1. Zobowiązanie – rodzaj stosunku cywilnoprawnego (typu względnego) o swoistych cechach wskazanych w odpowiednich normach prawa cywilnego; polega na tym, że wierzyciel (podmiot uprawniony) może żądać od dłużnika (podmiot zobowiązany) świadczenia, a dłużnik powinien je spełnić;

Świadczenie – przedmiot zobowiązań, wskazane treścią zobowiązania zachowanie się dłużnika na rzecz wierzyciela;

Wierzytelność – swoiste prawo podmiotowe, przysługujące w stosunku zobowiązaniowym wierzycielowi; służy podmiotowi do zaspokojenia jego interesów, które w żadnym razie nie mogą być sprzeczne ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego; jest prawem podmiotowym względnym – kieruje się przeciwko indywidualnie oznaczonej osobie, jaką jest dłużnik i tylko przez nią może być naruszona;

Roszczenie – jeżeli podmiot zobowiązany został już w momencie powstania zobowiązania zindywidualizowany, a należne świadczenie jest już od samego początku dostatecznie ściśle oznaczone, wówczas wierzytelność przyjmuje od razu postać roszczenia (uprawnienia podmiotowo i przedmiotowo skonkretyzowanego); każda wierzytelność prowadzi do powstania roszczenia, najpóźniej w chwili świadczenia;

Uprawnienia kształtujące – mogą wzbogacić prawo podmiotowe wierzyciela, na ich mocy ma on kompetencję do zniesienia, zmiany lub zakończenia stosunku zobowiązaniowego przez jednostronną czynność prawną;

Uprawnienia główne – służą realizacji podstawowego interesu wierzyciela i polegają na wykonaniu pierwotnego świadczenia lub na spełnieniu świadczenia zastępczego (np. odszkodowawczego);

Uprawnienia uboczne – przygotowują lub uzupełniają świadczenie główne i bez niego nie mogą istnieć; np. odsetki, prawo zatrzymania;

Dług – korelat wierzytelności, zespół obowiązków dłużnika; ich wykonanie ma na celu zaspokojenie interesu wierzyciela, określonego prawem podmiotowym (wierzytelnością); dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje – także w sposób im odpowiadający; podstawowym obowiązkiem dłużnika jest spełnienie świadczenia;

Rozszerzona skuteczność wierzytelności – gdy ochrona interesów wierzyciela wychodzi poza ścisły stosunek względny, łączący go z pierwotnym dłużnikiem; instytucje służące rozszerzonej ochronie:

• Skarga paulińska – ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika;

• Art. 59 KC – w razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej z tym zastrzeżeniem, że osoba zawierająca umowę musiała wiedzieć o wcześniejszym roszczeniu osoby trzeciej, chyba że umowa była nieodpłatna;

• Na podstawie przepisów o czynach niedozwolonych, jeżeli spełnione zostaną ogólne przesłanki tej odpowiedzialności: osoba trzecia bezprawnie i w sposób zawiniony uniemożliwi dłużnikowi wykonanie zobowiązania; roszczenie wierzyciela zmierza w tym przypadku do naprawienia wyrządzonej mu przez osobę trzecią szkody;

• Zobowiązania realne – wzmacniają ochronę wierzyciela poprzez swoiste wyznaczenie osoby dłużnika; polega ono na pośrednim wskazaniu jej przez określenie sytuacji tej osoby wobec danej rzeczy;

• Pewne sprzężone z wierzytelnością prawa bezwzględne – w odniesieniu do najemcy lokalu, któremu zapewnia analogiczną do ochrony własności ochronę prawa do używania lokalu, a także wobec prawa dożywocia, które obciąża nieruchomość podobnie jak ograniczone prawo rzeczowe; z wierzytelnością sprzężone jest podporządkowane jej swoiste prawo bezwzględne zapewniające ochronę pewnym tylko uprawnieniom wierzyciela;

Odpowiedzialność prawna – łączy się z ujemnymi następstwami prawnymi przewidzianymi dla jakiegoś podmiotu w związku ze ziszczeniem się pewnych zdarzeń kwalifikowanych negatywnie przez system prawny; niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania;

Węższe pojęcie odpowiedzialności – uprawnienie do zastosowania przymusu (sankcji) dla zaspokojenia wierzyciela;

Odpowiedzialność osobista – majątkowa, dłużnik odpowiada całym swoim majątkiem, jaki ma w chwili prowadzenia przeciwko niemu egzekucji;

Zobowiązania niezupełne – naturalne; dłużnik nie ponosi odpowiedzialności za swój dług; niezaskarżalność i brak obowiązku zwrotu świadczenia wykonanego;

• Zobowiązania, w których roszczenie uległo przedawnieniu;

• Zobowiązania, które wynikają z gry lub zakładu z wyłączeniem jednak gier lub zakładów zarządzonych lub zatwierdzonych przez właściwe organy państwa, oraz z gier zakazanych lub nierzetelnych;

Ograniczona odpowiedzialność osobista:

• Dłużnik odpowiada określoną częścią swojego majątku, wyodrębnioną wg wskazanych w ustawie kryteriów; zaspokojenie możliwe tylko z tej części;

• Wskazanie maksymalnej wartości, jaka może być uzyskana z majątku osoby odpowiedzialnej; wartości tej można dochodzić z całego majątku;

Odpowiedzialność rzeczowa – wierzyciel może dochodzić zaspokojenia swojej wierzytelności z wartości, jaką stanowi indywidualnie oznaczona rzecz; ponosi ją każdoczesny właściciel rzeczy, którym nie musi być dłużnik; wierzyciel ma pierwszeństwo zaspokojenia przed wierzycielami osobistymi;

Powstanie stosunku zobowiązaniowego:

• Czynności prawne – umowy – zasada swobody kreowania i kształtowania stosunków zobowiązaniowych (główny instrument organizujący stosunki zobowiązaniowe i objętą nimi wymianę dóbr i usług), jednostronne czynności prawne – bez zgody zainteresowanego nie można nikogo zobowiązać, ani przyznać mu prawa (przyrzeczenie publiczne, zapis w testamencie);

• Akty administracyjne – organ administracji musi mieć wyraźne upoważnienie ustawowe; indywidualny akt wywołuje skutki cywilnoprawne, gdy wynikają one z ustawy, na podstawie której został wydany:

• O skutkach bezpośrednich – bez dokonywania czynności prawnych powodują powstanie, zmianę lub wygaśnięcie stosunku cywilnoprawnego, są zdarzeniem cywilnoprawnym;

• O skutkach pośrednich – stanowią jedynie konieczną przesłankę dokonania czynności prawnej; czynność prawna dokonana bez decyzji administracyjnej jest bezwzględnie nieważna; może nakładać na adresata obowiązek dokonania czynności prawnej – sąd orzeczeniem zastępuje złożenie oświadczenia woli;

• Konstytutywne orzeczenia sądów – na podstawie wyraźnego upoważnienia ustawowego; prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające obowiązek danej osoby do złożenia oznaczonego oświadczenia woli, zastępuje to oświadczenie;

• Inne zdarzenia – czyny niedozwolone, bezpodstawne wzbogacenie;

2. Skarga pauliańska – ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika; zastosowanie jej prowadzi do orzeczenia bezwzględnej bezskuteczności czynności prawnej, dokonywanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzyciela; w następstwie tego pokrzywdzony wierzyciel może bezpośrednio żądać zaspokojenia od osoby trzeciej;

Przesłanki ochrony pauliańskiej:

• Chroniona wierzytelność

• Musi być zaskarżalna – nie podlegają jej roszczenia przedawnione, z gier zakładów oraz żądania oparte tylko na powinnościach moralnych; nie jest konieczne, aby wierzytelność była już wymagalna, z powództwem może wystąpić wierzyciel, którego wierzytelność nie jest jeszcze płatna;

• Objęte są nią tylko wierzytelności pieniężne (nie tylko te, które opiewały od początku na świadczenia określone w pieniądzu, ale także o wartości pieniężnej;

• Czynność prawna dłużnika

• Chroni wierzyciela wyłącznie przed skutkami czynności prawnej dłużnika (także milczenie, jednostronne czynności – zrzeczenie się);

• Osobą dokonującą czynności prawnej powinien być dłużnik, to jest osoba pozostająca już w stosunku zobowiązaniowym z wierzycielem; także jeden z dłużników solidarnych, poręczyciel, który – obok dłużnika głównego – ponosi odpowiedzialność wobec wierzyciela;

• Pokrzywdzenie wierzyciela

• Dłużnik stał się całkowicie niewypłacalny lub w wyższym stopniu niewypłacalny, niż był przed dokonaniem czynności prawnej; niewypłacalność – stan majątku dłużnika, w którym egzekucja prowadzona zgodnie z przepisami KPC nie może przynieść zaspokojenia wierzyciela;

• Naganna postawa dłużnika, wyrażająca się w tym, że działał on ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela; ciężar dowodu spoczywa na wierzycielu, chyba że dłużnik dokonał darowizny na rzecz osoby trzeciej, a był już wówczas niewypłacalny lub stał się nim wskutek jej dokonania – domniemanie prawne, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli;

• Korzyść osoby trzeciej

• Z dokonanej przez dłużnika czynności prawnej jakaś osoba trzecia musi uzyskać korzyść majątkową;

• Wymaga się, aby osoba trzecia wiedziała lub co najmniej przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela; istnieje domniemanie prawne, że osoba będąca w bliskim stosunku z dłużnikiem wiedziała, iż działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela; jeżeli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatną przesłanka zostaje uchylona – wierzyciel może więc żądać ochrony, nawet jeśli osoba trzecia nie wiedziała i nie mogła przy zachowaniu należytej staranności dowiedzieć się o tym, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela;

Zaskarżenie czynności – przy spełnieniu przesłanek wierzyciel może żądać, aby sąd uznał za bezskuteczną względem niego czynność prawną dokonaną przez jego dłużnika:

• Uprawnienie to może realizować:

• Przez wytoczenie stosownego powództwa;

• Przez podniesienie zarzutu procesowego w toczącej się przeciwko niemu sprawie z powództwa osoby trzeciej;

• Legitymowanym biernie (osobą przeciwko której kieruje się żądanie wierzyciela) jest osoba trzecia odnosząca korzyść z czynności zawartej z dłużnikiem; staje się nim także następca pod tytułem szczególnym osoby trzeciej, na rzecz której rozporządziła ona uzyskaną od wierzyciela korzyścią i jednocześnie: rozporządzenie było nieodpłatne, w chwili nabycia wiedział on o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika ze swoim poprzednikiem za bezskuteczną wobec wierzyciel; termin zawity 5 lat;

Orzeczenie względnej bezskuteczności:

• wierzyciel uzyskuje uprawnienia do zaspokojenia swojej wierzytelności z przedmiotów należących do osoby trzeciej, jednak tylko tych, które wskutek czynności prawnej uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika lub do niego nie weszły; chyba że przedmiotem są rzeczy zamienne lub pieniądze – wtedy możliwe zaspokojenie z całego majątku osoby trzeciej, z którym owe korzyści się stopiły;

• może być realizowane z pierwszeństwem przed innymi wierzycielami;

• osoba trzecia może zwolnić się od zadośćuczynieniu roszczeniu wierzyciela jeśli: wskaże mu wystarczające do jego zaspokojenia mienie dłużnika lub zaspokoi wierzyciela nie dopuszczając do egzekucji z przedmiotu uzyskanego na podstawie względnie bezskutecznej czynności;

• Jeżeli wierzyciel nie zaspokoił się z majątku osoby trzeciej, ponieważ uzyskana przez nią korzyść nie była w jej majątku, może żądać zaspokojenia z majątku następcy prawnego osoby trzeciej, który uzyskał korzyść nieodpłatnie lub działał w złej wierze;

• Jeśli osoba trzecia korzyść utraciła lub zużyła nie odpowiada na podstawie skargi pauliańskiej, jeśli było zawinione – wierzyciel może korzystać z ochrony przewidzianej w przepisach o czynach niedozwolonych;

• Orzeczenie ma charakter konstytutywny – zmienia pozycję prawną wierzyciela i osoby trzeciej;

• Stosunek ma charakter zobowiązaniowy: uprawnienie wierzyciela do zaspokojenia z przedmiotów majątkowych osoby trzeciej, które przeszły tam z majątku dłużnika wskutek czynności prawnej względnie bezskutecznej; obowiązek osoby trzeciej do znoszenia egzekucji z jej majątku;

• Osobie trzeciej przysługuje upoważnienie przemienne (facultas alternativa) – pozwala jej zwolnić się z zobowiązania przez zaspokojenie wierzyciela lub wskazanie mu stosownego mienia dłużnika;

3. Świadczenie – zachowanie się dłużnika zgodne z treścią zobowiązania i czyniące zadość interesom wierzyciela; może polegać na działaniu (zachowanie pozytywne) lub zaniechaniu (zachowanie bierne); bez ustalenia tego, co jest treścią świadczenia, zobowiązanie nie może istnieć;

Świadczenia w zobowiązaniach rezultatu – polegają na osiągnięciu z góry ściśle określonego efektu w świecie zjawisk zewnętrznych, nie zalicza się tutaj samej działalności dłużnika, lecz jej określony w treści zobowiązania skutek; świadczenia dania czegoś (umowa sprzedaży), niektóre świadczenia usług ujmowane łącznie z ich wytworem (np. umowa o dzieło), wszystkie zaniechania;

Świadczenia w zobowiązaniach starannego działania – działalność odpowiednio tylko ukierunkowana, przy czym dłużnik nie ma obowiązku osiągnąć wskazanego celu, np. działania lekarza, adwokata, nauczyciela;

Zobowiązanie przemienne – świadczenie nie jest ściśle określone w chwili powstania zobowiązania; dłużnik jest zobowiązany do wykonania zobowiązania przez spełnienie jednego z kilku świadczeń, które może wybrać (poprzez złożenie oświadczenia woli drugiej stronie lub poprzez spełnienie świadczenia – tylko dłużnik), chyba że z czynności prawnej, ustawy lub okoliczności wynika, iż uprawnionym do wyboru jest wierzyciel lub osoba trzecia; jeżeli strona uprawniona do wyboru świadczenia wyboru nie dokona, druga strona może jej wyznaczyć termin, a po bezskutecznym jego upływie, uprawnienie do dokonania wyboru przechodzi na drugą stronę;

• Przy niemożliwości pierwotnej – dopiero niemożliwość wszystkich świadczeń alternatywnych powoduje nieważność zobowiązań; jeżeli jednak wybór świadczenia należy do wierzyciela, a tylko jedno ze świadczeń stało się niemożliwe, należy przyjąć, iż od jego decyzji zależy, czy będzie on obstawał przy utrzymaniu zobowiązania ze świadczeniem możliwym, czy też powoła się na niemożliwość świadczenia.

• Przy niemożliwości następczej, za którą dłużnik odpowiada, miejsce świadczenia pierwotnego zastępuje odszkodowanie; jeżeli dłużnik za niemożliwość świadczenia nie odpowiada, obowiązek świadczenia wygasa.

Upoważnienie przemienne – facultas alternativa; zobowiązanie z upoważnieniem przemiennym opiewa na jedno świadczenie, z tym tylko zastrzeżeniem, że dłużnik może spełnić inne świadczenie, co także powoduje wykonanie i wygaśnięcie zobowiązania; powstaje ono z umowy lub w przypadkach przewidzianych szczegółowymi przepisami prawnymi; pierwotna niemożliwość świadczenia zasadniczego powoduje nieważność zobowiązania;

Świadczenia jednorazowe – dla określenia treści i rozmiaru powinnego zachowania się dłużnika nie trzeba odwoływać się do czynnika czasu (świadczenia polegające na wydaniu lub przeniesieniu własności rzeczy, zapłacie ceny, na wykonaniu oznaczonego dzieła);

Świadczenie okresowe – dla określenia treści i rozmiaru konieczny jest już element czasu, są to czynności powtarzające się cyklicznie, w określonych z góry odstępach czasu (czynsz najmu, renta);

Świadczenia ciągłe – określone stałe zachowanie dłużnika w czasie trwania zobowiązania, nie da się w nich jednak wyróżnić powtarzających się, odrębnych czynności (zaniechania, świadczenie pracy, usług);

Zobowiązania ciągłe – obejmują zobowiązania, w których występują świadczenia okresowe lub ciągłe; element czasu odgrywa istotną rolę; wygaśnięcie: jeśli na czas oznaczony – wygasają z upływem tego terminu; w przypadku bezterminowych – przez wypowiedzenie (działa od chwili jego złożenia lub od upływu terminu w nim określonego); niedopuszczalne są zobowiązania wieczyste;

Świadczenia podzielne i niepodzielne – niepodzielnego nie można wykonać częściowo bez istotnej zmiany jego przedmiotu lub wartości; decyduje przede wszystkim cel świadczenia, a więc wynikający z treści zobowiązania interes wierzyciela;

Świadczenia oznaczone co do tożsamości – ma za przedmiot rzecz indywidualnie oznaczoną; od razu przybiera skonkretyzowaną postać i nadaje się do wykonania;

Świadczenia oznaczone co do gatunku – rzecz określona jest tylko wedle cech rodzajowych; wymaga konkretyzacji, wskazania konkretnego desygnatu odpowiadającego cechom wskazanym w treści zobowiązania; uprawnienie przysługuje dłużnikowi, przy czym powinien on świadczyć rzeczy średniej jakości;

Pieniądz – to powszechny znak miary odniesiony do swoistych obiektów, jakimi są dobra lub usługi występujące w obrocie gospodarczym;

• Funkcje:

• Służy do określenia wartości ekonomicznej dób lub usług;

• Pełni funkcję nośnika wartości – ten kto go ma, dysponuje określoną władzą majątkową;

• W konsekwencji funkcje:

• powszechnego środka wymiany dóbr i usług;

• Akumulacji wartości ekonomicznych;

• Płatnicza, polegająca na zaspokajaniu interesów wierzyciela;

Znak pieniężny – przedmiot materialny, czyli banknot lub moneta NBP;

Pieniądz elektroniczny – wartość pieniężna, która stanowi elektroniczny odpowiednik znaków pieniężnych;

Świadczenie pieniężne – przekazanie z majątku dłużnika do majątku wierzyciela określonej wartości majątkowej wyrażonej w jednostkach pieniężnych, czyli sumy pieniężnej;

Walutowość – jednowalutowość; z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie, zobowiązania pieniężne na obszarze RP mogą być wyrażone tylko w pieniądzu polskim; zachowuje znaczenie tylko w krajowym obrocie dwustronnie profesjonalnym; przepisy pozwalają swobodnie uzgodnić wyrażenie i spełnienie zobowiązania w walucie wymienialnej w obrocie z zagranicą, między osobami fizycznymi, o ile czynność nie jest związana z prowadzeniem działalności gospodarczej, w obrocie z konsumentami; nie stosuje się również, gdy ustalenie należności dokonywane jest przez organ władzy publicznej podejmujący czynności w postępowaniu karnym, cywilnym lub administracyjnym, w tym zabezpieczającym lub egzekucyjnym; odsetki w walucie zobowiązania głównego; przedsiębiorcy przy transakcjach powyżej 15 tys. euro zobowiązani dokonywać zapłaty na rachunek bankowy;

Nominalizm – w Polsce zasada; zobowiązania pieniężne należy spełnić przez zapłatę tej samej sumy pieniężnej na jaką opiewał dług w chwili jego powstania; tylko przy zobowiązaniach pieniężnych; prowadzi do pokrzywdzenia wierzyciela w razie deprecjacji pieniądza w czasie trwania zobowiązania;

Waloryzacja – w Polsce wyjątek; opiera się na założeniu, że świadczenie pieniężne mają na celu dostarczenie wierzycielowi takiej samej wartości ekonomicznej, jaką reprezentowała wierzytelność pieniężna w chwili jej powstania; świadczenie pieniężne mogą być waloryzowane na podstawie umowy lub orzeczenia sądowego;

Waloryzacja umowna – strony mogą zastrzec w umowie, że wysokość świadczenia pieniężnego zostanie ustalona wg innego niż pieniądz miernika wartości (tzw. klauzule waloryzacyjne); nie zmieniają one przedmiotu świadczenia, którym nadal jest pieniądz; Typowe klauzule:

- walutowe, za miernik przyjmują inną walutę niż ta, na którą opiewa zobowiązanie przemienne;

- towarowe, za miernik przyjmują cenę określonego towaru (zbożowa, ropy naftowej);

- indeksowe, za miernik przyjmują wartość powszechnego miernika (wskaźnik inflacji, indeksu giełdowego);

- złota, dłużnik ma zapłacić tyle pieniędzy, ile w dniu wymagalności wynosi cena określonej ilości złota;

- uposażenia, miernikiem wartości jest minimalna lub średnia płaca w całej gospodarce, sektorze lub zawodzie;

Waloryzacja sądowa – zmiana wysokości lub sposobu spełnienia świadczenia pieniężnego na mocy konstytutywnego orzeczenia sądu, w razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania; po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego; podlegają jej jedynie zobowiązania pieniężne, do których odnosi się zasada nominalizmu; przesłanki:

