjnego;
16) ustawy z dnia 23 sierpnia 2001 r. o środkach żywienia zwierząt (Dz. U. Nr 123, poz. 1350, z 2003 r. Nr 122, poz. 1144 i Nr 208, poz. 2020 oraz z 2004 r. Nr 91, poz. 877);
17) ustawy z dnia 6 września 2001 r. — Prawo farmaceutyczne (Dz. U. z 2004 r. Nr 53, poz. 533, z późn. zm.);
18) ustawy z dnia 6 września 2001 r. o transporcie drogowym (Dz. U. Nr 125, poz. 1371, z późn. zm.);
19) ustawy z dnia 19 lutego 2004 r. o rybołówstwie (Dz. U. Nr 62, poz. 574);
20) ustawy z dnia 3 lipca 2002 r. — Prawo lotnicze (Dz. U. Nr 130, poz. 1112, z późn zm.);
21) ustawy z dnia 12 września 2002 r. o elektronicznych instrumentach płatniczych (Dz. U. Nr 169, poz. 1385 oraz z 2004 r. Nr 91, poz. 870 i Nr 96, poz. 959);
22) ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz. U. Nr 124, poz. 1151 oraz z 2004 r. Nr 91, poz. 870 i Nr 96, poz. 959);
23) ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o pośrednictwie ubezpieczeniowym (Dz. U. Nr 124, poz. 1154 oraz z 2004 r. Nr 96, poz. 959);
24) ustawy z dnia 12 czerwca 2003 r. — Prawo pocztowe (Dz. U. Nr 130, poz. 1188 oraz z 2004 r. Nr 69, poz. 627 i Nr 96, poz. 959);
25) ustawy z dnia 23 stycznia 2004 r. o podatku akcyzowym (Dz. U. Nr 29, poz. 257 i Nr 68, poz. 623);
26) ustawy z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych (Dz. U. Nr 146, poz. 1546).
W przypadku natomiast własności należącej do osób prywatnych, lecz nie stanowiącej środków produkcji mówimy o „własności osobistej” oraz „własności indywidualnej”.
Jej poprzedniczką była ustawa z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, Dz.U. 1990 nr 51, poz. 298. Ponadto w zakresie prywatyzacji obowiązują: ustawa z dnia 8 września 2000 r. o komercjalizacji, restrukturyzacji i prywatyzacji przedsiębiorstwa państwowego „Polskie Koleje Państwowe”, Dz.U. 2000 nr 84, poz. 948 ze zm.; ustawa z dnia 14 czerwca 1991 r. o przekształceniu własnościowym przedsiębiorstwa państwowego Polskie Linie Lotnicze „Lot”, Dz.U. 1991 nr 61, poz. 260; ustawa z dnia 26 sierpnia 1994 r. o regulacji rynku cukru i przekształceniach własnościowych w przemyśle cukrowniczym, Dz.U. 1994 nr 98, poz. 473. Niektóre przedsiębiorstwa i jednoosobowe spółki Skarbu Państwa o szczególnym znaczeniu dla państwa mogą być sprywatyzowane tylko za zgodą Rady Ministrów, por. rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 2 marca 2000 r. w sprawie określenia przedsiębiorstw państwowych oraz jednoosobowych spółek Skarbu Państwa o szczególnym znaczeniu dla gospodarki państwa, Dz.U. 2000 nr 22, poz. 274.
W przyszłym roku rację bytu stracić może Wydział Skarbu Państwa w Urzędzie Wojewódzkim w Szczecinie, którego zadaniem jest nadzór nad prywatyzacją. Na komercjalizację czeka na przykład - zatrudniający około 200 osób - Kombinat Budowlany w Kołobrzegu. Minister Skarbu Państwa otrzymał już dokumenty potrzebne do tego przekształcenia. Niedawno zakończyła się prywatyzacja PKS Kołobrzeg. Firmę tę przejęła spółka Conex. Kończy się również proces prywatyzacyjny w Przedsiębiorstwie Robót Drogowych w Goleniowie. Wydział Skarbu Państwa zbiera oferty inwestorów zainteresowanych prywatyzacją Centrali Nasiennej w Koszalinie. Z wnioskiem o rozpoczęcie procesu prywatyzacji wystąpiła również Centrala Nasienna w Sławnie (...). W kilku województwach zakończono już proces przekształcania przedsiębiorstw, w którym organem założycielskim był wojewoda. Stało się tak między innymi w Podkarpackiem i Opolskiem, Niepotrzebny wydział?, Kurier Szczeciński nr 248 (17 194) z 21.12.2004 r., s. 5.