- nastąpi istotna zmiana siły nabywczej pieniądza – o tym decyduje sąd; liczą się tylko zmiany siły nabywczej pieniądza, jakie pojawiły się po powstaniu zobowiązania; jeżeli wierzyciel przyjmuje sumę nominalną zastrzegając równocześnie, że traktuje ją jako częściowe wykonanie zobowiązania, wówczas dopuszczalna jest waloryzacja, ponieważ nie nastąpiło wygaśnięcie zobowiązania; jeżeli przyjmie ją bez takiego zastrzeżenia, należy uznać, że zobowiązanie wygasło i nie ulega waloryzacji; podlegają jej jedynie zobowiązania pieniężne, do których odnosi się zasada nominalizmu;

- żądanie strony stosunku zobowiązaniowego skierowane do sądu – sąd nie może orzekać z urzędu, z żądaniem nie może wystąpić strona prowadząca przedsiębiorstwo, jeżeli świadczenie pieniężne pozostaje w związku z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa;

4. Odsetki - są świadczeniem ubocznym, realizowanym z reguły w takich samych przedmiotach, co świadczenie główne i w wysokości obliczonej wg stopy procentowej i czasu potencjalnego korzystania z przedmiotów objętych świadczeniem głównym; pojawiają się jako świadczenie uboczne od świadczeń pieniężnych; zawsze przybierają postać świadczeń okresowych; istnieją nadal mimo wygaśnięcia lub przedawnienia roszczenia;

- odsetki za opóźnienie – które należy płacić w razie niewykonania zobowiązania pieniężnego w przewidzianym terminie (funkcja odszkodowawcza);
- odsetki o funkcji waloryzacyjnej – ich wysokość oscyluje wokół wskaźnika inflacji, rekompensują spadek siły nabywczej pieniądza;

Źródła obowiązku świadczenia odsetek:

• gdy to wynika z czynności prawnej – obowiązek płacenia odsetek może powstać na podstawie umowy stron; zasada ta odnosi się również do banków, które udzielają oprocentowanych pożyczek lub kredytów;

• w sytuacjach określonych przez ustawę – największą doniosłość ma opóźnienie dłużnika w spełnieniu świadczenia pieniężnego; istotne znaczenie mają przepisy ustawy o terminach zapłaty w transakcjach handlowych; na jej podstawie wierzyciel może żądać od dłużnika zapłaty odsetek ustawowych za okres począwszy od 31 dnia po spełnieniu swojego świadczenia niepieniężnego, aż do dnia zapłat, ale nie dłuższy niż do dnia wymagalności świadczenia pieniężnego; jeżeli dłużnik nie dokona zapłaty w terminie określonym w ustawie wówczas wierzycielowi przysługują odsetki w wysokości odsetek za zwłokę ustalanych dla zobowiązań podatkowych, chyba, że strony uzgodniły wyższe odsetki;

• na podstawie orzeczenia sądu lub decyzji innego właściwego organu – sąd i organy adm. muszą być do tego upoważnione szczególnymi normami;

Wysokość odsetek – o wysokości odsetek decyduje treść czynności prawnej lub orzeczenia albo decyzji; w ostatnich dwóch wypadkach tylko wtedy, gdy sąd lub organ administracyjny ma przyznaną mu szczególnym przepisem prawnym kompetencję do kształtowania obowiązku świadczenia odsetek; strony mogą w drodze umowy ustalić wysokość odsetek; maksymalna wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej nie może w stosunku rocznym przekroczyć czterokrotności wysokości stopy kredytu lombardowego NBP; jeżeli wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej przekracza wysokość odsetek maksymalnych, wówczas należą się odsetki maksymalne; wprowadzono ograniczenia w łącznej kwocie wszystkich opłat, prowizji i innych kosztów związanych z zawarciem umowy o kredyt konsumencki, które nie mogą przekraczać 5 % kwoty udzielonego kredytu; jeżeli wysokość odsetek nie została określona, a obowiązek ich zapłaty powstał, wierzycielowi należą się odsetki ustawowe; ich wysokość określa rozporządzenie RM - obecnie 11,5 % w stosunku rocznym;

Zakaz anatocyzmu – w celu ochrony dłużnika przed nadmiernymi obciążeniami z tytułu odsetek polski system ustanawia zakaz pobierania odsetek od zaległych odsetek; nie odnosi się do następujących przypadków:
- gdy po powstaniu zaległości w płaceniu odsetek strony zgodziły się na doliczenie zaległych odsetek do dłużnej sumy;
- gdy wierzyciel wytoczył powództwo o zapłatę sumy zaległych odsetek;
- gdy zaległe raty kredytu długoterminowego udzielane są przez instytucje kredytowe, co wiąże się z tym, że raty te zwykle obejmują łącznie odsetki i spłatę kredytu długoterminowego oprocentowanego nisko;

Terminy płatności odsetek - jeżeli co innego nie wynika ze zdarzenia kreującego obowiązek zapłaty odsetek – to są one płatne co roku z dołu, a jeżeli termin płatności sumy pieniężnej jest krótszy niż rok – jednocześnie z zapłatą tej sumy; nie odnosi się to do zapłaty odsetek za opóźnienie – stają się one wymagalne z chwilą bezskutecznego upływu terminu świadczenia głównego, przy czym stają się wymagalne za każdy dzień z osobna, bez konieczności uprzedniego wzywania dłużnika do ich zapłaty;

Przedawnienie odsetek – odsetki mają charakter świadczeń okresowych, dlatego roszczenia o ich zapłatę przedawniają się z upływem 3 lat (jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej) i to nawet, gdy wierzytelność główna uległa umorzeniu przez zaspokojenie wierzyciela; roszczenie o odsetki za opóźnienie przedawnia się najpóźniej z chwilą przedawnienia się roszczenia głównego; bieg terminu przedawnienia – rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie o zapłatę odsetek stało się wymagalne; powstaje ono, gdy dłużnik nie spełnia świadczenia w terminie wskazanym w umowie lub w przepisie prawa; przy odsetkach za opóźnienie bieg przedawnienia rozpoczyna się oddzielnie z każdym dniem trwającego stanu opóźnienia, w związku z czym roszczenie przedawnia się osobno za każdy dzień opóźnienia;

5. Odpowiedzialność odszkodowawcza – jeżeli jakiś podmiot doznał uszczerbku na swoim majątku lub z sferze swoich dóbr osobistych, wówczas z reguły sam odczuwa te skutki i obciąża go koszt usunięcia szkody; jeżeli uszczerbek powstał w związku z faktami wskazanymi w systemie prawnym, to jakaś inna osoba może być zobowiązana do naprawienia go poszkodowanemu – odpowiedzialności jednego podmiotu za szkodę doznaną przez inny podmiot; poszkodowany występuje wówczas jako wierzyciel, a osoba odpowiedzialna jako dłużnik;

Przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej:
a) zdarzenie – z którym system prawny łączy czyjś obowiązek naprawienia szkody;
b) szkoda;
c) związek przyczynowy – między zdarzeniem a szkodą;

Zasady odpowiedzialności – reguły, które decydują komu należy przypisać odpowiedzialność za zdarzenie powodujące szkodę;

• winy – opiera się na założeniu, że ten, kto swoim zawinionym czynem (także zaniechaniem) wyrządził komuś szkodę, powinien ponosić konsekwencje swojego zachowania i wyrównać poszkodowanemu doznaną przez niego szkodę;

• ryzyka – opiera się na założeniu, że ten, kto eksploatuje pewne niebezpieczne dla otoczenia urządzenia lub posługuje się dla realizacji swoich interesów podległymi mu osobami, powinien ponosić odpowiedzialność za szkody stąd wynikłe dla innych osób, chociażby on sam winy nie ponosił; odpowiedzialność ta sięga do granic siły wyższej;

• 2 koncepcje:

• subiektywna – za siłę wyższą uważa się zjawiska, którymi nie można zapobiec przy dołożeniu nawet nadzwyczajnej staranności;

• obiektywna – za kryterium wyróżniające uznaje kwalifikację samego zdarzenia; siła wyższa jako zjawisko zewnętrzne, a zarazem gwałtowne i nieoczekiwane;

• SN uznał, że siłą wyższą jest zdarzenie:

• zewnętrzne, mające swe źródło poza urządzeniem, z którego funkcjonowaniem związana jest odpowiedzialność odszkodowawcza;

• niemożliwe do przewidzenia – nikły stopień prawdopodobieństwa jego pojawienia się w określonej sytuacji w świetle obiektywnej oceny wydarzeń;

• niemożliwe do zapobieżenia;

• słuszności – polega na przypisaniu odpowiedzialności odszkodowawczej podmiotowi ze względu na szczególnie silne motywy etyczne wskazane w zasadach współżycia społecznego;

• gwarancyjno-repatriacyjna – uzasadnieniem dla tej odpowiedzialności jest współuczestnictwo potencjalnych sprawców szkód lub osób nimi zagrożonych w tworzeniu ogólnego funduszu, z którego wypłaca się odpowiednie odszkodowania; w przypadku ubezpieczeń funduszem tym zarządza zakład ubezpieczeń;

Rodzaje odpowiedzialności – wskazany przez system prawny zespół reguł określających odpowiedzialność odszkodowawczą;

- kontraktowa – kodeks zawiera zwarty zespół przepisów łączących obowiązek odszkodowawczy z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem istniejącego uprzednio zobowiązania; nie jest istotne czy owe zobowiązanie powstało na podstawie umowy czy innego zdarzenia prawnego;

- deliktowa – czyny niedozwolone, różne stany faktyczne, których wspólną cechą jest obowiązek naprawienia szkody, nie muszą być obarczone winą;

Związek przyczynowy – powinien istnieć między zdarzeniem, z którym sprzężona została czyjaś odpowiedzialność, a doznaną przez poszkodowanego szkodą; zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła;

Teoria adekwatnego związku przyczynowego – I etap: sprawdzenie czy określony skutek pozostaje w relacji przyczynowej (w związku kauzalnym) do zdarzenia stanowiącego podstawę czyjejś odpowiedzialności; II etap: sprawdzenie czy związek ten odpowiada szczególnym kryteriom wartościującym, wyrażonym w terminie „normalne” (czy są adekwatne dla danego typu faktów funkcjonujących jako przyczyna); Wyjątki: casus mixtus – odpowiedzialność zobowiązanego odejmuje nie tylko normalne następstwa jego zachowania, ale ponadto także skutki przypadku, które by nie nastąpiły, gdyby zobowiązany zachował się zgodnie z treścią zobowiązania; inna umowa stron; brak odwołania ustawy;

Szkoda – odnosi się do wszelkich uszczerbków w dobrach lub interesach prawnie chronionych, których poszkodowany doznał wbrew swojej woli; obejmuje zarówno szkodę majątkową, jak i niemajątkową; uszczerbek typu niemajątkowego określono mianem krzywdy, a suma pieniężna przeznaczona na złagodzenie tej krzywdy zadośćuczynienie; stanowią one szczególną postać szkody i odpowiedzialności;

Wyróżnia się:
- szkodę na osobie – zarówno krzywda jak i szkoda majątkowa (np. koszty leczenia);

- szkoda na mieniu – tylko w postaci szkody majątkowej;

Rodzaje szkody majątkowej:

• strata – damnum emergens; polega na zmniejszeniu majątku poszkodowanego wskutek zdarzenia, z którym związana jest czyjaś odpowiedzialność, np. zniszczenie czyjegoś samochodu używanego na potrzeby osobiste;

• utracone korzyści – lucrum cessans; majątek poszkodowanego nie wzrósł tak jakby to się stało, gdyby nie nastąpiło zdarzenie, z którym złączona jest czyjaś odpowiedzialność;

Metoda dyferencjacyjna (różnicowa) ustalenia szkody – porównanie majątku rzeczywistego z majątkiem hipotetycznym poszkodowanego; możliwe wyniki:

- stan rzeczywisty jest taki sam lub wyższy od stanu hipotetycznego majątku (nie ma szkody);
- stan rzeczywisty jest niższy od stanu hipotetycznego majątku, a zarazem niższy od stanu sprzed powstania zdarzenia sprawczego (poszkodowany poniósł szkodę w postaci straty);
- stan rzeczywisty jest niższy od stanu hipotetycznego majątku, ale równy stanowi sprzed powstania zdarzenia sprawczego ( poszkodowany poniósł szkodę w postaci utraconych korzyści);

- stan rzeczywisty jest niższy od stanu hipotetycznego majątku, przy czym różnica ta jest większa niżby wynikało to z porównania stanu rzeczywistego ze stanem sprzed powstania zdarzenia sprawczego (strata i utrata korzyści);

Obiektywna metoda ustalania szkody – oblicza się ją wg rynkowej wartości rzeczy lub usług nie uwzględniając utraconych korzyści;

Zaliczenie uzyskanych korzyści – na poczet szkody; przy ocenie szkody należy brać pod uwagę ewentualne korzystne następstwa, jakie wywołało zdarzenie powodujące szkodę; podstawową przesłanką stosowania kompensacji jest tożsamość zdarzenia, którego następstwem jest szkoda jak i odniesiona korzyść; zaliczone mogą być takie korzyści, które pozostają w adekwatnym związku przyczynowym ze zdarzeniem wywołującym szkodę;

Ujemny interes umowny – różne przypadki powstania szkody w związku z niedojściem zamierzonej umowy do skutku; obejmuje szkodę jaką strona poniosła, ufając, że zamierzona umowa dojdzie do skutku, a nie następstwa jej wykonania; odszkodowanie z tego tytułu powinno uwzględniać co by strona miała, gdyby umowa została wykonana; powinno objąć koszty jakie poszkodowany poniósł licząc na zawarcie umowy; nie może być wyższe od szkody ustalonej w granicach pozytywnego interesu umownego;

Pozytywny interes umowny – obejmuje szkodę powstałą w wyniku niewykonania lub nienależytego wykonania zawartej już umowy;

Ciężar dowodu – spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne, a więc na poszkodowanym; gdy ścisłe udowodnienie wysokości szkody jest niemożliwe lub nader utrudnione, może w wyroku zasądzić odpowiednią sumę wg swej oceny, opartej na rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy;

Świadczenie zmierzające do naprawienia szkody – jeżeli spełnią się 3 przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej (zdarzenie, szkoda, związek przyczynowy) osoba odpowiedzialna zobowiązana jest naprawić poszkodowanemu szkodę;

Trzy rodzaje funkcji społecznych odszkodowania:

• kompensacyjna – polega na wyrównaniu szkody doznanej przez poszkodowanego i doprowadzeniu do takiej sytuacji, jak gdyby zdarzenie wywołujące szkodliwe następstwa nie nastąpiło;

• represyjna – zadanie osobie odpowiedzialnej za szkodę dolegliwości, związanej z ciążącym na niej obowiązkiem świadczenia odszkodowawczego;

• prewencyjna i wychowawcza – polega na oddziaływaniu norm prawnych wyznaczających odpowiedzialność odszkodowawczą a zwłaszcza orzeczeń stosujących te normy, w kierunku kształtowania lub umacniania postaw ludzi sprzyjających zapobieganiu wyrządzaniu szkód;

KC stanowi zasadę adekwatności szkody i świadczenia zmierzającego do naprawienia szkody.

Przyczynienie się poszkodowanego – w przypadku takim obowiązek naprawienia szkody ulega odpowiedniemu zmniejszeniu stosownie do stopnia winy obu stron; za przyczynienie się poszkodowanego uważa się jedynie jego zachowanie stanowiące odrębny i samodzielny względem przyczyny głównej czynnik kauzalny, a nie wynik przyczyny głównej; otwiera możliwość obniżenia odszkodowania; należy brać pod uwagę stopień winy, a ponadto inne okoliczności, np. stopień przyczynienia się, pobudki, jakimi się kierował;

Inne ograniczenia obowiązku naprawienia szkody – na podstawie art. 440 KC sąd zyskał kompetencję do miarkowania odszkodowania w stosunkach między osobami fizycznymi, gdy ze względu na stan majątkowy poszkodowanego lub osoby odpowiedzialnej za szkodę wymagają takiego ograniczenia zasady współżycia społecznego; obowiązek naprawienia szkody może być ograniczony tylko do poniesionej przez poszkodowanego straty; odszkodowanie nie może przekraczać wartości utraconej lub uszkodzonej rzeczy; spotykane są też ograniczenia co do określonej z góry sumy pieniężnej;

Sposób naprawienia szkody – od wyboru poszkodowanego zależy, czy naprawienie szkody powinno nastąpić przez przywrócenie stanu poprzedniego (restytucja naturalna), czy też przez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej; prawo wyboru jest ograniczone, poszkodowany musi poprzestać na odszkodowaniu pieniężnym w dwóch przypadkach:

• gdyby przywrócenie stanu poprzedniego przez restytucję naturalna było niemożliwe – dotyczy to przypadków zniszczenia rzeczy o charakterze unikatowym, szkody polegającej na utraconych korzyściach;

• gdyby ten sposób naprawienia szkody pociągał za sobą dla zobowiązanego nadmierne trudności albo koszty;

Ponadto prawo wyboru sposobu naprawienia szkody jest wyłączone, gdy pieniężne odszkodowanie jest z góry wskazane w przepisach regulujących odpowiedzialność odszkodowawczą; świadczenie pieniężne powinno być wyrażone w pieniądzu polskim, chociażby zobowiązanie podstawowe opiewało na walutę obcą;

Sposób ustalenia wysokości odszkodowania – dla ustalenia wysokości odszkodowania pieniężnego konieczne jest określenie szkody w pieniądzu:

• miernikiem wartości są ceny – należy określić jaką cenę ma określony przedmiot; należy opowiedzieć się za korzystniejszym dla poszkodowanego miernikiem wyrażonym w postaci pretium singulare;

• miarodajne są ceny z daty ustalenia odszkodowania, czyli z daty wydania orzeczenia przez właściwy organ państwowy;

Odstępstwa – jeżeli szczególne okoliczności wymagają przyjęcia cen istniejących w innej chwili, a więc w momencie wyrządzenia szkody lub w czasie późniejszym, lecz wcześniejszym od chwili wyrokowania; z tej szczególnej kompetencji sąd powinien korzystać tylko wtedy, gdyby stosowanie reguły ogólnej doprowadziło do niepełnego zaspokojenia interesu poszkodowanego albo do bezpodstawnego uzyskania przez niego korzyści;

6. Solidarność dłużników (bierna):

• wierzycielowi przysługuje wierzytelność o spełnienie jednego świadczenia; jeżeli zostanie ono w całości i w sposób należyty spełnione lub jeżeli zostanie w inny sposób zaspokojony, zobowiązanie wygasa;

• po stronie długu występuje kilka podmiotów;

• wierzyciel może żądać w całości lub w części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna; przy czym zaspokojenie przez jednego z nich zwalnia pozostałych;

Podstawa prawna solidarności biernej:

• odpowiednie postanowienia czynności prawnej – z reguły zawarte w umowie stron;

• szereg przepisów prawnych łączy jej powstanie z określonymi umowami (np. 370 KC, powstaje, gdy kilka osób zaciągnęło zobowiązanie dotyczące ich wspólnego mienia;

• znaczna liczba przepisów przewiduje jej powstanie w razie ziszczenia się zdarzeń prawnych innych niż umowy, powstających z ustawy;

Pozycja prawna dłużników wobec wierzyciela:

• zaspokojenie w jakikolwiek sposób wierzyciela przez któregoś z dłużników solidarnych zwalnia z zobowiązania pozostałych;

• zasada reprezentacji na ich korzyść wobec wierzyciela – odnowienie dokonane między wierzycielem a jednym z dłużników solidarnych zwalnia pozostałych dłużników solidarnych, chyba że wierzyciel zastrzegł, iż zachowuje przeciwko nim swe prawa; również zwłoka wierzyciela względem jednego z dłużników ma skutek względem pozostałych; nie obejmuje przypadków zwolnienia z długu lub zrzeczenia się solidarności przez wierzyciela względem jednego z dłużników;

• działania i zaniechania jednego z dłużników solidarnych nie mogą szkodzić pozostałym;

• zarzuty wobec wierzyciela:

• zarzuty osobiste – przysługujące wyłącznie określonemu dłużnikowi wobec wierzyciela

• właściwości lub działania dłużnika wpływające na ważność zobowiązania solidarnego;

• dokonane przez dłużnika z wierzycielem czynności prawne, które uwalniają go ze zobowiązania wobec wierzyciela lub korzystnie modyfikują jego treść;

• zarzuty wspólne – jeżeli zapadł wyrok na korzyść jednego z dłużników solidarnych uwzględniający zarzuty, zwalnia on także pozostałych dłużników;

• ze względu na sposób powstania zobowiązania – niezachowanie właściwej formy czynności prawnej lub nieuzyskanie wymaganej decyzji władzy administracyjnej;

• ze względu na treść zobowiązania – opierają się na zdarzeniu kreującym stosunek zobowiązaniowy, a w szczególności na treść umowy;

Roszczenia regresowe – jeżeli jeden lub niektórzy z dłużników solidarnych przyczynili się do zaspokojenia wierzyciela w części większej, niżby na to wskazywał wiążący ich stosunek wewnętrzny, każdy z nich może żądać zwrotu odpowiedniej części od tych dłużników solidarnych, którzy nie świadczyli lub zaspokoili wierzyciela w części mniejszej; w razie niewypłacalności jednego z dłużników solidarnych przypadającą na niego część rozkłada się na wszystkich pozostałych; identycznie w przypadku solidarności czynnej;

Solidarność wierzycieli (czynna) – po stronie wierzytelności występuje kilka podmiotów; dłużnik zobowiązany jest tylko do jednego świadczenia, które może spełnić do rąk któregokolwiek z nich; dopiero jeśli któryś z nich wystąpi z powództwem, dłużnik zobowiązany jest spełnić świadczenie do jego rąk; zaspokojenie jednego umarza dług wobec innych; może powstać wyłącznie z mocy czynności prawnej; zasada wzajemnej reprezentacji na korzyść wierzycieli wobec dłużnika – zwłoka dłużnika, przerwanie lub zawieszenie biegu przedawnienia względem jednego z wierzycieli odnosi skutek wobec pozostałych; zdarzenie pogarszające położenie jednego nie wpływa na pozostałych;

Struktura prawna zobowiązań solidarnych:

- wielość więzów obligacyjnych – dopuszczalność zajmowania niejednolitej pozycji przez poszczególnych dłużników lub wierzycieli; są niezależne, a wiąże je tylko wspólny cel, którym jest zabezpieczenie i ułatwienie realizacji praw wierzyciela;

- zobowiązania solidarne jako jeden stosunek prawny – zawsze podmiotem tego stosunku pozostaje jedno świadczenie, które, jeżeli zostanie spełnione, stosunek zobowiązaniowy gaśnie ze skutkiem dla wszystkich podmiotów;

Solidarność niewłaściwa - (pozorna, przypadkowa, nieprawidłowa, niezupełna, zobowiązanie in solidum); dłużnicy z różnych tytułów prawnych zobowiązani są spełnić na rzecz tego samego wierzyciela identyczne świadczenie – z tym skutkiem, że spełnienie go przez jednego z dłużników zwalnia pozostałych; równocześnie nie ma ani umowy ani przepisu prawnego, uzasadniającego powstanie zobowiązania solidarnego;

Zobowiązania niepodzielne – gdy przy świadczeniu niepodzielnym po stronie długu lub wierzytelności występuje kilka podmiotów, ich sytuacja prawna kształtuje się wg modelu zobowiązań solidarnych; utrzymuje się wówczas jeden stosunek zobowiązaniowy, o złożonej strukturze wewnętrznej;

• wielość dłużników – podobnie jak przy solidarności biernej;

• wielość wierzycieli – dłużnik zobowiązany jest do spełnienia tylko jednego świadczenia, ale nie przysługuje mu prawo wyboru wierzyciela (obowiązany jest świadczyć na rzecz wierzyciela, który tego zażąda; w razie sprzeciwu innego może świadczyć tylko wszystkim łącznie lub oddać przedmiot świadczenia do depozytu sądowego);

Zobowiązania podzielne – we wszystkich przypadkach, gdy świadczenie jest podzielne i występuje więcej niż jeden wierzyciel lub dłużnik, ale równocześnie brak jest szczególnego tytułu, na mocy którego zobowiązanie przyjmowałoby postać zobowiązania solidarnego, wówczas zarówno dług, jak i wierzytelność dzielą się na tyle niezależnych od siebie części, ilu jest dłużników lub wierzycieli;

7. Umowy zobowiązaniowe – obligacyjne, ich treścią jest zobowiązanie się jednej lub więcej stron do świadczenia;

Umowy zobowiązująco-rozporządzające – jeśli świadczenie polega na przeniesieniu, obciążeniu, ograniczeniu lub zniesieniu prawa podmiotowego, to z reguły umowa zobowiązaniowa wywołuje te właśnie następstwa prawne, stając się czynnością prawną o podwójnym skutku;

Umowy rozporządzające – nie zobowiązują stron lub strony do jakichś świadczeń, lecz bezpośrednio wywołują skutki prawne;

Konsens stron – istotny element umowy; kreuje stosunek zobowiązaniowy i współkształtuje jego treść (obok norm prawnych);

Umowy adhezyjne – właściwie nie jest umową, lecz jednostronnym aktem przystąpienia lub poddania się przez stronę słabszą wzorcowi umowy ustalonemu w całości przez stronę silniejszą;

Umowy jednostronnie i dwustronnie zobowiązujące – obowiązek świadczenia ciąży na jednej (darowizna) lub na obu (lub więcej) stronach (sprzedaż, najem, umowa o dzieło);

Umowy wzajemne – szczególny rodzaj umów dwustronnie obowiązujących; obie strony zobowiązują się w taki sposób, że świadczenie jednej z nich ma być odpowiednikiem świadczenia drugiej (ekwiwalentność świadczeń; subiektywna – umowa wtedy jest wzajemna, gdy wg oceny stron świadczenia ich są względem siebie równowartościowe; obiektywna – świadczenie niekoniecznie muszą mieć ten sam walor ekonomiczny ustalany wg kryteriów obiektywnych); umowy te charakteryzuje więź polegająca na zależności świadczenia jednej strony od świadczenie drugiej strony; umowa musi mieścić się w ramach odpłatnych czynności prawnych (każda ze stron uzyskuje jakąś korzyść majątkową);

Umowy nazwane (typowe):

• umowy, których essentialia negotii (elementy podmiotowo istotne) obejmują wzajemne sprzężenia świadczeń; w tych przypadkach określony typ umowy z mocy samej definicji należy do umów wzajemnych;

• umowy, których essentialia negotii wykluczają obowiązek świadczenia drugiej strony (np. darowizna); umowy tego rodzaju nie mogą mieć charakteru wzajemnego, ponieważ są jednostronnie zobowiązujące;

• umowy, których essentialia negotii nie rozstrzygają tej kwestii, dopuszczając nadanie im kształtu zarówno umów jednostronnie jak i dwustronnie zobowiązujących;

• umowy, których essentialia negotii wskazuje na dwustronny obowiązek świadczenia, lecz niewzajemny charakter umów;

Konsekwencje sprzężenia wzajemnych świadczeń: nieważność zobowiązania jednej strony powoduje nieważność zobowiązania drugiej strony jako kauzalnie uzależnionego od świadczenia wzajemnego (tzw. genetyczne synallagma); struktura zobowiązań wzajemnych ma doniosłe znaczenie do określenia sposobu ich wykonania oraz skutków ich niewykonania (funkcjonalne synallagma);

Umowy realne – dojście do skutku umowy wymaga nie tylko złożenia zgodnego oświadczenia woli stron, ale także wręczenia rzeczy;

Umowy kauzalne – przyczynowe; ważność czynności kauzalnych zależy od istnienia odpowiedniej podstawy prawnej świadczenia; obowiązuje ogólna reguła kauzalności czynności prawnych;

Umowy abstrakcyjne – oderwane; podstawa prawna świadczenia nie wpływa na ważność zobowiązania; ochrona dłużnika jest ograniczona – nie może on skutecznie podnieść zarzutów powołujących się na nieistnienie lub brak porozumienia stron co do celu prawnego świadczenia; istnieje możliwość kreowania przez strony czynności abstrakcyjnych, mimo iż ustawa w takie postaci ich nie skonstruowała;

Umowy losowe – ze struktury niektórych umów wynika, że rozmiar, a nawet istnienie świadczenia zależą od przypadku; od umów zawartych pod warunkiem różnią się tym, że warunek jest postanowieniem dodanym do umowy, której zawarcie w postaci bezwarunkowej jest możliwe; natomiast w przypadku umowy losowej niepewność stanowi jej konstytutywny element;

Swoboda umów – kompetencja do kształtowania przez podmioty wiążących je stosunków prawnych w drodze dwu- lub wielostronnych oświadczeń woli;

• swoboda kształtowania treści umów

• swoboda zawierania umów (możność decydowania o zawarciu lub niezawarciu umowy, o wyborze kontrahenta, zmianie lub rozwiązaniu umowy);

Autonomia woli – obejmuje także inne niż umowa postacie kształtowania stosunków cywilnoprawnych mocą własnych decyzji zainteresowanych podmiotów;

Zasada swobody umów – norma prawna przyznająca podmiotom prawa cywilnego generalną kompetencję do swobodnego kształtowania stosunków zobowiązaniowych poprzez umowy, ponadto do interpretowania i stosowania konkretnych norm prawnych na rzecz tej kompetencji; strony zawierają umowę mogą ułożyć stosunek prawny wg swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości stosunku, ustawie, ani zasadom współżycia społecznego;

Zakres swobody umów:

• granice wyznaczone przez ustawę – przez ustawę należy rozumieć tylko normy bezwzględnie wiążące oraz semiimperatywne; w razie sprzeczności umowy z normą względnie wiążącą norma ta nie znajduje zastosowania, a treść stosunku zobowiązaniowego reguluje umowa; RP realizuje postulat ochrony strony słabszej umowy poprzez stanowienie semiimperatywnych norm, które co coraz szerszej mierze pojawiają się na obszarze stosunków cywilnoprawnych odpowiednio determinując sferę swobody kontraktowej;

• granice wyznaczone przez zasady współżycia społecznego – bezwzględnie nieważne są wszelkie czynności prawne sprzeczne z zasadami współżycia społecznego; należy uznać za niedopuszczalne umowy sprzeczne z uczciwością i rzetelnością kupiecką lub kształtujące wzajemne stosunki między stronami w sposób urągający słuszności; umowy dławiące – polegają na jednostronnie narzuconej formie zaspokojenia potrzeb ludności na trudno dostępne dobra wraz z rażącą nieadekwatnością świadczeń wzajemnych;

• granice wyznaczone przez naturę zobowiązania - wskaźnik ten każe respektować ogólne właściwości każdego stosunku zobowiązaniowego powstałego na podstawie umowy; należy do nich reguła, że umowa wiąże jedynie strony które ją zawarły lub wyraziły na niż swoją zgodę; w konsekwencji granicę swobody umów stanowi poszanowanie interesów osób trzecich i łącząca się z tym zasada bezpieczeństwa obrotu prawnego; granica swobody umów zostanie przekroczona wówczas, gdy strony ukształtują stosunek prawny odmiennie, niż jednakowo ukształtowana przez ustawodawcę treść wszystkich zobowiązań bądź wszystkich zobowiązań określonego rodzaju;

Skutki przekroczenia granic - Art. 58 KC przewiduje nieważność czynności sprzecznej z ustawą, chyba, że właściwy przepis przewiduje inny skutek; jeżeli nieważnością dotknięta byłaby tylko część czynności prawnej, wówczas czynność ta jest ważna w pozostałej części chyba, że bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dotknięta; umowa zawarta z przekroczeniem którejkolwiek z granic swobody umów jest bezwzględnie nieważna jako sprzeczna z ustawą;

Pierwotna niemożliwość świadczenia – umowa o świadczenie niemożliwe jest nieważna; kwalifikacja ta odnosi się tylko do sytuacji, gdy świadczenie było niemożliwe w chwili zawarcia umowy; jeżeli stało się ono niemożliwe dopiero później to umowa jest ważna, aczkolwiek nie może być wykonana i w takim przypadku znajdują zastosowanie przepisy określające skutki niewykonania zobowiązania; gdyby jedna ze stron wiedziała w chwili zawarcia umowy o niemożliwości świadczenia i drugiej strony z błędu by nie wyprowadziła, to takie zachowanie wywołuje sankcję w postaci obowiązku naprawienia szkody, ograniczonego do ujemnego interesu umownego (szczególny przypadek culpa in contrahendo);

Wyzysk – umowa jest wadliwa jeśli zostaną spełnione przesłanki:

• obiektywna – znajduje wyraz w kwalifikowanej dysproporcji świadczeń stron; jedna ze stron w zamian za swoje świadczenie przyjmuje lub zastrzega dla siebie albo dla osoby trzeciej świadczenie, którego wartość majątkowa jest rażąco wysoka w stosunku do wartości świadczenia wzajemnego;

• subiektywna – strona, która zastrzega lub przyjmuje świadczenie niewspółmiernie wysokie, wyzyskuje dla osiągnięcia tego celu przymusowe położenie, niedołęstwo lub niedoświadczenie drugiej strony;

Skutki prawne – umowa zawarta dla wyzysku nie jest bezwzględnie nieważna. Ustawodawca zmierza do przywrócenia zachwianej równowagi ekonomicznej między wzajemnymi świadczeniami stron; dla osiągnięcia tego celu pokrzywdzony może żądać albo zmniejszenia swojego świadczenia, albo zwiększenia świadczenia wzajemnego, albo równoczesnego zmniejszenia własnego świadczenia i zwiększenia świadczenia wzajemnego; pokrzywdzony może żądać unieważnienia umowy na drodze sądowej i dopiero konstytutywne orzeczenie sądu powoduje modyfikację albo unieważnienie; uprawnienia te wygasają z upływem 2 lat od zawarcia umowy – termin zawity;

Kwalifikacja prawna wyzysku – należy uznać za wadliwość treści czynności prawnej; wzruszalność umowy przez pokrzywdzonego;

8. Culpa in contrahendo – zachowania partnerów ocenia się na podstawie przepisów o czynach niedozwolonych; zawinione naruszenie powszechnie obowiązujących w tej mierze reguł postępowania określonych w ustawach lub wskazanych w zasadach współżycia społecznego uzasadnia więc powstanie roszczenia o wyrównanie szkody wyrządzonej przez to, że zamierzona umowa nie doszła do skutku lub okazała się nieważna (odszkodowanie w granicach ujemnego interesu umownego); może też polegać na naruszeniu odpowiednich zobowiązań określonych w umowie (jednak zawarcia takiej umowy nie domniemywa się i na poszkodowanym spoczywa ciężar dowodu); jeżeli w toku negocjacji dochodzi do udostępnienia przez jedną stronę – drugiej informacji z zastrzeżeniem poufności, wówczas strona, która taką informację uzyskała jest zobowiązana jej nie ujawniać, nie przekazywać innym osobom, oraz nie wykorzystywać dla własnych celów; jako dłużnik strona ta ponosi odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania; wierzyciel może żądać naprawienia szkody albo może domagać się od zobowiązanego wydania korzyści, które ten uzyskał w skutek naruszenia zobowiązania;

Umowa przedwstępna – należy do klasy umów nazwanych; jedna lub obie strony zobowiązują się do zawarcia w przyszłości oznaczonej umowy (umowy przyrzeczonej); zawarcie umowy przyrzeczonej jest świadczeniem; umowę zawiera się przez zgodne oświadczenie woli stron;

Umowa przedwstępna może mieć charakter:

• jednostronnie zobowiązujący – wyłącznie jednej stronie przysługuje uprawnienie do żądania od drugiej strony, aby zawarła ona umowę;

• dwustronnie zobowiązujący – uprawnienie takie ma każda ze stron względem drugiej strony

Umowa definitywna – wyznacza powinne zachowanie stron realizujące zamierzony przez nie cel gospodarczy; o tym czy strony zawierają umowę definitywną czy przedwstępną decyduje treść ich zgodnych oświadczeń woli; na podstawie umowy przedwstępnej nie można się domagać spełnienia tych świadczeń, do których strony mają się zobowiązać dopiero w umowie przyrzeczonej; niekiedy strony w umowie przedwstępnej zobowiązują się do dokonania pewnych czynności; jeżeli umowa definitywna zostanie zawarta, dokonanie wspomnianych czynności zalicza się na poczet świadczeń określonych w umowie definitywnej; gdy umowa definitywna nie zostanie zawarta, stronie która tych czynności dokonała służy roszczenie z tytułu nienależnego świadczenia;

Umowa ramowa – z umową przedwstępną łączy ją wspólna funkcja polegająca na organizowaniu procesu zawierania umów w przyszłości; przystosowana jest do wielokrotnego zawierania określonego rodzaju umów względem niej wykonawczych; ustala się w niej sposób zawierania umów wykonawczych, elementy ich treści, ale nie na tyle dookreślone aby można było uznać, że spełnia ona wymagania stawiane umowom przedwstępnym; wiele umów ramowych zawiera zobowiązanie do kontraktowania w przyszłości; nie wynika z niej zobowiązanie do zawarcia określonej umowy;

Przesłanka ważności umowy przedwstępnej – jest ważna, jeśli określa istotne postanowienia umowy przyrzeczonej; ma to umożliwić sądowi ustalenie treści umowy definitywnej; w umowie przedwstępnej należy wskazać co najmniej minimalną treść umowy definitywnej; powinna odpowiadać ogólnym przesłankom stawianym każdej czynności prawnej; ustawa nie wymaga zachowania formy szczególnej;

Termin zawarcia umowy przyrzeczonej – jego oznaczenie nie stanowi przesłanki ważności umowy przedwstępnej; jest terminem wykonania zobowiązania; jego upływ powoduje wymagalność roszczenia uprawnionego; wyznacza też bieg terminu przedawnienia; gdy umowa przedwstępna nie określa terminu jej zawarcia, strona uprawniona do żądania zawarcia umowy przyrzeczonej w ciągu jednego roku wyznaczyć odpowiedni termin zawarcia umowy definitywnej; uprawniona może być jedna albo dwie strony; jeżeli obie strony są uprawnione i każda z nich oznaczy inny termin, wiążący dla stron jest termin wyznaczony przez stronę, która wcześniej złożyła stosowne oświadczenie; jeżeli termin zawarcia umowy definitywnej nie został wyznaczony w sposób wyżej określony nie można żądać zawarcia umowy przyrzeczonej, oznacza to, że termin roczny ma charakter zawity i po jego upływie zobowiązanie z umowy przedwstępnej wygasa;

Skutki niezawarcia umowy przedwstępnej:

• skutek słabszy – obowiązek naprawienia szkody, jaka osoba uprawniona poniosła przez to, że liczyła na zawarcie umowy przyrzeczonej (odszkodowanie w granicach negatywnego interesu umownego);

• skutek silniejszy – polega na obowiązku zawarcia umowy przyrzeczonej; uprawniony może żądać od strony zobowiązanej aby złożyła oświadczenie woli określonej treści, stanowiące konieczny element dojścia do skutku umowy przyrzeczonej; jeżeli strona zobowiązana nie złoży takiego oświadczenia woli, to prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające taki obowiązek zastępuje to oświadczenie; dopuszczalny jest jedynie wtedy, gdy czyni zadość wymaganiom, od których zależy ważność umowy przyrzeczonej; jeżeli strona uprawniona skorzysta ze skutku silniejszego, nie może domagać się odszkodowania;

Przedawnienie – wynikające z umowy przedwstępnej roszczenia o zawarcie umowy przyrzeczonej lub o naprawienie szkody przedawniają się z upływem roku od dnia w którym umowa przyrzeczona miała być zawarta; wyjątek: gdy sąd oddali żądanie zawarcia umowy przyrzeczonej, w przypadku takim roszczenie o naprawienie szkody przedawnia się z upływem roku od dnia, w którym orzeczenie stało się prawomocne; umożliwia to uprawnionemu realizację roszczenia odszkodowawczego wtedy, gdy jego roszczenie o zawarcie umowy okazało się bezzasadne;

Ograniczenia swobody zawierania umów:

• ograniczenia doboru kontrahenta – ograniczenia podmiotowe ustanawia polski system prawny dla ochrony osób uczestniczących w stosunkach cywilnoprawnych, a zwłaszcza osób fizycznych; pewne rodzaje działalności gospodarczej połączone ze zwiększonym ryzykiem podejmować mogą wyłącznie określone rodzaje osób prawnych; mogą mieć na względzie wyłącznie interes indywidualnie określonych osób; od decyzji zainteresowanych zależy, czy ograniczenia te zostaną w konkretnym przypadku zrealizowane, np. prawo pierwokupu;

• obowiązek kontraktowania – system prawny nakłada obowiązek zawierania umów na podmioty, które wyłącznie dostarczają dóbr lub świadczą usługi o istotnym dla wszystkich znaczeniu; realizacja obowiązku zależy od inicjatywy podmiotu zainteresowanego uzyskaniem dobra lub usługi od podmiotu zobowiązanego do zawarcia umowy; adresat oferty zobowiązany jest ją przyjąć; jeżeli oferty nie przyjmie podmiot uprawniony może żądać aby sąd wydał orzeczenie stwierdzające obowiązek złożenia oświadczenia woli o przyjęciu oferty, co zastępuje złożenie takiego oświadczenia woli i powoduje zawarcie umowy; może też poprzestać na żądaniu odszkodowania z tytułu niespełnienia zobowiązania; obowiązek zawarcia umowy może być nałożony i realizowany z inicjatywy organów administracji publicznej oraz przy zastosowaniu sankcji administracyjnych lub karnych (sankcji odszkodowania w granicach ujemnego interesu);

• zezwolenia administracyjne – ustawodawca może ograniczyć swobodę zawarcia umowy także w ten sposób, że uzależni jej ważne dojście do skutku od zezwolenia administracyjnego; nie kreuje ono obowiązku zawarcia umowy;

• tryb zawierania umowy – postać ograniczenia swobody kontraktowania; polega na nakazaniu przez ustawę określonego trybu zawierania umowy; decyzje organów upoważnionych powinny opierać się na zobiektywizowanych przesłankach, zapewniających podejmowanie decyzji realnych i optymalnych w danej sytuacji dla interesu publicznego; służą one zachowaniu zdrowej konkurencji, dając równe szanse podmiotom, które ubiegają się o zawarcie umowy z osobami upoważnionymi do dysponowania mieniem publicznym;