R. Ciepliński, Niedojedzony tort, Kurier Szczeciński z 28.10.2005.
L. Garlicki, nb. 83, 355; wyrok TK z dnia 24.02.1999 r., sygn. SK 4/98, OTK ZU 1999 nr 2, poz. 24; wyrok TK z dnia 8.06.1999 r., sygn. SK 12/98, OTK ZU 1999 nr 5, poz. 96.
L. Garlicki, nb. 84.
Por. L. Garlicki, nb. 85.
Por. np. orzecz. TK z dnia 26.04.1995 r., sygn. K 11/94, OTK 1995 cz. I, s. 128 - 138 i liczne inne.
Ustawa z dnia 26 marca 1982 r. o Trybunale Stanu (Dz.U. 1982 nr 11, poz. 84) ze zmianami wynikającymi z Dz.U. 1993 nr 5 poz. 22 Dz.U. 1993 nr 5, poz. 22, Dz.U. 2001 nr 125, poz. 1372, Dz.U. 2003 nr 175, poz. 1692.
Premičre partie, Livre III. - Des principles des trois gouvernements.
Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 lipca 1992 r. - regulamin Sejmu, tekst ujednolicony: MP 2002 nr 23, poz. 398 ze zmianami wynikającymi z MP 2003 nr 23, poz. 337.
Uchwała Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 23 listopada 1990 r. - Regulamin Senatu, tekst ujednolicony: MP 2002 nr 54, poz. 741 ze zmianami wynikającymi z MP 2004 nr 15, poz. 232 oraz nr 18, poz. 302.
Por. B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, nb. 401; tenże, PiP nr 5 z 1995 r., s. 62 (....).
Uzasadnienie to powinno: 1) wyjaśniać potrzebę i cel wydania ustawy, przedstawiać rzeczywisty stan w dziedzinie, która ma być unormowana, 3) wykazywać różnicę między dotychczasowym a projektowanym stanem prawnym, 4) przedstawiać przewidywane skutki społeczne, gospodarcze, finansowe i prawne, 5) wskazywać źródła finansowania, jeżeli projekt ustawy pociąga za sobą obciążenie budżetu państwa lub budżteów jednostek samorządu terytorialnego, 6) przedstawiać założenia projektów podstawowych aktów wykonawczych, 7) zawierać oświadczenie o zgodności projektu z prawem Unii Europejskiej lub o stopniu i powodach niezgodności z tym prawem albo oświadczenie, że przedmiot projektowanej regulacji nie jest objęty prawem Unii Europejskiej.
Stan na dzień 19 sierpnia 2005 r.
Z tego 41 przed trzecim czytaniem. Z 766 rozpatrzonych projektów uchwalonych zostało 743 (97%), a nie uchwalono 23 (3%) - stan na dzień 19.08.2005 r.
Z tego 61 zostało wycofanych lub odrzuconych (59 poselskich i 2 komisyjne), 121 znajdowało się przed trzecim czytaniem (115 poselskich i 6 komisyjnych) - stan na dzień 19.08.2005 r. Tak więc spośród 277 projektów rozpatrzonych, przyjętych zostało 216, a nie przyjęto 61 (22% przyjętych projektów ustaw).
Z tego 8 przed trzecim czytaniem i 1 odrzucony (stan na dzień 19.08.2005 r.). Czyli na ogólną liczbę 17 rozpatrzonych odrzucono tylko 1 projekt (por. senacki projekt ustawy o równym statusie kobiet i mężczyzn, druk nr 1313 z 20.01.2003 r., odrzucony przez Sejm w całości w czasie trzeciego czytania na posiedzeniu nr 105 w dniu 17.06.2005 r.).
Z tego 6 przed trzecim czytaniem w Sejmie, żaden projekt nie został odrzucony (stan na dzień 19.08.2005 r.).
Z tego 4 przyjęte, a 9 przed trzecim czytaniem w Sejmie (stan na dzień 19.08.2005 r.).
Por. B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, nb. ....
Obszernie na temat roli Senatu RP w procesie ustawodawczym w broszurze Stanowienie prawa - kompetencje Senatu w procesie legislacyjnym: http://www.senat.gov.pl/k5/agenda/seminar/a/021022.pdf.
Por. np. uchwała Sejmu RP z dnia 18 lutego 2000 r. „Polska Deklaracja w Sprawie Młodzieży i Alkoholu” (M.P. 2000 r., nr 6, poz. 125); uchwała Sejmu RP z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie fali przemocy w Kosowie (M.P. 2004 nr 19, poz. 331).
Por. np. uchwała Sejmu RP z dnia 21 stycznia 2005 r. w sprawie rozwoju sportu w Polsce (M.P. 2005 r., nr 6, poz. 75), uchwała Sejmu RP z dnia 25 listopada 2004 r. w sprawie wezwania przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej Rady Ministrów do podwyższenia kapitału zakładowego Krajowej Spółki Cukrowej S.A. (M.P. 2004 r., nr 51, poz. 859).
Por. np. uchwała Sejmu RP z dnia 29 lipca 2004 r. w 60. rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego (M.P. 2004 r., nr 33, poz. 581), uchwała Sejmu RP z dnia 20 stycznia 2005 r. w sprawie 85. rocznicy zaślubin Polski z morzem (M.P. 2005 r., nr. 6. poz. 70) lub uchwała Sejmu RP z dnia 16 lutego 2005 r. w 500. rocznicę urodzin Mikołaja Reja (m.P. 2005 r., nr 11, poz. 207).
Por. np. uchwała Sejmu RP z dnia 5 stycznia 2005 r. w sprawie wyboru Marszałka Sejmu (M.P. 2005 r., nr 2, poz. 9); uchwała Sejmu RP z dnia 20 stycznia 2005 r. w sprawie wyrażenia przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej zgody na pociągnięcie do cywilnej odpowiedzialności sądowej posła Andrzeja Leppera (M.P. 2005 r., nr 6, poz. 71); uchwała Sejmu RP z dnia 6 stycznia 2005 r. w sprawie wyrażenia przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej zgody na pociągnięcie do odpowiedzialności karnej posła Zygmunta Wrzodaka (M.P. 2005 r., nr 3, poz. 23); uchwała Sejmu RP z dnia 28 maja 2004 r. w sprawie powołania Komisji Śledczej do zbadania zarzutu nieprawidłowości w nadzorze Ministerstwa Skarbu Państwa nad przedstawicielami Skarbu Państwa w spółce PKN Orlen S.A. oraz zarzutu wykorzystania służb specjalnych (d. UOP) do nielegalnych nacisków na organa wymiaru sprawiedliwości w celu uzyskania postanowień służących do wywierania presji na członków zarządu PKN Orlen S.A..
Treść rozporządzenia oraz formularze dostępne są na stronie: http://www.ms.gov.pl/formularze/formularze_cywilne.shtml
Na temat ustawy patrz Rz. nr 160 z 11.07.2005 r. („Procesy będą tańsze”).
§ 1 art. 1301 jest niezgodny z Konstytucją oraz Konwencją o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności - wyrok TK z dnia 12.03.2002 r., sygn. P 9/01, OTK ZU nr 2A z 2002 r., poz. 14).
Uwaga: wyrok TK z dnia 10.07.2000 r., sygn. SK 12/99, OTK ZU nr 5 z 2000 r., poz. 143 - definicja „sprawy cywilnej” poszerzona o roszczenia dotyczące zobowiązań pieniężnych, których źródło stanowi decyzja administracyjna.
Nowe brzmienie art. 17 pkt 2 i 4 oraz uchylenie pkt 5 wchodzą w życie z dniem 5.02.2005 r., por. Dz.U. 2004 nr 172, poz. 1804.
Art. 33 w brzmieniu Dz.U. 2004 nr 172, poz. 1804, które weszło w życie z dniem 5.02.2005 r.
Orzecz. SN, I KZP 28/04, A. Łukasiewicz, Liczy się data przekazania, Rzeczpospolita nr 20 z 25.01.2005 r.
Orz. SN, sygn. II CK 26/05 cyt. za: I. Lewandowska, Wymuszona sprzedaż jest nieważna, Rz. nr 184 z 8.08.2005 r.