9. Wzorce umów

Geneza i funkcja społeczna – wzorce umów pojawiają się pod różnymi nazwami najbardziej rozpowszechnione jest określenie „ogólne warunki umów”; przyspieszają one procedurę zawierania umów, ułatwiają racjonalizację prowadzenia wielkich przedsiębiorstw; stosowanie wzorców przez przedsiębiorców wiąże się z zagrożeniem interesów ich kontrahentów; dzieje się tak gdy przedsiębiorca zajmuje silniejszą pozycję wobec swoich kontrahentów może narzucić im korzystne dla siebie, a krzywdzące druga stronę postanowienia masowo zawieranych umów; silniejsza pozycja znajduje wyraz: na płaszczyźnie intelektualnej (lepsze rozpoznanie sensu umowy) i na płaszczyźnie ekonomicznej (dominacji na rynku);

Trzy typy wzorców:
a) wzorce normatywne, mające postać przepisów prawnych
b) wzorce kwalifikowane, wydawane przez upoważnione do tego przez szczególne przepisy przedsiębiorstwa
c) wzorce niekwalifikowane wydawane bez szczególnego upoważnienia przez przedsiębiorstwa

Wzorzec umowy – należy odnieść go do jednostronnie przygotowanych z góry przed zawarciem umowy, gotowych klauzul umów; redagowane są w postaci formularzy określających treść konkretnej umowy z pozostawieniem miejsc pustych dla skonkretyzowania zmiennych elementów umowy; przeznaczony jest do wielokrotnego stosowania przez stronę, która go ustaliła; mogą zawierać tylko tego rodzaju postanowienia umowne, które są powtarzalne w umowach, dla których je przeznaczono; zawarte w nim postanowienia uzupełniają treść stosunku prawnego powstałego z indywidualnej umowy; mogą je wydawać przedsiębiorcy;

Charakter prawny wzorca – oddziałują na zachowania ich adresatów; charakter prawny łączy się z jego doniosłością prawną; jest kwalifikowanym oświadczeniem woli mającym szczególny reżim prawny; nie wymaga zgody kontrahenta; szczególne upoważnienia ustawowe do wydawania wzorców umownych nie są konieczne albowiem kompetencja do ich wydawania opiera się na ogólnej zasadzie wolności umów i dlatego może je wydawać bez szczególnej normy kompetencyjnej każdy kontrahent;

Informacja o wzorcu przesłanką mocy wiążącej wzorca – nie wymaga opublikowania; ustawodawca nałożył na stronę ustalająca sankcję ustalającą wzorzec ciężar poinformowania o nim drugiej strony umowy i to pod sankcją niezwiązania jej postanowieniami wzorca; właściwe poinformowanie drugiej strony o wzorcu umowy stanowi cel wielu przepisów KC regulujących przesłankę skuteczności prawnej wzorca;

• doręczenie – wzorzec umowy wiąże druga stronę jeżeli został jej doręczony przy zawarciu umowy; doręczenie powinno nastąpić przy zawarciu umowy – w każdym razie z takim wyprzedzeniem, by adresat mógł zapoznać się z treścią wzorca przed zawarciem umowy; jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej wzorce umowne powinny być doręczane w całości;

• inne sposoby informowania o wzorcu – gdy posługiwanie się wzorcem jest w stosunkach danego rodzaju zwyczajowo przyjęte, a druga strona mogła z łatwością dowiedzieć się o jego treści, nie jest konieczne jego doręczenie; troska o dostępności informacji spoczywa na stronie ustalającej wzorzec;
  jeżeli drugą stroną jest konsument, zastosowanie tego ułatwionego sposobu informowania ograniczone zostało do umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego; w przypadku wszystkich innych umów konsumenckich doręczenie wzorca jest konieczną przesłanką jego skuteczności;

• przejrzystość (transparentność) – powinien być sformułowany jednoznacznie i w sposób zrozumiały; wzorcom umów konsumenckich należy pod tym względem stawiać szczególnie wysokie wymagania; jeżeli treść wzorca okaże się niezrozumiała, wzorzec nie wywołuje skutków prawnych; jeżeli wzorzec jest zrozumiały, ale z punktu widzenia jego typowego adresata i przy zastosowaniu ogólnych reguł wykładni nie da się jednoznacznie ustalić znaczenia postanowień wzorca, należy przyjąć takie jego znaczenie, jakie jest korzystniejsze dla drugiej strony umowy (na rzecz konsumenta);

Wzorzec a umowa:

• pierwszeństwo umowy – w razie sprzeczności umowy z wzorcem strony są związane umową; sprzeczność treści wzorca z treścią umowy nie wpływa na ocenę jej ważności; umowa jest ważna i wywołuje skutki prawne wyrażone w jej treści; wzorzec również zachowuje swą doniosłość prawną, jednakże staje się bezskuteczny względem drugiej strony, w zakresie w jakim jest sprzeczny z umową;

• wydanie wzorca w czasie trwania stosunku prawnego o charakterze ciągłym – wydany wzorzec wiąże wówczas drugą stronę, jeżeli nie wypowiedziała ona umowy w najbliższym terminie wypowiedzenia; skutek ten następuje dopiero wtedy, gdy spełnione są ogólne wymagania dla wzorców umownych; o wydanym wzorcu druga strona powinna być poinformowana; zmiana treści istniejącego stosunku zobowiązaniowego przez wydanie wzorca dopuszczalna jest wyłącznie na podstawie klauzuli modyfikacyjnej, zawartej w umowie lub wzorcu, albo na podstawie szczególnego przepisu prawnego; takie postanowienie powinno spełniać następujące warunki:

• nie może uprawniać do dokonania takich zmian, które naruszają istotne elementy umowy;

• nie może mieć charakteru blankietowego, lecz wskazywać okoliczności uzasadniające zmianę dotychczasowego, albo wydanie nowego wzorca;

• konflikt wzorców – pojawia się wówczas, gdy obie strony umowy są przedsiębiorcami i stosują różne, ustalone przez siebie wzorce; jeżeli strony zawarły umowę w takiej sytuacji, wiążą je tylko te postanowienia, które nie są ze sobą sprzeczne; nie dochodzi do zawarcia umowy, gdy po otrzymaniu oferty oblat niezwłocznie zawiadomi oferenta, ze nie zamierza zawierać umowy przy zastosowaniu wzorca ustalonego przez oferenta;

10. Umowy konsumenckie – takie umowy zobowiązujące, w których po jednej stronie występuje przedsiębiorca (każdy podmiot prawa cywilnego, który we własnym imieniu prowadzi działalność gospodarczą lub zawodową), a po drugiej konsument (osoba fizyczna, która dokonuje czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową);

• Zasady – regulacja umów konsumenckich zmierza do pełnego respektowania rzeczywistych decyzji konsumenta dobrze poinformowanego o sensie i skutkach zawieranej umowy oraz po jego dojrzałym namyśle; obowiązek dokładnego poinformowania konsumenta o przedmiocie i treści umowy oraz o przedsiębiorcy; ustanowienie reguł prawnych chroniących prywatność konsumenta; ustanowienie ustawowego prawa odstąpienia od umowy; określenie szczególnego systemu kontroli sposobu zawierania i treści umów konsumenckich;

• regulacja prawna – zasady te realizują poszczególne instytucje prawne odnoszące się do umów konsumenckich; dwa typy:

• jedne z nich odnoszą się do poszczególnych typów umów konsumenckich, wyróżnionych wg ich treści; np. reguły chroniące konsumentów w zakresie sprzedaży konsumenckiej;

• drugie odnoszą się bądź do wszystkich umów konsumenckich, bądź do znacznej ich części;

• instytucje o ogólnym zakresie stosowania:

• niedozwolone postanowienia (klauzule) umowne

• umowy zawierane poza lokalem przedsiębiorstwa

• umowy zawierane na odległość

Niedozwolone postanowienie umowne – chodzi tu o klauzule które kształtują prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami rażąco naruszając jego interesy; czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego jest nieważna w całości lub w części; unormowanie to nie odpowiada postulatowi skutecznej ochrony konsumenta; sankcja nieważności czynności prawnej, uderza w jego interesy, pozbawiając go możliwości nabycia potrzebnego mu dobra lub usługi;

• Zakres stosowania – zakresem tej regulacji objęte są umowy konsumenckie zawierane przy użyciu wzorca umowy ale i bez niego; regulacja ta odnosi się tylko do niektórych postanowień umów konsumenckich wyróżnionych wg treści oraz sposobu ich ustanowienia:
  - nie są nią objęte postanowienia określające główne świadczenia stron, jeżeli zostały sformułowane jednoznacznie
  - należy wyłączyć te klauzule, które zostały indywidualnie uzgodnione
  - zakresem szczególnej regulacji objęte są te postanowienia umowy, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu; odnosi się to do postanowień umowy przejętych z wzorca umowy, a także do postanowień wzorca niewłączonego do umowy, lecz wiążącego konsumenta na podstawie doręczenia go lub poinformowania o nim w inny sposób przewidziany ustawą;

• Indywidualne uzgodnienie klauzul umownych – brak rzeczywistego wpływu na treść umowy polega na tym, że nie uzgodnił on indywidualnie poszczególnych jej postanowień; ciężar dowodu, że postanowienie zostało uzgodnione indywidualnie spoczywa na tym, kto się na to powołuje. Jest to rozstrzygnięcie korzystne dla konsumenta;

• Przesłanki uznania klauzuli za niedozwoloną – taka ich treść, która kształtuje prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy; przez pojęcie dobrych obyczajów należy rozumieć taki zespół norm pozaprawnych, na który składają się normy moralne i obyczajowe powszechnie przyjęte w stosunkach gospodarczych dla realizacji określonych wartości;

• Katalog klauzul z art. 385³ KC – katalog typowych klauzul niedozwolonych; obejmuje klauzule które odznaczają się tym, że:
  - ograniczają bądź wyłączają odpowiedzialność przedsiębiorcy
  - przekazują przedsiębiorcy kontrolę nad treścią postanowień i wykonaniem umowy
  - kształtują lub umożliwiają przedsiębiorcy kształtować niekorzystnie dla konsumenta czas trwania umowy
  - w inny sposób naruszają równowagę kontraktową

Sąd będzie mógł uznać klauzulę o treści określonej we wspomnianym przepisie za niedozwoloną dopiero wtedy, gdy przeprowadzona przez niego ocena nie pozwoli mu na jednoznaczną ocenę;

• Skutki uznania klauzuli za niedozwoloną – klauzule takie nie wiążą konsumenta; umowa zostaje zawarta i wywiera wszystkie skutki prawne określone w jej treści, poza tymi, jakie wskazane zostały w klauzulach niedozwolonych;

• Kontrola treści konkretnego stosunku prawnego – kontrolą incydentalną; wykonują ją sądy, rozpatrując w procesie indywidualną sprawę w celu ustalenia wiążącej strony treści stosunku prawnego.; orzeczenie sądu wywołuje skutki wyłącznie dla stron sprawy;

• Kontrola abstrakcyjna – abstrakcyjność kontroli wzorca polega na jego ocenie samodzielnie; powództwo o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone może wnieść:

- każda osoba, wobec której może być zastosowana kwestionowana w pozwie klauzula;

- organizacja społeczna do której zadań statutowych należy ochrona interesów konsumentów oraz rzecznik konsumentów i Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów;
- zagraniczna osoba wpisana na listę organizacji uprawnionych w państwach UE do wszczęcia postępowania o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone, opublikowaną w Dzienniku Urzędowym Wspólnot Europejskich, jeżeli cel jej działania uzasadnia wystąpienie przez nią z takim żądaniem dotyczącym umów stosowanych w Polsce, zagrażających interesom konsumentów w państwie członkowskim, w którym organizacja ta ma swoją siedzibę;

Sprawy te rozpatruje Sąd Okręgowy w Warszawie sprawujący funkcje sądu ochrony konkurencji i konsumentów;

Umowy zawierane poza lokalem przedsiębiorstwa – regulacja ogólna ma na celu:

- ochronę życia prywatnego człowieka przed agresywnymi i bezwzględnymi sposobami oferowania usług lub dóbr przez przedsiębiorców;
- ochronę konsumenta przed zaskoczeniem go ofertą przedsiębiorcy w sytuacji gdy nie ma właściwych przesłanek aby konsument mógł podjąć decyzję o zawarciu umowy po dojrzałym namyśle;
- zapewnienie konsumentowi identyfikacji przedsiębiorcy działającego poza swoim lokalem;

• Miejsce zawarcia umowy – lokal przedsiębiorstwa – miejsce przeznaczone do obsługiwania publiczności i oznaczone zgodnie z przepisami o działalności gospodarczej; umowy zawierane w lokalu przedsiębiorstwa, ale będące rezultatem zorganizowanego zbierania ofert konsumentów w czasie odwiedzin przedsiębiorcy lub osoby działającej w jego imieniu w miejscu pracy konsumenta, w jego mieszkaniu albo w miejscu jego prywatnego pobytu – ustawa traktuje jakby były zawierane poza lokalem przedsiębiorstwa;

• Wyłączenia – przepisów umów nie stosuje się do umów wskazanych w art. 5. katalog tych wyłączeń ma charakter wyczerpujący; opiera się na zróżnicowanej motywacji (brakiem elementu zaskoczenia konsumenta, małą wartością przedmiotu umowy, generalnym niestosowaniem reżimu konsumenckiego do nieruchomości, zindywidualizowanym charakterem umowy, swoistym reżimem umów ubezpieczeniowych i obrotu papierami wartościowymi);

• Sposób zawarcia umów poza lokalem przedsiębiorstwa – przedsiębiorca lub jego reprezentant powinien okazać konsumentowi dokument potwierdzający prowadzenie przedsiębiorstwa i dokument tożsamości (reprezentant – umocowanie); przedsiębiorca przed zawarciem umowy powinien poinformować konsumenta na piśmie o prawie do odstąpienia od umowy we właściwym terminie i wręczyć mu wzór oświadczenia o odstąpieniu wraz z oznaczeniem swojego imienia i nazwiska oraz adresem zamieszkania; przedsiębiorca może żądać aby konsument potwierdził to na piśmie; w razie zawarcia umowy przedsiębiorca zobowiązany jest wręczyć konsumentowi pisemne jej potwierdzenie, stwierdzające datę jej zawarcia, rodzaj i przedmiot świadczenia oraz cenę (zachowanie formy pisemnej umowy);

• Odstąpienie od umowy - konsumentowi z mocy ustawy przysługuje prawo odstąpienia od umowy i to bez podania przyczyn; jest to prawo kształtujące, które konsument wykonuje przez oświadczenie składane drugiej stronie.; liczy się chwila wysłania oświadczenia adresatowi; oświadczenie wymaga formy pisemnej ad probationem; ustawa określa 10–dniowy termin do złożenia oświadczenia; po jego upływie prawo do odstąpienia wygasa, chyba że strony ustaliły w umowie dłuższy termin; bieg terminu rozpoczyna się od dnia zawarcia umowy; jeżeli konsument nie został poinformowany na piśmie o prawie odstąpienia od umowy, bieg terminu 10- dniowego rozpoczyna się dopiero od uzyskania informacji o prawie odstąpienia; prawo do odstąpienia wygasa z upływem trzech miesięcy od wykonania umowy; w razie odstąpienia umowa uważana jest za niezawartą; konsument i przedsiębiorca zwolniony jest od zobowiązań zaciągniętych w umowie, a to co strony świadczyły ulega zwrotowi w stanie niezmienionym, chyba, ze zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu; zwrot powinien nastąpić niezwłocznie, nie później niż w terminie 14 dni; jeżeli konsument dokonał przedpłaty nalezą mu się odsetki ustawowe;

Umowy zawierane na odległość – celem tej regulacji jest ochrona konsumenta przed zagrożeniami wynikającymi stąd, że przy zawieraniu umowy nie uczestniczy bezpośrednio przedsiębiorca; konsument ma ograniczone możliwości zapoznania się z przedmiotem świadczenia, identyfikacji przedsiębiorcy, a także kontrolowania środków komunikowania się jakimi posługuje się przedsiębiorca;

• Zawarcie umowy na odległość – strony nie są fizycznie obecne i nie porozumiewają się ze sobą twarzą w twarz, lecz posługują się środkami technicznymi pozwalającymi im na przekaz informacji; są to : drukowany lub elektroniczny formularz zamówienia niezaadresowanego lub zaadresowanego, reklama w postaci elektronicznej, katalog, telefon, fax, TV; umowa zawierana na odległość obejmuje tylko takie sytuacje gdy przedsiębiorca zorganizował swoja działalność przez wykorzystanie środków porozumiewania się na odległość;

• Wyłączenia – nie wszystkie umowy konsumenckie zawierane na odległość objęte są szczególnym reżimem ochronnym; do umów wskazanych w art. 16 ust. 2 OchrKonsU reżim ochronny ustawy stosuje się tylko częściowo, z wyłączeniem art. 9 dotyczącego informacji wstępnej, art. 7 o odstąpieniu od umowy i art. 12 regulującego termin wykonania umowy;

• Zgoda konsumenta na posłużenie się określonym środkiem porozumiewania się na odległość – posłużenie się telefonem, wizjonerem, telefaksem, pocztą elektroniczną, automatycznym urządzeniem wywołującym lub innym środkiem komunikacji elektronicznej w celu złożenia propozycji zawarcia umowy może nastąpić wyłącznie za uprzednią zgodą konsumenta;

• Obowiązek informacji – konsument powinien być poinformowany przez przedsiębiorcę – najpóźniej w chwili złożenia przez niego propozycji zawarcia umowy – o elementach identyfikujących go oraz o przedmiocie umowy i prawach i obowiązkach storn; informacje te przedsiębiorca przekazuje przy użyciu środka porozumiewania się na odległość; powinny one być sformułowane jednoznacznie, w sposób zrozumiały i łatwy do odczytania; niedochowanie tych wymagań może prowadzić do stwierdzenia, że z braku konsensu umowa nie została zawarta lub, ze jest nieważna co powoduje powstanie odpowiedzialności za culpa in contrahendo;

• Treść umowy – ustalają ją strony; postanowienia umowy mogą regulować sytuację prawną konsumenta tylko korzystniej od regulacji ustawowej, natomiast nie gorzej; w odniesieniu do umów o świadczenia ciągłe lub okresowe, jeżeli zostały one zawarte na czas dłuższy niż rok, poczytuje się je po upływie tego terminu za zawarte na czas nieoznaczony; umowy takie można wypowiedzieć z zachowaniem terminu miesięcznego, ale strony mogą zastrzec krótszy termin wypowiedzenia; umowa zakazuje nakładać na konsumenta obowiązek zapłaty ceny lub wynagrodzenia przed otrzymaniem świadczenia; powinna określać miejsce i sposób składania reklamacji niepowodujący nadmiernych trudności lub kosztów po stronie konsumentów; termin wykonania umowy strony ustalają swobodnie; jeżeli nie uczynią tego przedsiębiorca powinien wykonać umowę najpóźniej w okresie 30 dni po zawarciu umowy;

• Skutki niewykonania umowy przez przedsiębiorcę – przedsiębiorcy służy prawo odstąpienia od umowy, jeżeli nie może on spełnić świadczenia z tego powodu, ze przedmiot świadczenia nie jest dostępny; wykonanie tego prawa powinno nastąpić niezwłocznie – nie później niż w okresie 30 dni od zawarcia umowy; przedsiębiorca obowiązany jest zwrócić konsumentowi otrzymaną sumę pieniędzy; przedsiębiorca nie ponosi odpowiedzialności odszkodowawczej w tytułu niewykonania umowy; jeżeli przedsiębiorca nie może wykonać zobowiązania z powodu przejściowej niemożliwości spełnienia świadczenia o właściwościach określonych przez konsumenta odpowiada on na zasadach ogólnych; strony mogą w umowie zastrzec, iż przedsiębiorca może w takim przypadku zwolnić się ze zobowiązania przez spełnienie świadczenia zastępczego o analogicznych cechach i tej samej cenie;

• Zapłata kartą płatniczą – jeżeli konsument płaci kartą płatniczą, która została niewłaściwie wykorzystana, może on żądać unieważnienia na koszt przedsiębiorcy zapłaty i ewentualnego odszkodowania;

• Odstąpienie od umowy przez konsumenta – konsumentowi przysługuje prawo odstąpienia od zawartej umowy bez podania przyczyn i bez obowiązku świadczenia odstępnego; prawo to służy konsumentowi w terminie zawitym 10 dniowym – liczonym od dnia wydania rzeczy, a gdy umowa dotyczy świadczenia usług – od dnia jej zawarcia; termin ten ulega przedłużeniu do 3 miesięcy, gdy przedsiębiorca nie potwierdzi złożonej przez siebie propozycji zawarcia umowy; z prawa do odstąpienia konsument nie może korzystać w sytuacjach określonych w art. 10 ust. 3 OchrKonsU; strony mogą w umowie zastrzec prawo odstąpienia od umowy we wskazanych wyżej okolicznościach;

• Umowy dotyczące usług finansowych – usługi finansowe: czynności bankowe, umowy kredytu konsumenckiego, czynności ubezpieczeniowe oraz umowy uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych, z wyjątkiem otwartych i pracowniczych funduszy emerytalnych; przedsiębiorca powinien poinformować konsumenta o sposobie uzyskania pełnej informacji; konsument ma prawo otrzymać potwierdzenie tych informacji na piśmie lub za pomocą innego statecznego nośnika informacji; konsumentowi przysługuje prawo odstąpienia od umowy w terminie 14 dni od jej zawarcia albo od dnia potwierdzenia informacji, jeżeli jest to termin późniejszy; w przypadku umów ubezpieczeniowych termin wynosi 30 dni od poinformowania konsumenta o zawarciu umowy; jeżeli przedsiębiorca nie dopełni obowiązku informacyjnego, konsument ma prawo odstąpić od umowy w każdym czasie bez konieczności ponoszenia kosztów należnych przedsiębiorcy; skutkiem odstąpienia od umowy jest uznanie jej za niezawartą i zwolnienie konsumenta ze wszelkich zobowiązań;

11. Umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej – nie występuje ona nigdy w obrocie jako umowa samodzielna, ale stanowi zawsze dodatek, zależnie modyfikujące albo jakąś inną umowę, albo stosunek obligacyjny powstały z innego zdarzenia prawnego; zobowiązanie dłużnika, że będzie świadczył na rzecz osoby trzeciej i przyznanie tej osobie prawa do żądania w imieniu własnym i bezpośrednio od dłużnika określonego świadczenia; wierzyciel – zastrzegający, dłużnik – przyrzekający;

• Stosunek waluty – wyjaśnia prawny i gospodarczy sens przysporzenia uzyskanego przez osobę trzecią; ukształtowany poza umową o świadczenie na rzecz osoby trzeciej; treść tego stosunku i jego ważność ma wpływ na ocenę prawidłowości uzyskanego przez osobę trzecią przysporzenia; zastrzegający może więc żądać zwrotu świadczenia od osoby trzeciej, jeżeli w świetle stosunku waluty było nienależne; ani osoba trzecia ani dłużnik nie mogą we wzajemnych stosunkach powołać na treść stosunku waluty;

• Stosunek pokrycia – wyznacza zawarta miedzy zastrzegającym a przyrzekającym umowa zasadnicza o dowolnej treści lub inne zdarzenie prawne, uzupełnione zastrzeżeniem świadczenia na rzecz osoby trzeciej; stanowi ona causa dla zobowiązania przyrzekającego wobec osoby trzeciej;

• Stosunek zapłaty – wyraża roszczenie osoby trzeciej przeciwko dłużnikowi o wykonanie zobowiązania wyznaczonego stosunkiem pokrycia, który stanowi causa dla zobowiązania dłużnika z tym skutkiem, że dłużnikowi przysługują wynikające z tego stosunku zarzuty wobec osoby trzeciej;

• Niewłaściwa umowa na rzecz osoby trzeciej – jeżeli zastrzeżono, że dłużnik wykona świadczenie do rąk osoby trzeciej z tym jednak ograniczeniem, że osoba trzecia nie nabędzie własnego prawa do żądania od dłużnika świadczenia;

• Skutki:

- osoba trzecia nabywa zastrzeżone na jej korzyść prawo wprost z umowy; może ono być złożone w dowolnej formie, chyba że umowa określa obowiązek zachowania formy szczególnej; do tego czasu zastrzeżenie świadczenia na rzecz osoby trzeciej wolno zmienić albo odwołać; traci ono ważność gdy osoba trzecia świadczy, że z niego nie skorzysta.;

- zastrzeżenie świadczenia na rzecz osoby trzeciej, która je przyjęła, pozbawia wierzyciela możliwości domagania się tego świadczenia na swoją rzecz;

• Zastosowanie – konstrukcja umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej została wykorzystana przez ustawodawcę przy kształtowaniu pewnych wariantów umów typowych, np. przewozu; konstrukcja i funkcje zbliżają umowę o świadczenie na rzecz osoby trzeciej do przekazu;

Umowa o świadczenie przez osobę trzecią – jeżeli w umowie zastrzeżono, że osoba trzecia zachowa się w określony sposób, to nie wynikają stad dla niej żadne skutki prawne; powstają one między stronami takiej umowy; przepis ten ma na względzie umowę której jedna ze stron przyrzeka drugiej stronie, że osoba trzecia zaciągnie określone świadczenie; zaciągniecie zobowiązania polega na dokonaniu czynności prawnej, w następstwie czego powstaje stosunek zobowiązaniowy; w odrębnym stosunku obligacyjnym dłużnikiem może być dowolny podmiot, także sam przyrzekający; zawsze wierzyciel uzyskuje stosowne zabezpieczenie wynikające z przyrzeczenia; umowa obliguje wyłączenie przyrzekającego wobec wierzyciela;

• Odpowiedzialność gwaranta – odpowiedzialność gwaranta wobec beneficjenta gwarancji zależy od tego, co gwarancja obejmuje; jeżeli gwarant przyrzekł że osoba trzecia zaciągnie zobowiązanie to odpowiada on wobec beneficjenta gwarancji jedynie w ramach ujemnego interesu umownego; jeżeli gwarant zapewnił, ze osoba trzecia spełni świadczenie, powinien on wyrównać beneficjentowi gwarancji wszelkie szkody, jakie ten poniósł w następstwie niewykonania przez osobę trzecią przyrzeczonego świadczenia; gwarant może się zwolnić z obowiązku naprawienia szkody, jeżeli sam spełni przyrzeczone świadczenie zamiast osoby trzeciej;

• Zastosowanie – konstrukcja umowy o świadczenie przez osobę trzecią znajduje różnorakie zastosowanie w rozwiniętych stosunkach gospodarczych, w których zabezpieczenie praw wierzyciela odgrywa donioślejszą rolę;

Umowa o zwolnienie dłużnika przez osobę trzecią od obowiązku świadczenia – jeżeli osoba trzecia zobowiąże się wobec dłużnika, że zwolni go od obowiązku świadczenia na rzecz jego wierzyciela, to wierzyciel zachowuje nadal swoją wierzytelność wobec dłużnika; osoba trzecia ponosi wówczas odpowiedzialność odszkodowawczą wobec dłużnika, za to, że wierzyciel nie będzie żądał od dłużnika spełnienia świadczenia; w umowie tej osoba trzecia zaciąga wobec dłużnika zobowiązanie typu gwarancyjnego, biorąc na siebie odpowiedzialność za określone zachowanie się wierzyciela wobec dłużnika; osoba trzecia zobowiązana jest zapobiec dochodzeniu przez wierzyciela roszczenia o wartości z chwili zawarcia umowy o zwolnienie dłużnika przez osobę trzecia z obowiązku świadczenia; dłużnik nie może żądać od osoby trzeciej, aby ta zaspokoiła wierzyciela, ale jeżeli osoba trzecia, celem wykonania swojego obowiązku, spełni świadczenie, do którego zobowiązany był dłużnik, dochodzi do wstąpienia osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela; osoba trzecia ponosi odpowiedzialność za wszelką szkodę, która powstanie w majątku dłużnika wskutek niezapobiegnięcia żądaniu świadczenia przez wierzyciela;

12. Czyny niedozwolone – nie tylko zawinione działania człowieka, ale i innego rodzaju zachowania ludzkie oraz zdarzenia, które nawet do tej klasy zjawisk nie należą; podmiot odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym zobowiązany jest do jej naprawienia; świadczenie polegające na naprawieniu szkody wynikłej z czynu niedozwolonego jest świadczeniem pierwotnym, w tym stosunku zobowiązaniowym; obowiązek naprawienia tej szkody powstanie wtedy gdy poszkodowany doznał jej w następstwie czynu niedozwolonego, za który inny podmiot ponosi odpowiedzialność; jeżeli taki stan faktyczny się ziści osoba odpowiedzialna za wyrządzenie szkody od razu jest zobowiązana do jej naprawienia; przy odpowiedzialność kontraktowej wyrządzenie szkody następuje w ramach istniejącego stosunku zobowiązaniowego, w skutek czego od razu znany jest zindywidualizowany podmiot odpowiedzialny za szkodę; przy odpowiedzialność deliktowej trzeba poszukać dłużnika tego stosunku zobowiązaniowego;

Odpowiedzialność za własne czyny – oparta jest na zasadzie winy (art. 415 KC): kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia; odnosi się to do wszystkich podmiotów prawa cywilnego, osób fizycznych, a także osób prawnych; zawiniony czyn człowieka to działanie jak i zaniechanie; za czyn zawiniony może uchodzić jedynie takie zachowanie człowieka, które jest zarazem bezprawne;

• Bezprawność – niezgodność zachowania się sprawcy z porządkiem prawnym; obejmuje tylko naruszenia wyrażone w przepisach – zakazy lub nakazy adresowane do ogółu ale także naruszenia zasad współżycia społecznego; przy ocenie bezprawności czyjegoś zachowania należy ustalić, czy nie zachodzą w danym przypadku okoliczności uchylające zasadność takiej kwalifikacji czynu; wyłączenia:

• obrona konieczna – polega na odparciu bezpośredniego i bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro własne lub innej osoby; źródłem zagrożenia jest w tym przypadku działalność człowieka, która niekoniecznie musi być zawiniona, ale zawsze bezprawna; należy mieć na względzie związek czasowy miedzy zamachem a obroną; zagrożenie jest bezpośrednie, gdy trwa w momencie podjęcia obrony przed niebezpieczeństwem; przekroczenie granic obrony koniecznej nie powoduje uchylenia bezprawności, lecz pociąga za sobą odpowiedzialność odpierającego zamach za wywołaną takim działaniem szkodę;

• stan wyższej konieczności – znamionuje bezpośrednie zagrożenie dla dowolnego dobra jakiejkolwiek osoby; źródłem tego zagrożenia jest jakaś rzecz lub zwierzę; do uchylenia tej odpowiedzialności konieczne jest ponadto, aby: sama nie wywołała niebezpieczeństwa; niebezpieczeństwu nie można było inaczej zapobiec; ratowane dobro było ważniejsze aniżeli dobro zagrożone;

• dozwolona samopomoc – przewidziana w przypadkach wyraźnie w ustawie wskazanych; działanie w tych granicach nie jest bezprawne, a jeżeli doprowadziło do wyrządzenia szkody to sprawca nie jest za nią odpowiedzialny;

• zgoda poszkodowanego – na działanie ingerujące w sferę jego dóbr uchyla bezprawność tych działań, w takim zakresie w jakim poszkodowany może dysponować naruszonymi dobrami;

• wykonywanie własnych praw podmiotowych – wyłącza bezprawność tych działań i zwalnia z odpowiedzialności za nie;

• Wina – odnosi się do sfery zjawisk psychicznych sprawcy, określa się ją mianem podmiotowej strony czynu; dopiero czyny bezprawne mogą uzyskać kwalifikację czynów zawinionych; to naganna decyzja człowieka odnosząca się do podjętego przez niego bezprawnego czynu (także zaniechania);

• kwalifikacje psychiczne – winę może ponosić człowiek działający z odpowiednim rozeznaniem (poczytalny i dojrzały psychicznie);

• stan niepoczytalności – wyłącza odpowiedzialność opartą na winie; osoba która z jakichkolwiek powodów znajduje się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli nie jest odpowiedzialna za szkodę w tym stanie wyrządzoną; przyczyny niepoczytalności: choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy, albo przejściowe zaburzenia czynności psychicznych;

• młody wiek człowieka – małoletni, który nie ukończył lat 13 nie ponosi odpowiedzialności na zasadzie winy; dla ustalenia winy sprawcy, poczytalność może być ustalona na podstawie domniemania faktycznego, na podstawie ogólnego doświadczenia życiowego; sąd może z reguły przyjąć, że małoletni, który nie ukończył 13 lat jest poczytalny; jeżeli małoletni twierdzi, że jest inaczej – powinien swoją niepoczytalność udowodnić.

• rodzaje i mierniki winy – dwie postacie winy; wina umyślna i wina nieumyślna (niedbalstwo – niedołożenie wymaganej staranności; należy zachować staranność wymaganą w stosunkach danego rodzaju – miernik obiektywny); celem odpowiedzialności cywilnej jest rekompensata szkody poniesionej przez poszkodowanego; formuła generalna deliktu (art. 415 KC) wiąże odpowiedzialność odszkodowawczą z każdą postacią winy, poza wyjątkami w ustawie wskazanymi;

• Współsprawstwo i współodpowiedzialność – szkoda może być wyrządzona nie tylko przez jednego sprawcę, ale także przez kilku działających w porozumieniu lub nawet bez porozumienia; w przypadkach takich wszyscy ponoszą odpowiedzialność i to solidarną, za wyrządzona wspólnie szkodę, jeżeli czyny ich były zawinione; Art. 422 KC wiąże odpowiedzialność odszkodowawczą za następującymi zachowaniami:

• z nakłonieniem do wyrządzenia szkody (podżeganie) lub z udzieleniem pomocy do jej wyrządzenia (pomocnictwo) – podżegacz oddziaływuje na sferę motywacyjną bezpośredniego sprawcy, dążąc do wywołania u niego zamiaru lub utwierdzenia go w zamiarze popełnienia czynu niedozwolonego; pomocnik- wspiera sprawcę intelektualnie lub fizycznie; podżegacz i pomocnika zawsze wykazują znamiona winy umyślnej; jako współsprawcy szkody ponoszą oni wraz ze sprawcą bezpośrednim solidarną odpowiedzialność za wyrządzoną przez tego ostatniego szkodę, chociażby nawet nie osiągnęli z tego korzyści; odpowiedzialność ich ograniczona jest tylko do tej szkody, do której powstania nakłaniali lub pomagali; mogą także ponosić wyłączną odpowiedzialność jeżeli sprawcy bezpośredniemu nie można winy przypisać;

• ze świadomym skorzystaniem z wyrządzonej drugiemu szkody – osoba, która świadomie skorzystała z wyrządzonej drugiemu szkody odpowiada wyłącznie za czyn własny; odpowiedzialność ta opiera się na winie umyślnej; chodzi tu o czyny niedozwolone powodujące odpowiedzialność sprawcy, a także o wyrządzenie szkody czynami bezprawnymi, za które bezpośredni sprawca ponosi odpowiedzialność; korzyść którą odniosła osoba odpowiedzialna w świetle art. 422 KC musi pochodzić z korzyści odniesionej przez bezpośredniego sprawcę w następstwie wyrządzenia szkody poszkodowanemu (paserstwo); odnoszący korzyść odpowiada tylko w granicach następstw własnego czynu; jest to odpowiedzialność solidarna ze sprawcą bezpośrednim;

• Ciężar dowodu:

• reguła ogólna – ciężar dowodu okoliczności wskazanych w art. 415 KC w całości spoczywa na poszkodowanym; odnosi się to do istnienia i wysokości szkody, związku przyczynowego oraz zawinionego i bezprawnego zachowania się sprawcy szkody; co do szkód wywołanych w następstwie naruszenia dóbr osobistych ustanowione zostało domniemanie prawne, ze naruszenia te dokonane zostały bezprawnie;

• wina anonimowa – pozwala ona przypisać osobie prawnej, jeżeli wskaże się, że szkoda została wyrządzona przez niezidentyfikowaną osobę fizyczną działająca w strukturze organizacyjnej danej osoby prawnej;

Odpowiedzialność za cudze czyny:

• Odpowiedzialność osób zobowiązanych do nadzoru – zawiniony czyn człowieka może polegać na ty, że nie dopełnił on ciążącego obowiązku nadzoru nad inną osobą, która w następstwie tego wyrządziła komuś szkodę; zobowiązany do nadzoru ponosi odpowiedzialność za własne zachowanie z tym zastrzeżeniem, że cudzy czyn stanowi bezpośrednią przyczynę szkody; poszkodowany może wówczas dochodzić się od zobowiązanego do nadzoru naprawienia szkody; spoczywa wtedy na nim ciężar dowodu, co do istnienia szkody, ale także co do winy w nadzorze i związku przyczynowego między winą w nadzorze a wyrządzoną szkodą; gdy samemu podopiecznemu można przypisać winę ponosi on odpowiedzialność za czyn własny; poszkodowany może dochodzić odszkodowania od bezpośredniego sprawcy;

• odpowiedzialność sprawującego nadzór – odpowiedzialność ponosi każdy, kto z mocy ustawy lub umowy jest zobowiązany do nadzoru nad osobą, której z powodu wieku, albo stanu psychicznego lub cielesnego winy poczytać nie można, jak również ten kto wykonuje bez obowiązku ustawowego lub umownego stałą pieczę nad tymi osobami; odpowiedzialność ta oparta jest na winie; ustawa chroniąc interesy poszkodowanego ułatwia mu dochodzenie odszkodowania, od osoby zobowiązanej przez domniemania prawne: co do winy w nadzorze i co do związku przyczynowego między zawinionym zachowaniem się osoby zobowiązanej do nadzoru a szkodą wyrządzoną przez podopiecznego osobie trzeciej; czyn podopiecznego musi być bezprawny, chociaż niezawiniony; jeżeli podopieczny wyrządził komuś szkodę w sytuacji wyłączającej bezprawność to osoba zobowiązana do nadzoru nie ponosi odpowiedzialności; zobowiązany do nadzoru odpowiada tylko względem osoby trzeciej;

• odpowiedzialność sprawcy – przewidziana w art. 427 KC odpowiedzialność za czyn cudzy, osób zobowiązanych do nadzoru nie zapewni poszkodowanemu naprawienia szkody w następujących trzech przypadkach:

• jeżeli obalone zostanie domniemanie winy w nadzorze lub domniemanie związku przyczynowego;

• jeżeli ściąganie wierzytelności od osoby odpowiedzialnej z tytułu winy w nadzorze jest niemożliwe lub bardzo utrudnione;

• jeżeli brak jest osób zobowiązanych do nadzoru;

W takich przypadkach art. 428 KC przewiduje opartą na zasadzie słuszności odpowiedzialność bezpośredniego sprawcy, któremu z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego nie można przypisać winy; czyn musi być bezprawny;

• Odpowiedzialność osób powierzających wykonanie czynności innej osobie – w obu przypadkach powierzający czynność ponosi odpowiedzialność za cudzy czyn, jeżeli czynność ta wyrządziła szkodę osobie trzeciej;

• odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez samodzielnego wykonawcę – odnosi się do wszelkich typów powierzenia czynności innej osobie do wykonania; określa on odpowiedzialność osoby, która powierza komuś czynność do samodzielnego wykonania; ustawodawca obciąża powierzającego czynność odpowiedzialnością jedynie za dokonanie właściwego wyboru wykonawcy; powinien on dokonać wyboru starannie; odpowiedzialność powierzającego oparta jest na winie w wyborze, istnieje domniemanie tej winy; powierzający czynność może je obalić, wykazując albo brak winy w wyborze, albo fakt powierzenia wykonania czynności osobie trudniącej się zawodowo wykonywaniem tego rodzaju czynności; o odpowiedzialności wykonawcy względem osoby trzeciej decyduje ogólna zasada winy za czyn własny, a odpowiedzialność wykonawcy względem powierzającego czynność oparta jest na umowie łączącej te strony;

• odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez podwładnego – odnosi się on do sytuacji w której wykonawca powierzonej czynności występuje w roli podwładnego względem osoby powierzającej jej wykonanie określonej czynności; przez pojęcie zwierzchnictwa można rozumieć podporządkowanie, albo podległość wskazówkom przy wykonywaniu konkretnych czynności; oparta na zasadzie ryzyka odpowiedzialność zwierzchnika za szkody wyrządzone przez podwładnego: przy wykonywaniu przez niego powierzonych mu czynności i z jego winy; zwierzchnik odpowiada na zasadzie ryzyka tylko wtedy gdy czyn podwładnego wyrządzający szkodę osobie trzeciej jest zawiniony; jeżeli podwładnemu, który wyrządził szkodę nie można przypisać winy wówczas poszkodowany może żądać odszkodowania od powierzającego czynność na zasadzie winy w wyborze; zwierzchnik i wykonawca ponoszą solidarną odpowiedzialność wobec poszkodowanego; w razie wyrządzenia przez pracownika przy wykonywaniu przez niego obowiązków pracowniczych szkody osobie trzeciej, zobowiązany do jej naprawienia jest wyłącznie pracodawca; wobec pracodawcy pracownik odpowiada tylko do wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia;

13. Odpowiedzialność organów władzy państwowej:

• podmioty:

• podmioty odpowiedzialne:

• osoby prawne wykonujące z mocy prawa władzę publiczną, a w szczególności Skarb Państwa oraz jednostki samorządu terytorialnego;

• osoby prawne, którym zlecono wykonywanie zadań z zakresu władzy publicznej, na podstawie porozumienia, w szczególności jednostki samorządu terytorialnego;

• odpowiadają solidarnie;

• poszkodowany – poszkodowanym, uprawnionym do żądania odszkodowania od osób wykonujących władzę publiczną może być każdy podmiot prawa cywilnego, a w szczególności osoba fizyczna, osoba prawna oraz jednostka organizacyjna mająca zdolność prawną, lecz nie wyposażona w osobowość prawną;

• przesłanki odpowiedzialności:

• czyn niedozwolony – podmioty ponoszą odpowiedzialność odszkodowawczą za własne działanie; istotne jest aby bezpośredni sprawca występował w roli wykonawcy władzy publicznej; może to być organ ale także zatrudniony pracownik do wykonywania czynności faktycznych; nie wymaga się identyfikacji bezpośredniego sprawcy szkody; wystarczy dowód, że szkoda powstała; odnosi się wyłącznie do działań polegających na wykonywaniu funkcji władzy publicznej; za wyrządzenie szkody przez organy państwowe lub jednostki samorządu terytorialnego w sferze nieobjętej zakresem władzy publicznej odpowiadają one na zasadach ogólnych prawa cywilnego; nie jest wymagane ustalenie winy;