Dz.U. 2002 nr 240, poz. 2052 ze zmianami wynikającymi z Dz.U. 2004 nr 25, poz. 219.
Por. np. wyrok ETPCz z 28.07.2005 r., sygn. 51728/99 (Bronisław Rozenzweig przeciwko Polsce), Rz. nr 187 z 11.08.2005 r.
A. Radelbach, Sądy a ochrona praw człowieka, Toruń 1999, s. 245 i n.
Zdzisław Brodecki: Prawo do rzetelnego postępowania przed izbami morskimi, w: Księga jubileuszowa prof. Tadeusza Jasudowicza, Toruń ...., s. 71 (77).
Por. np. Lech Majewski przeciwko Polsce (sygn. 52690/99): Szczecinianin Lech Majewski kilkakrotnie trafiał do więzienia, ale spotykał się z wymiarem sprawiedliwości nie tylko z powodu popełnianych przestępstw. Od wielu lat stara się o odszkodowanie za szkody na zdrowiu, jakich doznał w polskich zakładach karnych. Przed szczecińskim sądem od 1991 roku trwa proces, w którym stawia on zarzut nieodpowiedniego leczenia po wypadku, jakiemu uległ w szczecińskim więzieniu jeszcze w 1983 r. W czasie trwania procesu Majewski składał skargi do sądu na przewlekłość postępowania, ale bezskutecznie. Poza tym przez osiem lat bez powodzenia dochodził odszkodowania za inny wypadek: pobicie i znieważenie go przez strażników białostockiego więzienia w grudniu 1989 r. Trybunał stwierdził, że postępowania cywilne mogą się ciągnąć tak długo jedynie w wyjątkowych przypadkach, w sprawach Lecha Majewskiego zaś nie było to uzasadnione. W rezultacie Polska będzie musiała wypłacić mu 6000 euro odszkodowania i 500 euro należnych jako zwrot kosztów postępowania przed Trybunałem (Paweł Rochowicz: Strasburg szybszy od polskich sądów, Rz. nr 239 z 11.10.2005 r.).
L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2000, nb. 269.
Art. 11: nowe brzmienie ust. 1 i 2 oraz ust. 5 dodany przez ustawę z dnia 25 listopada 2005 r. o zmianie ustawy o samorządowych kolegiach odwoławczych, ustawy o działach administracji rządowej oraz ustawy o administracji rządowej w województwie (Dz.U. 2005 nr 33, poz. 288).
Tekst jednolity w Dz.U. 2002 nr 9, poz. 84 ze zm.
D. Fr.: Odwołanie musi być podpisane, Rzeczpospolita nr 86 z 12.04.2005 r.
Patrz również: ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. - Przepisy wprowadzające ustawę - Prawo o ustroju sądów administracyjnych i ustawę - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi oraz ustawa z dnia 18 grudnia 2003 r. o zmianie ustawy - Przepisy wprowadzające ustawę - Prawo o ustroju sądów administracyjnych i ustawę - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi.
Jakub Jacyna, Tylko 30 dni na skargę kasacyjną, Rz. nr 187 z 11.08.2005 r.
Wolter, Prawo cywilne, s. 83, cyt. za K. Pietrzykowski, w: tegoż (red.), ......, art. 5, nb. 2.
Orz. SN z 29.03.1979 r., III CKN 59/79, nie publ., cyt. za: K. Pietrzykowski, w: tegoż (red.), ......, art. 5, nb. 2.
Z. Radwański, ...... nb. 325.
Por. R. Mastalski, Prawo podatkowe, C.H. Beck, Warszawa 2000, nb. 580.
M. Pazdan, w: K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz (tom I), Warszawa 1997, art. 8, nb. 2.
M. Pazdan, w: K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz (tom I), Warszawa 1997, art. 8, nb. 2.
Orz. SN z 7.09.1993 r., II CRN 60/93, MoP nr 5 z 1994 r., s. 143; M. Safjan, w: K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz (t. I), art. 63, nb. 2.
Por. M. Safjan, w: K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz (t. I), art. 63, nb. 3 oraz uchw. SN z 30.04.1977 r., III CZP 73/76, OSN 1978, Nr. 2, poz. 19.