• szkoda i związek przyczynowy – dla ustalenia tych przesłanek należy stosować ogólne reguły KC, obowiązujące w tym względzie; podmioty ponoszą odpowiedzialność wyłącznie za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła, a naprawienie szkody obejmuje straty oraz utracone korzyści, które poszkodowany mógłby osiągnąć gdyby szkody nie wyrządzono; poszkodowany może żądać zadośćuczynienia pieniężnego w przypadkach w ustawie wskazanych;

• odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wydaniem aktu normatywnego – art. 417¹ § 1 KC; wiąże odpowiedzialność z wyrządzeniem szkody przez wydanie aktu normatywnego niezgodnego z konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową, żądanie naprawienia szkody uzależnione zostało od uprzedniego stwierdzenia tej niezgodności we właściwym postępowaniu; chodzi o stwierdzenie niezgodności aktów normatywnych niższego rzędu z aktami hierarchicznie wyżej usytuowanymi; do wydania takiego orzeczenia, stwierdzającego niezgodność powołany jest Trybunał Konstytucyjny; do przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej należy szkoda i związek przyczynowy; ciężar dowodu tych przesłanek ciąży na poszkodowanym; przez szkodę należy rozumieć stratę i utracone korzyści oraz doznaną krzywdę w przypadkach określonych w ustawie; pozwanym powinien być podmiot, który wydał zakwestionowaną normę prawną; jeśli chodzi o prawo miejscowe jest nim właściwa jednostka samorządu terytorialnego, natomiast za wydanie normy stanowionej przez organy państwowe odpowiada Skarb Państwa;

• odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wydaniem orzeczenia lub decyzji – art. 417¹ § 1 KC wiąże odpowiedzialność odszkodowawczą z wyrządzeniem szkody przez wydanie niezgodnego z prawem prawomocnego orzeczenia lub ostatecznej decyzji; obejmuje on także przypadki, gdy akt indywidualny został wydany na postawie aktu normatywnego, ale gdy akt ten był niezgodny z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą; uzależnia się dochodzenie odszkodowania od przesądu; jeżeli prawomocne orzeczenie sądu albo ostateczna decyzja administracyjna jest niezgodna z prawem z innych przyczyn niż wadliwa postawa prawna, kompetencja do orzekania należy wyłącznie do sądów; w odniesieniu do decyzji administracyjnych decydują sądy administracyjne;

• odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną niewydaniem orzeczenia lub decyzji – w pojęciu tym mieszczą się zachowania czynne tego organu jak i zaniechania; odpowiedzialność odszkodowawcza organu powołanego do stosowania prawa może obejmować tylko takie sytuacje gdy organ ten był obowiązany do dokonania takiej czynności; art. 417¹ § 3 KC reguluje skutki prawne wyrządzenia szkody spowodowanej niewydaniem orzeczenia lub decyzji; chodzi o szkodę spowodowaną przewlekłością postępowania sądowego albo administracyjnego; przesłanką żądania odszkodowania jest stwierdzenie we właściwym postępowaniu niegodności z prawem przewlekłości postępowania; przewlekłe jest postępowanie które trwa dłużej niż jest to konieczne do rozstrzygnięcia lub załatwienia sprawy; skarżący może już w toku postępowania żądać zadośćuczynienia od skarbu państwa lub komornika – w wysokości do 10 tys. zł.; uwzględnienie skargi pozwala dochodzić w odrębnym postępowaniu naprawienia szkody wynikłej ze stwierdzonej przewlekłości; jeżeli strona nie wniosła skargo na przewlekłość w toku postępowania, może po prawomocnym zakończeniu postępowania żądać naprawienia szkody wynikłej z przewlekłości.

• odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną niewydaniem aktu normatywnego – w przypadku szkody wyrządzonej niewydanie aktu normatywnego, odpowiedzialność odszkodowawcza organu powołanego do stosowania prawa obejmuje tylko takie sytuacje gdy organ ten był zarazem obowiązany do dokonania takiej czynności; obowiązek wydania aktu normatywnego powinien nakazywać przepis prawa; o zaniechaniu legislacyjnym może mówić wtedy, gdy z przepisu prawa wynika w jakim terminie organ władzy publicznej ma wydać nakazaną ustawę lub rozporządzenie albo akt prawa miejscowego; w razie braku takiego postanowienia przyjąć należy, że organ obowiązany jest wydać rozporządzenie niezwłocznie; dla dochodzenia odszkodowania za zaniechanie legislacyjne nie przewidziano przedsądu;

14. Odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy:

• odpowiedzialność za zwierzęta:

• podmiot i przesłanki – ponosi ten, kto je chowa lub nimi się posługuje; zwierzęta chowa ten, kto przez dłuższy czas sprawuje nad nimi pieczę, dla własnych celów, dostarczając mu schronienia i utrzymania; chodzi tu o zwierzęta domowe, ale i dzikie, które przebywają pod pieczą człowieka; chowający zwierze niekoniecznie musi być jego właścicielem; wystarczy że się dorywczo nim posługuje dla własnego celu; odpowiedzialność za niektóre gatunki zwierząt żyjących w stanie wolnym; np. prawo łowieckie: dzierżawcy lub zarządcy obwodów łowieckich odpowiadają za szkody wyrządzone przez dziki, łosie, jelenie, daniele, sarny na uprawach i płodach rolnych, natomiast Skarb Państwa odpowiada za wszelkie szkody wyrządzone przez zwierzęta łowne objęte całoroczną ochroną; Skarb Państwa odpowiada także za niektóre straty wyrządzone przez inne zwierzęta; i tak w przypadku:
  - żubrów- odpowiada za szkody w uprawach, płodach rolnych gospodarstwie leśnym;

- wilków i rysiów- za szkody w pogłowiu zwierząt gospodarskich;
- niedźwiedzi- za szkody w pasiekach, pogłowiu zwierząt gospodarskich oraz uprawach rolnych;
- bobrów- za szkody wyrządzone w gospodarstwach rolnych, leśnych lub rybackich;

• zasady odpowiedzialności – odpowiedzialność z art. 431 § 1 KC opiera się na zasadzie domniemanej winy w nadzorze osoby, która chowa zwierzę lub się nim posługuje; ponosi on również odpowiedzialność za inne osoby, którym powierzył opiekę nad zwierzęciem; odpowiedzialność ta ogranicza się tylko do szkód, które wynikły w związku przyczynowym z naturalnymi zachowaniami się zwierzęcia; utrzymujący zwierzę nie odpowiada za jego reakcje spowodowane przez samego poszkodowanego; jeżeli sam tak pokieruje zachowaniem zwierzęcia, aby wyrządziło ono komuś szkodę odpowiada za własny czyn zawiniony; jeżeli osobie, która zwierzę chowa lub się nim posługuje nie można przypisać winy, ale jej odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę jest uzasadniona, wówczas istnieje możliwość obciążenia tej osoby obowiązkiem naprawienia szkody na zasadzie słuszności; poszkodowany może żądać całkowitego lub częściowego naprawienia szkody, jeżeli z okoliczności, a zwłaszcza z porównania stanu majątkowego poszkodowanego oraz chowającego lub posługującego się zwierzęciem wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego;

• samopomoc – jeżeli cudze zwierze wyrządza szkodę na gruncie wówczas posiadacz gruntu może uciec się do samopomocy i zająć to zwierzę; uprawnienie to przysługuje tylko wtedy, gdy zajęcie zwierzęcia jest potrzebne do zabezpieczenia roszczeń o naprawienie szkody; posiadacz gruntu uzyskuje na zajętym zwierzęciu ustawowe prawo zastawu dla zabezpieczenia należnego mu odszkodowania oraz zwrotu kosztów żywienia i utrzymania zwierzęcia;

• odpowiedzialność za wyrzucenie, spadnięcie lub wylanie przedmiotu:

• podmiot i przesłanki – ten, kto zajmuje pomieszczenie, odpowiada za szkodę wyrządzoną w następstwie wyrzucenia, wylania lub spadnięcia z tego pomieszczenie jakiegokolwiek przedmiotu; chodzi tu o każdą osobę, która faktycznie włada wyodrębnionym pomieszczeniem, niekoniecznie na podstawie tytułu prawnego; jeżeli pomieszczenie zajmuje łącznie kilka osób, ich odpowiedzialność jest solidarna; powstaje ona wtedy gdy z pomieszczenia cokolwiek zostało wyrzucone wylane lub spadło, a następstwem tego faktu jest uszkodzenie ciała lub szkoda na mieniu innej osoby;

• zasada odpowiedzialności – zajmujący pomieszczenie ponosi odpowiedzialność opartą na zasadzie ryzyka; od odpowiedzialności tej zajmujący pomieszczenie może się uwolnić jedynie wtedy, gdy wykazana zostanie jedna z następujących trzech okoliczności stanowiących przyczynę wyrzucenie, wylania lub spadnięcia przedmiotu:

- siła wyższa
- wyłączna wina poszkodowanego
- wyłączna wina osoby trzeciej, za którą zajmujący pomieszczenie nie ponosi odpowiedzialności i której działaniu nie mógł zapobiec;

• odpowiedzialność za zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części:

• podmiot i przesłanki – za szkodę wyrządzona przez zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części odpowiedzialny jest samoistny posiadacz budowli; budowla – jakiekolwiek urządzenie skonstruowane przez człowieka i związane z gruntem; zawalenie – załamanie całej konstrukcji; oderwanie się części – naruszenie spoistości trwałych połączeń z pozostałymi częściami budowli; odpowiedzialność ciąży na samoistnym posiadaczu budowli – osobie fizycznej lub prawnej, która włada nią jak właściciel;

• zasada odpowiedzialności – samoistny posiadacz odpowiada na zasadzie ryzyka za szkody wyrządzone zawaleniem się budowli lub oderwaniem się jej części; zasada ryzyka ograniczona została do 2 zdarzeń: do braku utrzymania budowli w należytym stanie oraz do wad w budowie; za te zdarzenia odpowiada samoistny ich posiadacz; samoistny posiadacz nie ponosi odpowiedzialności jeżeli zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części było następstwem innych od wskazanych wyżej zdarzeń: jeżeli wypadek spowodował sam poszkodowany , albo osoba trzecia lub jakieś wydarzenie, które może mieć cechy siły wyższej; istnieje domniemanie prawne, że te właśnie zdarzenia stały się przyczyna zawalenia się budowli lub oderwania się jej części; na poszkodowanym ciąży ciężar dowodu, że poniósł szkodę w adekwatnym związku przyczynowym z zawaleniem się budowli lub oderwaniem się jej części;

15.Odpowiedzialność związana z użyciem sił przyrody:

• osoby ponoszące odpowiedzialność na zasadzie ryzyka – rozwój techniki doprowadził do stosowania urządzeń oraz mechanizmów, które powodują powstanie poważnych zagrożeń dla otoczenia; na zasadzie ryzyka odpowiadają te osoby, które władają wspomnianymi środkami technicznymi i wykorzystują je w swoim interesie; zaostrzona odpowiedzialność odnosi się do podmiotów: prowadzących przedsiębiorstwa i posiadaczy mechanicznych środków komunikacji;

• prowadzący przedsiębiorstwo – odpowiedzialność ciąży na każdym, kto prowadzi na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład wprawiony w ruch za pomocą sił przyrody; przedsiębiorstwo – zespół składników niematerialnych i materialnych przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej; do zastosowanie tego przepisu wystarczy by zakład lub przedsiębiorstwo bezpośrednio wykorzystywał elementarne siły przyrody; konieczne jest by zakład lub przedsiębiorstwo było wprawiane w ruch przez maszyny lub urządzenia przetwarzające elementarne siły przyrody; analogiczna odpowiedzialność ponoszą osoby prowadzące na własny rachunek przedsiębiorstwa lub zakłady, które wytwarzają środki wybuchowe lub posługują się takimi środkami;

• posiadacz mechanicznego środka komunikacji – odpowiedzialność na zasadzie ryzyka ponosi posiadacz mechanicznego środka komunikacji poruszającego się za pomocą sił przyrody; odnosi się do posiadaczy samoistnych, ale także do posiadaczy zależnych, którzy sprawują tylko ograniczone władztwo nad rzeczą; odpowiedzialność ta nie ciąży na dzierżycielach rzeczy; do mechanicznych środków komunikacji poruszanych za pomocą sił przyrody, zalicza się wszelkie pojazdy napędzane własnymi urządzeniami mechanicznymi, np. samochody, autobusy, motocykle, pociągi, motorówki, samoloty;

• przesłanki odpowiedzialności:

• prowadzącego przedsiębiorstwo – prowadzący przedsiębiorstwo lub zakład ponosi odpowiedzialność na zasadzie ryzyka za szkodę wyrządzoną przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu; wystarczy, że istnieje adekwatny związek przyczynowy między funkcjonowaniem przedsiębiorstwa lub zakładu jako całości a powstałą szkodą;

• posiadacza mechanicznego środka komunikacji – posiadacz mechanicznego środka komunikacji, poruszanego za pomocą sił przyrody, odpowiada za szkody wyrządzone przez ruch tych pojazdów; pojęcie pojazdu w ruchu: pojazd w ruchu jest jedynie wtedy, gdy pracuje silnik lub mechaniczny środek komunikacji przemieszcza się w przestrzeni własnym napędem albo nawet siłą bezwładności; pojazd jest w ruchu od chwili uruchomienia silnika aż do momentu ukończenia jazdy, w następstwie osiągnięcia miejsca przeznaczenia; należy przyjąć , że samochód jest w ruchu wówczas, gdy uczestniczy w ruchu drogowym;

• uchylenie zasad ryzyka – w razie zderzenia się mechanicznych środków komunikacji oraz w razie przewozu z grzeczności uchylona zostaje oparta na zasadzie ryzyka odpowiedzialność posiadaczy tych pojazdów jak i przedsiębiorstw , które posługują się nimi; w sytuacjach tych odpowiedzialność określa art. 415 KC; w razie zderzenia się mechanicznych środków komunikacji uchylenie odpowiedzialności znajduje uzasadnienie w tym, że oba pojazdy stwarzają analogiczne niebezpieczeństwa, które znoszą się względem siebie; zderzenie pojazdów ma miejsce tylko wtedy, gdy są one w ruchu; przewóz z grzeczności – przewóz dokonywany nieodpłatnie i z uprzejmości; osoba korzystająca z grzeczności przewożącego nie może wobec niego powoływać się na odpowiedzialność opartą na zasadzie ryzyka; ograniczenie to nie odnosi się do posiadaczy innych pojazdów mechanicznych, jeżeli z powodu ich ruchu wyrządzono szkodę przewożonemu z grzeczności;

• okoliczności egzoneracyjne – obejmują:

• siła wyższa – szkoda musi być następstwem siły wyższej, co oznacza, że brak jest adekwatnego związku przyczynowego między ruchem przedsiębiorstwa lub pojazdu a powstałą szkodą;

• wina poszkodowanego – o winie poszkodowanego zwykło się mówić, gdy nie okazał ona należytej troski o swe własne interesy, nie dołożył staranności jaką powinien przejawiać w danej sytuacji człowiek rozważny; nie można przypisać mu winy, gdy działał ratując cudze dobro, życie lub zdrowie, oraz gdy jest niepoczytalny lub psychicznie nierozwinięty;

• wina osoby trzeciej – do kręgu tych podmiotów należą osoby, które prowadzą przedsiębiorstwo lub posiadacz pojazdu mechanicznego nie ponosi odpowiedzialności; ponoszą odpowiedzialność także za swoich domowników i osoby, które z ich upoważnienia kierowały pojazdem lub uczestniczyły w ruchu przedsiębiorstwa; odpowiedzialność obejmuje wszelkie szkody spowodowane wadami fabrycznymi pojazdu lub innego urządzenia mechanicznego, chociażby posiadacz nie mógł o nich wiedzieć;

• poszkodowany:

• reguła ogólna – odpowiedzialność z art. 435 i 436 KC obejmuje wszelkie szkody wyrządzone komukolwiek; uprawnionym do żądania odszkodowania może być osoba trzecia w stosunku do prowadzącego przedsiębiorstwo lub do posiadacza pojazdu mechanicznego, jak i podmiot pozostający wobec tych osób w określonym stosunku prawnym; przewidziana odpowiedzialność na zasadzie ryzyka nie wyłącza zastosowania ogólnych zasad odpowiedzialności za czyny własne lub cudze; jeżeli przy zastosowaniu tych zasad odpowiedzialność za szkodę ponosi więcej osób, odpowiadają one wobec poszkodowanego solidarnie;

• regulacja szczególna

• odpowiedzialność prowadzących przedsiębiorstwa oraz posiadaczy mechanicznych środków komunikacji jest ograniczona wobec ich pracowników na podstawie przepisów szczególnych;

• konwencje międzynarodowe – określają w szczególny sposób przesłanki i wysokość odszkodowania;

• problem odpowiedzialności cywilnej za szkodę jądrową;

• ubezpieczenia komunikacyjne – posiadacze pojazdów mechanicznych obowiązani są ubezpieczyć się od odpowiedzialności cywilnej (OC) za szkody spowodowane ruchem tych pojazdów; ubezpieczenie innych szkód związanych z pojazdami mechanicznymi ma charakter dobrowolny; jeżeli nie można ustalić sprawcy szkody ani danych pojazdu, którego ruch spowodował szkodę, oraz gdy jego posiadacz nie był ubezpieczony należne odszkodowanie za szkodę na osobie wypłaca poszkodowanemu Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny; jeżeli posiadacz pojazdu nie był nieubezpieczony lecz został zidentyfikowany, Fundusz wypłaca także odszkodowanie za szkodę na mieniu;

Zapobieganie szkodzie:

• obowiązek zapobieżenia szkodzie – prawo nakłada obowiązek naprawienia już wyrządzonej szkody, ale zobowiązuje również do jej zapobieżenia (środki niezbędne do odwrócenia grożącego niebezpieczeństwa);

• przesłanki – świadczenia takiego, może żądać każdy, komu bezpośrednio zagraża szkoda; źródłem zagrożenia zawsze musi być czyjeś zachowanie i to zachowanie obiektywnie bezprawne;

• roszczenia – w razie zagrożenia osoba zagrożona może domagać się dania odpowiedniego zabezpieczenia które z reguły powinno polegać na złożeniu sumy pieniężnej do depozytu sądowego;

• odpowiedzialność za szkody poniesione w cudzym i wspólnym interesie – art. 438 KC zapewnia roszczenie odszkodowawcze temu, kto dobrowolnie albo przymusowo poniósł szkodę majątkową w postaci straty w celu odwrócenia grożącej drugiemu szkodzie albo w celu odwrócenia wspólnego niebezpieczeństwa; poszkodowany może żądać odszkodowania tylko od osoby, która dzięki podjętym z uszczerbkiem dla poszkodowanego działań uchroniła się od strat; jeżeli osób tych jest więcej, odpowiedzialność ta rozkłada się proporcjonalnie do uchronionych przez nich wartości; interesy osób, które w cudzym interesie doznają uszczerbku, są ponadto chronione na podstawie:
  - art. 757 KC – w razie ratowania cudzego mienia, ratujący może żądać zwrotu uzasadnionych wydatków, chociażby jego działanie nie odniosło skutku i jest odpowiedzialny tylko za winę umyślną lun rażące niedbalstwo;

- art. 142 KC – w razie uszkodzenia lub zniszczenia rzeczy dla ratowania cudzych dóbr osobistych i majątkowych – właściciel może żądać naprawienia szkody, chociażby sam nie podejmował akcji ratowniczej i chociażby nie zakończyła się ona sukcesem;

16. Reguły szczególne odnoszące się do naprawiania szkód z czynów niedozwolonych:

• miarkowanie odszkodowania – wielkość należnego odszkodowania ustala się wg reguł zawartych w art. 361- 362 KC; odstępstwo od tej zasady wprowadza art. 440 KC wskazując podstawę miarkowania wysokości odszkodowania, jeżeli ze względu na stan majątkowy poszkodowanego lub osoby odpowiedzialnej wymagają takiego ograniczenia zasady współżycia społecznego (powołuje się na względy słuszności); przepis ten odnosi się tylko do stosunków miedzy osobami fizycznymi;

• współodpowiedzialność kilku osób – jeżeli kilka osób ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym, ich odpowiedzialność jest solidarna;

• przesłanki współodpowiedzialności:

• zdarzenie, z którym związana jest odpowiedzialność – art. 441 wymaga aby kilka osób ponosiło odpowiedzialność z czynów niedozwolonych; mogą to być osoby współodpowiedzialne za to samo zdarzenie i na tej samej zasadzie prawnej; mogą to być także osoby odpowiedzialne na postawie różnych zasad oraz w związku z różnymi zdarzeniami;

• szkoda – rezultatem czynu niedozwolonego lub czynów niedozwolonych jest jedna szkoda (majątkowa lub niemajątkowa); o jedności szkody decyduje jej niepodzielność;

• związku przyczynowego – miedzy zdarzeniami a jedna szkodą musi istnieć adekwatny związek przyczynowy; brak takiego związku wyłącza odpowiedzialność solidarną za szkodę finalną; nie uchyla natomiast odpowiedzialności za ewentualną szkodę wyrządzoną w granicach adekwatnego związku przyczynowego;

• roszczenia regresowe – jeżeli jeden z dłużników solidarnych naprawił szkodę, przysługuje mu regres w stosunku do pozostałych dłużników odpowiedzialnych za wyrządzoną szkodę; sposób ustalania wysokości roszczeń regresowych został określony w art. 441 § 2 i 3 KC; należy brać pod uwagę różne okoliczności, a zwłaszcza winę danej osoby oraz stopień, w jakim przyczyniła się do powstania szkody; gdy ktoś odpowiada za czyn zawiniony innej osoby, osoba odpowiedzialna za cudzy czyn może żądać zwrotu pełnego odszkodowania od bezpośredniego sprawcy szkody;

• szkoda na osobie – obejmuje uszczerbki wynikające z uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia, pozbawienia życia, a także naruszenia innych dóbr osobistych człowieka; uszczerbki te mogą przybierać postać zarówno szkody majątkowej jak i niemajątkowej (krzywdy); związane są w szczególny sposób z człowiekiem – także jeszcze nienarodzonym; z chwilą urodzenia dziecko może żądać naprawienia szkody doznanych przez urodzeniem; roszczenia zmierzające do naprawienia tych szkód, nie mogą być zbywalne; zasada ta nie odnosi się do roszczeń już wymagalnych, które zostały uznane na piśmie albo przyznane prawomocnym orzeczeniem; w przypadkach takich orzeczenie traci swoją szczególną osobistą cechę przekształcając się w roszczenie pieniężne; odszkodowanie przysługuje osobie bezpośrednio poszkodowanej czynem;

• majątkowa szkoda na osobie - dwa typy przypadków:

• uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia – polega na naruszeniu integralności fizycznej człowieka; rozstrój zdrowia wyraża się w zakłóceniu funkcjonowania jego organizmu;
  poszkodowanemu przysługuje:
  - odszkodowanie na pokrycie wszelkich wynikłych z tego powodu kosztów w szczególności kosztów leczenia – koszty transportu chorego, dojazd osób bliskich, koszty opieki lekarskiej i pielęgnacji łącznie ze specjalnym odżywianiem, koszty nabycia aparatury usprawniającej inwalidów, koszty przyuczenia do nowego zawodu;
  - renta na wyrównanie szkód stałych – roszczenie o rentę przysługuje poszkodowanemu w razie: całkowitej lub częściowej utraty przez niego zdolności do pracy zarobkowej; zwiększenia się jego potrzeb; zmniejszenia się jego widoków powodzenia na przyszłość;

Z ważnych powodów i na żądanie poszkodowanego sąd może mu przyznać zamiast renty lub jej części odszkodowanie jednorazowe;

• śmierć człowieka:
  - renta dla osób pośrednio poszkodowanych: osoby, wobec których ciążył na zmarłym ustawowy obowiązek alimentacyjny (renta obligatoryjna); inne osoby bliskie, którym zmarły dobrowolnie i stale dostarczał środków utrzymania, jeżeli z okoliczności wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego;

roszczenia mają charakter odszkodowawczy, zastępują utracone korzyści, jakie miałby bliski osoby zmarłej;

- stosowne odszkodowanie dla najbliższych – na rzecz najbliższych członków rodziny zmarłego, nie tylko małżonka, dzieci, rodziców, ale i pasierba, ojczyma, macochy, wnuków jeżeli konkretny układ stosunków wskazuje na bliskość tych więzów rodzinnych; mogą oni żądać stosownego odszkodowania w postaci jednorazowego świadczenia; odszkodowanie to ma kompensować różne uszczerbki majątkowe związane z pogorszeniem sytuacji życiowej, jakie wywołuje śmierć najbliższego;

- zwrot kosztów leczenia i pogrzebu- do kosztów pogrzebu zalicza się wydatki na skromny nagrobek, odpowiadający miejscowym zwyczajom;

• krzywda – polega na cierpieniach fizycznych lub psychicznych; nie może być ona w sposób adekwatny wyrównana za pomocą świadczeń pieniężnych, natomiast świadczenia te mogą łagodzić ujemne przeżycia pokrzywdzonego, przez dostarczenie mu środków majątkowych, które pozwolą zaspokoić w szerszej mierze jego potrzeby lub spełnić pragnienia; art. 448 KC ustanowił ochronę wszystkich dóbr osobistych w postaci zasądzenia od sprawcy odpowiedniej sumy pieniężnej na rzecz PCK, jeżeli dobro osobiste pokrzywdzonego sprawca naruszył umyślnie;

• ogólne roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne – pieniężne zadośćuczynienie za doznaną krzywdę sąd może przyznać poszkodowanemu w razie naruszenia wszelkich dóbr osobistych; zadośćuczynienia pieniężnego może żądać każdy, kto bezpośrednio został pokrzywdzony (osoba fizyczna); roszczenie to można skierować przeciwko osobie fizycznej i prawnej; pokrzywdzonemu służy roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne w razie spełnienia się ustawą określonych przesłanek odpowiedzialności deliktowej; wysokość zadośćuczynienia zależy od wielkości doznanej krzywdy; zadośćuczynienie pieniężne przyznaje się wyłącznie w postaci jednorazowego świadczenia; poszkodowany może żądać od sprawcy naruszenia dobra osobistego zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany przez siebie cel społeczny; roszczenia te nie przysługują poszkodowanemu łącznie;

• relacje art. 445 KC do art. 448 KC – art. 445 KC odnosi się wyłącznie do określonych w nim przypadków naruszenia dóbr osobistych, są nimi:
  - uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia – zadośćuczynienia można żądać od osoby odpowiedzialnej na jakiejkolwiek zasadzie uzasadniającej odpowiedzialność deliktową; zadośćuczynienia pieniężnego może żądać pokrzywdzony, wtedy, gdy uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia nastąpił jeszcze przed jego urodzeniem;

- pozbawienie człowieka wolności – ustawodawca zakłada, że pozbawienie wolności nastąpiło w skutek czyjegoś działania; chodzi tu o czyn zawiniony przez sprawce; może również chodzić o czyn bezprawny, lecz niezawiniony na podstawie art. 417 i n. KC określających odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu władzy publicznej;

- skłonienie kogokolwiek za pomocą podstępu, gwałtu lub nadużycia stosunku zależności do poddania się czynowi nierządnemu – ustawa dokładnie określa działania sprawcy, stanowiące kwalifikowany przypadek winy umyślnej; gdy czyn nierządny został dokonany wskutek wskazanych wyżej działań pokrzywdzony może żądać zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę;

Koncepcje:
• pierwsza głosi, że istnieje dualizm obu postaci zadośćuczynienia i dwóch rodzajów roszczeń o zadośćuczynienie; art. 445 KC stanowi w tym świetle wyłączną podstawę prawną przyznania zadośćuczynienia pieniężnego w razie naruszenia wymienionych dóbr osobistych;

• druga koncepcja traktuje regulację art. 445 KC jako szczególną wobec ogólnej normy art. 448 KC; szczególność ta wyraża się w tym, że podstawę zastosowania art. 448 KC wiąże się z zasadą winy; unormowanie integralności fizycznej oraz wolności dopuszcza roszczenie o zadośćuczynienie także na innych zasadach;

W każdym stanie faktycznym określonym w art. 445 KC pokrzywdzony może żądać zadośćuczynienia nie tylko dla siebie, ale także dla innego podmiotu realizującego wskazany przez pokrzywdzonego cel społeczny;

• dziedziczenie i zbywanie roszczeń – roszczenia przechodzą na spadkobierców tylko wtedy, gdy zostały uznane na piśmie albo, gdy powództwo zostało wytoczone za życia pokrzywdzonego; art. 449 KC – roszczenia już uznane na piśmie albo przyznane prawomocnym przeczeniem mogą być zbywalne;

• regulacje pozakodeksowe – jako przepisy szczególne należy je stosować z pierwszeństwem przed art. 448 KC; zgodnie z przyjętą w KC zasadą, wiążą one z reguły obowiązek świadczenia pieniężnego z winą sprawcy;

• szkody związane z poczęciem i urodzeniem dziecka:

• odpowiedzialność na podstawie art. 446¹ KC – chodzi o przypadki, gdy zdarzenie wyrządzające szkodę miało miejsce przed urodzeniem dziecka; jeżeli dziecko urodzi się żywe, może domagać się naprawienia szkód majątkowych i niemajątkowych od podmiotu odpowiedzialnego; mogą one być następstwem czynów skierowanych bezpośrednio przeciwko dziecku, ale także przeciwko matce; jeżeli szkoda jest następstwem śmierci ojca, podstawą dochodzenia roszczeń jest art. 446 § 2 KC; zdarzenia których następstwem jest szkoda dziecka, mają najczęściej miejsce w okresie życia płodowego dziecka; mogą być także skutkiem zdarzeń, które zaistniały zanim doszło do poczęcia;

• odpowiedzialność za szkody wyrządzone niechcianym urodzeniem – kontrowersje wywołuje kwestia istnienia praw podmiotowego rodziców do planowania rodziny, czy prawa do aborcji; jego zawinione naruszenie ma rodzić odpowiedzialność deliktową i możliwość żądania rekompensaty kosztów ciąży, porodu i utraty spodziewanego dochodu, obciążeń alimentacyjnych, związanych z urodzeniem dziecka, a także zadośćuczynienia za krzywdę; w przypadkach bezprawnego i zawinionego uniemożliwienia przerwania ciąży nie powinno się akceptować nieodpowiedzialności odszkodowawczej kosztem interesów majątkowych rodziców i dziecka; stanowi bezprawne naruszenie dóbr osobistych kobiety zmuszanie jej do urodzenia dziecka w sytuacji gdy aborcja była dopuszczalna; rodzice mogą żądać odszkodowania pokrywającego zwiększenie kosztów utrzymania dziecka upośledzonego, ponoszonych przez nich, gdy nieprzeprowadzenie aborcji jest wynikiem niedopełnienia przez lekarza ciążących na nim obowiązków w zakresie udzielenie informacji o zagrożeniach wadą genetyczna;

17. Przedawnienie roszczeń z czynów niedozwolonych – w myśl art. 442 KC należy rozróżnić dwie następujące sytuacje, dla których ustalono inne terminy przedawnienia roszczeń o naprawienie szkody z tytułu czynów niedozwolonych:
- jeżeli szkoda wynikła ze zbrodni lub występku, wówczas roszczenie ulega przedawnieniu z upływem 10 lat od popełnienia przestępstwa;
- jeżeli szkoda wynikła z innych zdarzeń uzasadniających odpowiedzialność deliktową, wówczas roszczenia ulegają przedawnieniu po upływie 3 lat; bieg tego terminu liczy się od dnia w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i osobie zobowiązanej do jej naprawienia; w tych wypadkach roszczenia przedawniają się najpóźniej z upływem 10 lat od dnia, w którym wystąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę;

Przerwa przedawnienia następuje tylko wtedy, gdy powód żąda ustalenia odpowiedzialności za szkodę przyszłą, ale w każdym przypadku gdy z twierdzeń faktycznych powoda wynika możliwość powstania roszczeń odszkodowawczych w przyszłości i to niezależnie od tego jakiej treści orzeczenie sąd wyda; po przerwie bieg przedawnienia z art. 442 KC rozpoczyna się od nowa;

Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny:

• produkt – rzecz ruchoma, choćby została ona połączona z inną rzeczą, a także zwierzęta i energia elektryczna; także takie rzeczy ruchome, które utraciły tę cechę w skutek połączenia ich z inną rzeczą – ruchomością lub nieruchomością – stając się ich częściami składowymi;

• produkt niebezpieczny – to taki produkt, który ma cechy niezapewniające bezpieczeństwa, jakiego można oczekiwać uwzględniając normalne jego użycie; kryterium oceny jest obiektywne; przepisy ustawy o ogólnym bezpieczeństwie produktów nakładają na producentów i dystrybutorów obowiązek wprowadzenia na rynek wyłącznie produktów bezpiecznych; przepisy nakazują by uwzględniać przy ocenie bezpieczeństwa produktu jego cechy, oddziaływanie na inne produkty, jego wygląd, oznakowanie oraz ostrzeżenia i inne informacje, a także kategorie konsumentów narażonych na niebezpieczeństwo;

• podmioty:

• podmiot odpowiedzialny – producent, ale tylko taki, który wytwarza go w zakresie swojej działalności gospodarczej; chodzi również o wytwórcę materiału, surowca, albo części składowej produktu, chyba, że przyczyna szkody była wadliwa konstrukcja produktu lub wskazówki producenta finalnego; ich odpowiedzialność jest solidarna; odpowiedzialność producenta powstaje dopiero z chwilą wprowadzenia produktu do obrotu i to w zakresie jego działalności gospodarczej; poza producentem za szkody wyrządzone produktem niebezpiecznym odpowiadają osoby które przez umieszczenie na produkcie swojej nazwy, znaku towarowego lub innego oznaczenia odróżniającego podają się za producenta; tak samo odpowiadają importerzy produktów zagranicznych; odpowiedzialność ich jest solidarna wraz z producentem; profesjonalni zbywcy produktów niebezpiecznych – odpowiadają tylko wtedy, jeżeli nie wiadomo kto jest producentem nie został on wskazany w oznaczeniu ani nie można ustalić importera; mogą zwolnić się z odpowiedzialności, wskazując w ciągu miesiąca od daty zawiadomienia o szkodzie wymienione wyżej osoby, a gdy nie mogą tego uczynić – osobę, od której sami nabyli produkt niebezpieczny;

• podmiot uprawniony – każdy, kto poniósł szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny; krąg osób uprawnionych został ograniczony do tych, którzy doznali szkody w imieniu osobistym (osoby fizyczne); ochrona objęci są nabywcy produktu niebezpiecznego ale także osoby, które znalazły się w zasięgu oddziaływania niebezpiecznych właściwości produktu;

• przesłanki odpowiedzialności i przedawnienia roszczeń:

• zasada odpowiedzialności – odpowiedzialność na zasadzie ryzyka; ten kto z działalności gospodarczej odnosi korzyść, powinien także ponosić ryzyko niebezpieczeństw z tym związanych dla innych i odpowiadać za szkody stąd wynikłe, mimo iż są one przez niego niezawinione; odpowiedzialność nie obejmuje przypadków, gdy producent nie wprowadził produktu niebezpiecznego do obrotu; gdy niebezpieczne właściwości produktu ujawniły się dopiero po wprowadzeniu go do obrotu, chyba, że wynikały one z przyczyny tkwiącej poprzednio w produkcie; gdy nie można było przewidzieć niebezpiecznych właściwości produktu, uwzględniając stan nauki i techniki w chwili wprowadzenia produktu do obrotu; gdy wytworzył produkt niebezpieczny, ale o cechach wskazanych bezwzględnie wiążącymi normami prawnymi;

• szkoda i związek przyczynowy – szkoda wyrządzona przez niebezpieczny produkt w granicach wyznaczonych adekwatnym związkiem przyczynowym; jeżeli przejawia się ona w postaci szkody na osobie, znajdują zastosowanie ogólne przepisy KC; jeżeli szkoda majątkowa polega na zniszczeniu lub uszkodzeniu produktu niebezpiecznego to odpowiedzialność regulują przepisy KC określające odpowiedzialność za nienależyte wykonanie zobowiązania oraz umowy sprzedaży; gdy szkoda wyraża się w uszczerbku poniesionym w pozostałym mieniu osobistym poszkodowanego i to tylko powyżej 500 Euro; do tej wysokości poszkodowany może dochodzić jej na zasadach ogólnych;

• przedawnienie roszczenia odszkodowawczego – roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej przez produkt niebezpieczny ulega przedawnieniu z upływem 3 lat od dnia w którym poszkodowany dowiedział się lub przy zachowaniu należytej staranności mógł się dowiedzieć o szkodzie i osobie obowiązanej do jej naprawienia; w każdym przypadku roszczenie przedawnia się z upływem 10 lat od wprowadzenia produktu do obrotu;

• zbieg odpowiedzialności – odpowiedzialność za tę samą szkodę ponosić będą osoby wskazane w omawianej tu instytucji, ale także inne osoby odpowiedzialne na podstawie przepisów o czynach niedozwolonych; w przypadku takim odpowiadają oni solidarnie wobec poszkodowanego;

• semiimperatywny charakter norm ochronnych – zakres wyłączenia odpowiedzialności – odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny nie można ograniczyć ani wyłączyć; sytuacja prawna konsumenta nie może ulec pogorszeniu w następstwie umów zawieranych bądź to między nim a producentem, bądź to między producentem a pośrednimi uczestnikami obrotu tym produktem;

18. Bezpodstawne wzbogacenie – każde przejście wartości majątkowych z jednej osoby na drugą osobę musi być prawnie uzasadnione; jeżeli przesunięcie majątkowe nastąpiło bez uzasadnionej podstawy, wówczas ten kto wartość jakąś utracił może żądać jej zwrotu od tego na kogo ona bezpodstawnie przeszła;

• przesłanki:

• wzbogacenie – uzyskanie jakiejś korzyści majątkowej w dowolnej postaci; może to być nabycie jakichś praw lub powiększeniu ich zakresu, na używaniu cudzych praw lub na korzystaniu z cudzych usług uzyskiwanych zazwyczaj odpłatnie, na zwolnieniu z długu lub na zniesieniu praw rzeczowych obciążających rzeczy wzbogaconego; korzyści mogą polegać na powiększeniu aktywów, zmniejszeniu pasywów lub na oszczędzeniu wydatków;

• zubożenie – musi przybrać postać majątkową, niekoniecznie ograniczoną do ubytku określonych przedmiotów z majątku zubożonego; może polegać także na nieodpłatnym świadczeniu usług przez zubożonego lub na naruszeniu przysługujących mu praw; zubożenie może przejawiać się w wykonaniu cudzego zobowiązania, jeżeli zubożony działał w błędnym przeświadczeniu, że spełnia własne zobowiązanie;

• związek między wzbogaceniem a zubożeniem – korzyść majątkowa ma być uzyskana kosztem innej osoby; do zdarzeń powodujących z jednej strony zubożenie a z drugiej strony wzbogacenie należą w szczególności:
  - działanie samego zubożonego (przeniesienie prawa);
  - działanie wzbogaconego (budowa na własnym gruncie z cudzych materiałów);
  - działanie osoby trzeciej (zapłata cudzego długu);
  - zdarzenie niebędące działaniem ludzkim (nurt rzeki przesuwa część gruntu między sąsiadami);

• bezpodstawność wzbogacenia – wzbogacenie kosztem zubożonego musi nastąpić bez podstawy prawnej.; podstawę prawną przesunięć majątkowych mogą stanowić czynności prawne, decyzje administracyjne lub inne zdarzenia prawne;

• nienależne świadczenie – szczególny przypadek bezpodstawnego wzbogacenia; wzbogacony uzyskuje korzyść w następstwie działania zubożonego podjętego przez niego w celu wykonania określonego zobowiązania (zaspokojenia wierzyciela); świadczenie stanowi element stosunku zobowiązaniowego; bezpodstawność wzbogacenia polega na tym, iż w rzeczywistości wzbogaconemu nie należy się korzyść otrzymana od zubożonego jako jego świadczenie; przypadki w których zubożonemu przysługuje roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia:

• brak zobowiązania – sytuacje gdy świadczący w chwili spełniania świadczenia nie był względem odbiorcy w ogóle zobowiązany, albo świadczył ponad swoje zobowiązanie; był przy tym w błędzie sądząc, że spełnione świadczenie się należy;

• odpadnięcie podstawy prawnej – świadczenie jest nienależne, gdy w chwili jego spełniania miało podstawę prawną, która później odpadła;

• nieosiągnięcie celu świadczenia – zubożony świadczy na rzecz wzbogaconego w przeświadczeniu, że później przy współudziale odbiorcy świadczenia, zostanie osiągnięty zamierzony cel, który stworzy podstawę prawną świadczenia, co jednak nie nastąpiło;

• nieważność czynności prawnej – przypadki, w których zubożony świadczył na podstawie zobowiązania wynikającego z nieważnej czynności prawnej; chodzi tu o bezwzględną nieważność czynności prawnej, w której wyrażone zostało zobowiązanie do określonego świadczenia; czynność pierwotnie nieważna może w skutek spełnienia pewnych dodatkowych okoliczności określonych w ustawie uzyskać kwalifikację czynności ważnej; jeżeli to nastąpiło, świadczenie spełnione na podstawie nieważnej czynności prawnej traci cechę świadczenia nienależnego;

Roszczenie o wydanie wzbogacenia:

• przedmiot – zubożony może żądać od wzbogaconego korzyści majątkowej, jaką wzbogacony uzyskał kosztem zubożonego; roszczenie o zwrot mierzone jest zawsze wartością mniejszą; zwrot korzyści powinien z reguły nastąpić w naturze, a jeżeli przedmiot wzbogacenia został przez wzbogaconego zbyty, utracony lub uszkodzony, powinien on zwrócić wszystko, co uzyskał w zamian za ten przedmiot jako naprawienie szkody; gdyby zwrot w naturze był niemożliwy, wzbogacony powinien zwrócić wartość korzyści wyrażonej w pieniądzach; obowiązek wydania korzyści wygasa jeżeli wzbogacony zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony; obowiązek wydania korzyści obejmuje wyłącznie aktualne wzbogacenie; wyjątek: wzbogacony obowiązany jest zwrócić całą uzyskaną korzyść zawsze wtedy, gdy wyzbywając się jej lub zużywając ją powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu;