Z. Radwański, w: System, t. I, s. 588; M. Safjan, w: K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. I, art. 63, nb. 6.
Art. 8 ustawy z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz.U. 1990 nr 65, poz. 385 ze zm.).
Art. 11 § 1 ustawy z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (Dz.U. 1982 nr 30, poz. 210 ze zm.).
Art. 17 ust. 2 ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach (Dz.U. 1989 nr 20, poz. 104 ze zm.).
Z. Radwański, ...... nb. 488.
S. Rudnicki, art. 155, nb. 1; orz. SN z 13.04.1983 r., I CR 46/83, teza opublikowana w PiP nr 12 z 1983 r., s. 132.
S. Rudnicki, art. 155, nb. 1.
Teza nr 10 uchwały Całej Izby Cywilnej SN z 30.12.1988 r., III CZP 48/88, OSNCP nr 3 z 1989 r., poz. 36, zawierającej wytyczne w zakresie wykładni przepisów o rękojmi i gwarancji.
......., w: S. Dmowski/S. Rudnicki, ......., art. 45 (???), nb. 7.
......., w: S. Dmowski/S. Rudnicki, ......., art. 45 (???), nb. 7.
Z. Radwański, nb. 267.
Z. Radwański, nb. 267.
Na temat zezwolenia jako części składowej przedsiębiorstwa patrz: wyrok SA w Warszawie, sygn. VI SA/Wa 966/05 oraz na ten temat Danuta Frey, Kupili firmę, a co z jej zezwoleniem, Rz. nr 211 z 9.09.2005 r.
Por. wyrok TK z ......, sygn. K 4/05, Rzeczpospolita nr 92 z 20.04.2005 r.
S. Rudnicki, w: S. Dmowski/S. Rudnicki (red.), Kodeks cywilny. ......., art. 44, nb. 2.
S. Rudnicki, w: S. Dmowski/S. Rudnicki (red.), Kodeks cywilny. ......., art. 44, nb. 2.
Tak SN w wyroku z dnia 9.03.1973 r., I CR 58/73, NP. nr 9 z 1974 r., s. 1211 z dwoma glosami.
S. Rudnicki, w: S. Dmowski/S. Rudnicki (red.), Kodeks cywilny. ......., art. 44, nb. 4.
S. Rudnicki, w: S. Dmowski/S. Rudnicki (red.), Kodeks cywilny. ......., art. 44, nb. 4.
S. Rudnicki, w: S. Dmowski/S. Rudnicki (red.), Kodeks cywilny. ......., art. 44, nb. 3.
S. Rudnicki, w: S. Dmowski/S. Rudnicki (red.), Kodeks cywilny. ......., art. 44, nb. 2.
A. Kunicki, w: System, tom II, s. 825 i n.
M. Safjan, w: K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, tom I, art. 56 nb. 1.
M. Safjan, w: K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, tom I, art. 56 nb. 2 i cytowana tam literatura.
M. Safjan, w: K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, tom I, art. 56 nb. 2.
M. Safjan, w: K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. I, art. 58, nb. 12.
M. Safjan, w: K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. I, art. 58, nb. 24.
S. Rudnicki, w: tenże/S. Dmowski: Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Warszawa 1998, art. 66, nb. 1.
S. Rudnicki, w: tenże/S. Dmowski: Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Warszawa 1998, art. 66, nb. 1.
Tak Sąd Najwyższy w uzasadnieniu zasady prawnej składu 7 sędziów z dnia 28.09.1990 r., III CZP 33/90, OSNCP nr 1 z 1991 r., poz. 3, cyt. za: S. Rudnicki, w: tenże/S. Dmowski: Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Warszawa 1998, art. 66, nb. 1.
Z. Radwański, ..., nb. 503.
Na temat charakteru prawnego podpisu por. uchw. SN (7) z 25.04.1996 r., sygn. .........., OSN nr ..... z 1996 r., poz. 90; orz. SN z 5.02.1992 r., sygn. ........., OSN nr .... z 1992 r., poz. 147.
Wyrok SN z 13.04.2005 r., sygn. IV CK 686/04, Rz. nr 88 z 14.04.2005 r.
Por. orz. SN z 24.06.1998 r., OSP nr ..... z 1999 r., poz. 90 z glosą M. Poźniak-Niedzielskiej.
65