• podmioty zobowiązane – zobowiązanym do zwrotu jest bezpodstawnie wzbogacony albo jego następcy pod tytułem ogólnym (spadkobiercy); wyjątek: gdy bezpodstawnie wzbogacony rozporządził uzyskaną korzyść na rzecz osoby trzeciej; w przypadku takim obowiązek ex lege przechodzi na tę osobę trzecią, a bezpośrednio wzbogacony zostaje z niego zwolniony;

• przedawnienie – po upływie 10 lat, lub 3 lat, jeżeli roszczenie związane jest z prowadzeniem działalności gospodarczej; terminy te liczą się od spełnienia przesłanek roszczenia;

Wzbogacenie niepodlegające zwrotowi:

• świadomość braku zobowiązania – nie można żądać zwrotu świadczenia, jeżeli spełniający je wiedział, że nie był do świadczenia zobowiązany; spełniający świadczenie, który wie że się ono nie należy, może żądać jego zwrotu w następujących trzech przypadkach, a mianowicie jeżeli świadczył: z zastrzeżeniem zwrotu, w celu uniknięcia przymusu lub w wykonaniu nieważnej czynności prawnej (bez względu na to z jakiej przyczyny czynność prawna jest bezwzględnie nieważna);

• zgodność świadczenia z zasadami współżycia społecznego – nie można żądać zwrotu świadczenia, jeżeli spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego, chociażby brak jest podstawy prawnej; na rzecz zachowania tych świadczeń przez wzbogaconego przemawiają względy moralne;

• zadośćuczynienie przedawnionemu roszczeniu oraz roszczeniu z gier i zakładów – roszczenia po upływie terminów przedawnienia nie wygasają, lecz nie mogą być przymusowo dochodzone; zobowiązanie dłużnika nadal istnieje jako zobowiązanie prawne, lecz niezaskarżalne; dłużnik spełnia świadczenie należne i dlatego nie może żądać jego zwrotu, chociażby działał w przekonaniu, że zobowiązanie jego jest zaskarżalne;

• spełnienie niewymagalnego świadczenia – jeżeli ktoś spełnił świadczenie zanim stało się ono wymagalne, nie może żądać jego zwrotu, chociażby błędnie sądził, że termin wymagalności już nadszedł;

Przepadek świadczenia – przepadek nienależnego świadczenia następuje na rzecz Skarbu państwa reprezentującego interes publiczny; do przesłanek zastosowania należy świadome spełnienie świadczenia w zamian za dokonanie czynu (spełnienie każdej z tych przesłanek wystarczy do zastosowania art. 412 KC):

• zabronionego przez prawo – chodzi tu o czyny zagrożone sankcjami karnymi; ustawa wymaga aby świadczenie zostało spełnione świadomie w zamian za dokonanie czynu zabronionego; wymaganie to odnosi się wyłącznie do osoby spełniającej świadczenie;

• w celu niegodziwym – w przypadku tym czyn, za który świadczy zubożony nie musi być zabroniony; ma on prowadzić do realizacji celu niegodziwego; przez cel niegodziwy należy rozumieć stan rzeczy, który rażąco narusza powszechnie akceptowane normy moralne lub porządek społeczny; realizacja takiego stanu rzeczy musi być zamierzona i znana drugiej stronie; działania takie zasługują na szczególne potępienie;

• skutki – jeżeli ziszczą się wspomniane przesłanki sąd uzyskuje kompetencje do wydania konstytutywnego orzeczenia o przepadku na rzecz Skarbu Państwa przedmiotu spełnionego świadczenia; gdyby został on zużyty lub utracony, przepadkowi podlega jego wartość; sąd nie ma bezwzględnego obowiązku korzystania z niej; jeżeli sąd nie orzeknie przepadku świadczenia, znajdą zastosowanie ogólne postanowienia dotyczące nienależnego świadczenia, które pozwalają świadczącemu żądać zwrotu świadczenia; roszczenie skarbu Państwa o wydanie przedmiotu świadczenia ulega przedawnieniu po upływie ogólnego 10-letniego terminu; w sprawach tych Skarb Państwa reprezentuje minister właściwy do spraw finansów publicznych przez podległe mu jednostki organizacyjne;

19. Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania

Wykonanie zobowiązań – następuje przez pełne zaspokojenie interesu wierzyciela; kwalifikacja prawna (kwestia sporna) – poglądy:

• wykonanie zobowiązania jest zawsze czynnością prawną wymagającą złożenia oświadczenia woli dłużnika lub dłużnika i wierzyciela;

• wykonanie może mieć nie tylko postać czynności prawnej, ale także czynności faktycznej, wymaga jednak aby dłużnik miał co najmniej zamiar wykonania zobowiązania;

• reprezentowany w nauce polskiej – wykonanie zobowiązania nie poddaje się jednolitej kwalifikacji prawnej; należy badać charakter prawny czynności wykonawczej; może ona przybrać postać czynności prawnej lub czynności faktycznej; do wykonania zobowiązania należy stosować normy dotyczące tej kwestii ale również ogólne przepisy regulujące czynność prawną;

Art. 354 § 1 KC dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje także w sposób odpowiadający tym zwyczajom; wg tych kryteriów ustala się wzorzec należytego wykonania konkretnego zobowiązania; treść zobowiązania – określa ją zdarzenie kreujące stosunek zobowiązaniowy, oraz odnoszące się do tego stosunku zobowiązaniowego normy prawne; wierzyciel powinien współdziałać z dłużnikiem przy wykonywaniu zobowiązania, brak współdziałania ze strony wierzyciela uchyla odpowiedzialność dłużnika za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania z tego powodu; natomiast dłużnik nie może wymusić powinnego zachowania wierzyciela, ponieważ wykonuje on zobowiązanie w jego interesie;

Clausula rebus sic stantibus – zmiana stosunków; wszelkie koncepcje lub rozstrzygnięcia ustawowe, zmierzające do modyfikowania zobowiązania z uwagi na nieoczekiwane zmiany stosunków społecznych;

• zakres stosowania – przepis art. 357¹ KC znajduje zastosowanie do cywilnoprawnych zobowiązań powstających z umów; odwołuje się do okoliczności, których strony nie przewidywały przy zawarciu umowy;

• przesłanki – sąd może zastosować środki przewidziane w art. 357¹ KC jeżeli kumulatywnie zostaną spełnione trzy przesłanki:
  - nastąpi nadzwyczajna zmiana stosunków;
  - zmiana ta pociąga za sobą nadmierną trudność w spełnieniu świadczenia lub grozi jednej ze stron rażącą stratą;
  - strony nie przewidywały wpływu nadzwyczajnej zmiany stosunków na zobowiązanie;

• decyzje sądu – jeżeli spełnią się wspomniane przesłanki sądowi przysługuje kompetencja do ingerowania w stosunek zobowiązaniowy przez wydanie następujących typów orzeczeń:
  - oznaczenie sposobu wykonania zobowiązania;
  - oznaczenie wysokości świadczenia – jeżeli strata zagraża wierzycielowi sąd podwyższy wysokość świadczenia dłużnika; jeśli na stratę narażony jest dłużnik, obniży wysokość jego świadczenia;

- rozwiązanie umowy, może ponadto orzec o rozliczeniach stron;

Sąd wydaje wspomniane orzeczenia wyłącznie na żądanie strony stosunku zobowiązaniowego; kompetencja sądu do wydawania orzeczeń związania jest z dyrektywą ocenną; orzeczenie sądu modyfikujące albo rozwiązujące umowę ma charakter konstytutywny;

• umowne klauzule adaptacyjne – strony mogą także w drodze porozumienia mienić treść wiążącego ich stosunku umownego, jak również zamieścić w pierwotnej umowie tzw. klauzule adaptacyjne, z góry określające sposób dostosowania umowy do ewentualnej zmiany stosunków;

Podmioty wykonujące zobowiązania:

• osoby wykonujące – wierzyciel może żądać osobistego świadczenia jedynie wtedy gdy wynika to, z: treści czynności prawnej, ustawy lub właściwości świadczenia (związek pomiędzy cechami indywidualnymi dłużnika a jakością świadczenia); poza tymi przypadkami świadczenie może wykonać ktokolwiek, byleby działał co najmniej za wiedzą i tym samym domniemanym przyzwoleniem dłużnika;

• osoby przyjmujące – poza samym wierzycielem należą do niego osoby upoważnione przez wierzyciela od odbioru świadczenia; upoważnienie to może nastąpić w postaci potwierdzenia; wierzyciel jak i osoba przez niego upoważniona powinni być faktycznie zdolni do przyjęcia świadczenia (powinni mieć zdolność do czynności prawnych); na miejsce osoby niezdolnej do przyjęcia świadczenia wstępuje jej przedstawiciel ustawowy; świadczenie spełnione do rąk osoby nieuprawnionej nie zwalnia dłużnika z zobowiązania; wyjątki: dłużnik zostaje zwolniony z zobowiązania w takim zakresie, w jakim wierzyciel skorzystał ze świadczenia spełnionego do rąk osoby nieuprawnionej lub wierzyciela niezdolnego do przyjęcia świadczenia; ciężar udowodnienia faktu spoczywa na dłużniku; chroniona jest dobra wiara dłużnika świadczącego do rąk osoby nieuprawnionej do odbioru; świadczenie do rąk osoby, która okazuje pokwitowanie wystawione przez wierzyciela, zwalnia dłużnika, chyba, że dłużnik działał w złej wierze;

Przedmiot wykonania zobowiązania:

• rzeczy oznaczone co do gatunku – jeżeli dłużnik jest zobowiązany do świadczenia rzeczy oznaczonych co do gatunku, a ich jakość nie została oznaczona ani przez czynność prawną lub właściwe przepisy, ani nie wynika z okoliczności, dłużnik powinien świadczyć rzeczy średniej jakości;

• część świadczenia – przy niepodzielnych świadczeniach, częściowe świadczenie nie może być wykonane; jeżeli świadczenie jest podzielne a wymagalny jest cały dług, wierzyciel nie może odmówić przyjęcia części świadczenia, chyba że naruszałoby jego uzasadniony interes, co wierzyciel powinien udowodnić; jeżeli wierzyciel nie ma obowiązku przyjęcia świadczenia i zaofiarowanej mu części nie przyjął, dłużnik popada w zwłokę co do całości świadczenia;

• kilka świadczeń (zarachowanie zapłaty) – jeżeli dłużnik zobowiązany jest do kilku jednorazowych świadczeń, a świadczy w rozmiarze niewystarczającym na zaspokojenie wszystkich, może on wskazać, które zobowiązanie chce wykonać; to co przypada na poczet danego długu, wierzyciel może zaliczyć na związane z tym długiem zaległe należności uboczne lub zalegające świadczenia główne; gdyby dłużnik nie skorzystał z tego uprawnienia, inicjatywa w tym względzie przechodzi na wierzyciela; może on wskazać w pokwitowaniu, na jakie zobowiązanie świadczenie ma być zaliczone; jest to skuteczne dopiero wtedy, gdy dłużnik przyjął to pokwitowanie (w sposób dorozumiany wyraził zgodę na propozycję wierzyciela); jeżeli w żaden ze wspomnianych sposobów nie nastąpiło świadczenie na poczet określonego zobowiązania, ma zastosowanie względnie wiążąca norma, wg której spełnione świadczenie zalicza się na poczet długu wymagalnego, a jeżeli jest kilka długów wymagalnych, to na poczet najdawniej wymagalnego.;

Miejsce spełnienia świadczenia – długi mogą być odbiorcze albo oddawcze w zależności od tego, czy wierzyciel powinien zgłosić się u dłużnika po odbiór świadczenia czy dłużnik powinien je dostarczyć wierzycielowi; w razie braku innych postanowień umowy lub przepisów szczególnych, świadczenia, które mają być spełnione w miejscu zamieszkania lub w siedzibie wierzyciela, mają charakter długów oddawczych; świadczenia spełniane w miejscu zamieszkania lub w siedzibie dłużnika zalicza się do długów odbiorczych (świadczenie powinien odebrać wierzyciel); miejsce spełnienia świadczenia określa treść zobowiązania lub jego właściwość; świadczenia pieniężne powinny być pełnione w miejscu zamieszkania lub w siedzibie wierzyciela w chwili spełnienia świadczenia, przy czym jeżeli zobowiązanie ma związek z przedsiębiorstwem wierzyciela, o miejsca spełnienia świadczenia rozstrzyga siedziba przedsiębiorstwa; w odniesieniu do świadczeń niepieniężnych właściwe jest miejsce zamieszkania lub siedziby dłużnika;

Termin spełnienia świadczenia – decyduje treść lub właściwość zobowiązania; gdy na tej podstawie nie da się ustalić terminu świadczenia znajduje zastosowanie art. 455 KC wg którego świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania; decyzja należy do wierzyciela; realizuje on ją przez złożenie oświadczenia dłużnikowi, w którym wzywa go do spełnienia świadczenia; wierzycielowi przysługuje uprawnienie do określenia terminów, ale także wielkości poszczególnych części świadczeń, jeżeli strony zastrzegły w umowie, że spełnienie świadczenia następować będzie częściami;

• uprawnienie wierzyciela ograniczone jest trzema przesłankami:
  - oświadczenie wierzyciela ma być złożone w czasie właściwym;
  - uwzględniać powinno możliwości dłużnika;
  - wierzyciel powinien rozważyć także sposób spełnienia świadczenia;

- w wyjątkowych sytuacjach, gdy interes wierzyciela jest zagrożony, może on żądać spełnienia świadczenia nawet przed nadejściem terminu zastrzeżonego w treści zobowiązania;

• terminy mogą być zastrzeżone na korzyść:

- dłużnika – dłużnik jest uprawniony do wcześniejszego świadczenia, wierzyciel nie może się go domagać przed upływem terminu;

- wierzyciela – wierzyciel nie ma obowiązku przyjęcia świadczenia wcześniej, może żądać wykonania przed terminem;

- obu stron – dłużnik nie może spełnić świadczenia ani wierzyciel żądać jego spełnienia przed upływem terminu;

- w przypadkach gdy termin spełnienia świadczenia oznaczony został w treści czynności prawnej, a nie określono w niej na czyją korzyść został zastrzeżony – termin ten został zastrzeżony na korzyść dłużnika;

• wymagalność – jeżeli dłużnik nie spełnił świadczenia, to z upływem tego terminu:
  - dłużnik opóźnia się ze świadczeniem albo popada w zwłokę, o ile opóźnienie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność
  - wierzyciel może dochodzić spełnienia świadczenia na drodze sądowej, gdyż jego roszczenie stało się wymagalne – zaczął biec termin przedawnienia roszczenia; termin wymagalności przypada w dniu następującym po terminie spełnienia świadczenia;

Wykonanie świadczeń wzajemnych:

• jednoczesność świadczeń – w stosunkach zobowiązaniowych wynikających z umów wzajemnych każda ze stron zobowiązana jest do spełnienia świadczenia na rzecz drugiej strony; między tymi świadczeniami istnieje związek polegający na tym, że świadczenie jednej strony jest odpowiednikiem świadczenia drugiej strony; świadczenia te powinny być spełnione jednocześnie; każda ze stron może powstrzymać się ze spełnieniem świadczenia, dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego;

• świadczenie wcześniejsze – norma wyznaczająca obowiązek jednoczesnego spełnienia świadczeń wzajemnych znajduje zastosowanie dopiero wtedy, gdy ani treść umowy, ani orzeczenie organu orzekającego ani też decyzja kompetentnego organu administracyjnego nie wskaże, iż jedna ze stron zobowiązana jest do świadczenia wcześniejszego; w stosunkach zobowiązaniowych trwałych, świadczenia te nie mogą być wykonane jednocześnie; gdy jedno ze świadczeń wzajemnych ma być wykonane wcześniej niż drugie, strona zobowiązana do spełnienia wcześniejszego świadczenia narażona jest na ryzyko, że nie otrzyma następnie świadczenia wzajemnego; jeżeli to ryzyko przybierze kształt realnego niebezpieczeństwa strona zobowiązana do wcześniejszego świadczenia może powstrzymać się z jego spełnieniem; uprawnienie nie przysługuje stronie zobowiązanej do wcześniejszego świadczenia w dwóch wypadkach: gdy wiedziała ona w chwili zawarcia umowy o złym stanie majątkowym drugiej strony lub gdy strona znajdujące się w złej sytuacji majątkowej zaofiaruje jednocześnie spełnienie swojego świadczenie lub da zabezpieczenie;

Dowody spełnienia świadczenia – jeżeli świadczenie polega na czynieniu, na dłużniku spoczywa ciężar dowodu, że je spełnił; dłużnik spełniając świadczenie może żądać od wierzyciela pokwitowania; wyraża ono poświadczenie wierzyciela lub upoważnionej osoby, że dłużnik spełnił świadczenie; stanowi dowód spełnienia świadczenia głównego; łączy się z nim domniemanie prawne, ze spełnione zostało również świadczenie okresowe wymagalne wcześniej;

20. Skutki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania:

• jeżeli dłużnik zachowuje się w sposób niezgodny z treścią zobowiązania to jego zachowanie uzyskuje kwalifikację zachowania bezprawnego; chodzi tu o bezprawność względną, która polega na naruszeniu powinności ciążących na wszystkich członkach społeczeństwa; stanowi ona przesłankę odpowiedzialności deliktowej, której treścią jest obowiązek naprawienia szkody; w razie naruszenia zobowiązania przez dłużnika wierzycielowi przysługuje droga sądowa prowadząca do przymusowego wykonania zobowiązania zgodnie z jego treścią;

• odpowiedzialność odszkodowawcza (odpowiedzialność kontraktowa); przesłanki: zdarzenie, z którym system prawny wiąże czyjąś odpowiedzialność; związek przyczynowy między tym zdarzeniem; a powstałą szkodą; obejmuje tylko szkody majątkowe; rekompensata obejmuje tylko szkody bezpośrednio poniesione przez samego pokrzywdzonego; dłużnik odpowiada za stratę (np. wartość utraconego świadczenia, lub zmniejszona wartość świadczenia) jak i za utracone korzyści;

• wina – elementem stanu faktycznego, z którym związana jest odpowiedzialność odszkodowawcza jest naruszenie zobowiązania przez dłużnika, polegające na niewykonaniu lub nienależytym wykonaniu zobowiązania; art. 472 KC mówi, że jeżeli ze szczególnego przepisu ustawy, albo z czynności prawnej nie wynika nic innego dłużnik odpowiedzialny jest za niezachowanie należytej staranności; dłużnik odpowiada za swoje zawinione zachowanie, z którego to względu można mu postawić zarzut; najwyższym stopniem winy jest wina umyślna – polega na tym, że albo dłużnik chce naruszyć ciążące na nim obowiązki powinnego zachowania albo przewidując możliwość takiego zachowania godzi się na to; wszystkie postacie winy umyślnej w prawie cywilnym określa się mianem niedbalstwa – można je zarzucić temu kto, nie dochował należytej staranności w sytuacji, gdy powinien i zarazem mógł zachować się prawidłowo; same strony mogą rozszerzyć w umowie zakres okoliczności, za które dłużnik nie będzie odpowiadał; dłużnik może przejąć odpowiedzialność za zwykłe niedbalstwo w przypadku, gdy ustawa ogranicza jego odpowiedzialność do winy umyślnej; ponadto strony mogą złagodzić odpowiedzialność dłużnika; odpowiedzialność na zasadzie winy może być przypisana tylko osobie poczytalnej;

• odpowiedzialność za inne osoby – chodzi tu o osoby pomocą których dłużnik wykonuje zobowiązanie lub którym powierza w całości lub w części wykonanie zobowiązania, jak również o przedstawicieli ustawowych dłużnika; za działanie lub zaniechanie tych osób dłużnik odpowiada tak jak za własne działanie lub zaniechanie; odpowiada on wtedy gdy osobom tym można przypisać winę polegającą na niezachowaniu należytej staranności;
  odpowiedzialność dłużnika względem wierzyciela opiera się na zasadzie ryzyka; może być modyfikowana wykraczając poza zakres winy; w przypadkach takich w odniesieniu do wymienionych osób trzeba przyłożyć tę samą miarę odpowiedzialności co do samego dłużnika;

• ciężar dowodu – na wierzycielu spoczywa ciężar dowodu co do trzech okoliczności:
  - że dłużnik nie wykonał zobowiązania albo że wykonał je nienależycie – domniemanie, że nastąpiło to w skutek okoliczności za które dłużnik ponosi odpowiedzialność;
  - że wierzyciel poniósł szkodę majątkową;
  - że między tymi faktami istnieje adekwatny związek przyczynowy;

Do wykazania, iż dłużnik naruszył zobowiązanie, niezbędne jest uprzednie ustalenie, czy i do czego był on zobowiązany wobec wierzyciela, a ciężar dowodu spoczywa na wierzycielu;

Niemożliwość świadczenia:

• koncepcja relatywna – uznaje za nie możliwe takie świadczenie, jakiego dany dłużnik nie może wykonać;

• koncepcja obiektywna – dominująca; kładzie nacisk na okoliczności uniemożliwiające każdemu wykonanie świadczenia;

• za niemożliwe należy uznać świadczenie polegające na działaniach niewykonalnych w świetle praw natury;

• jeżeli świadczenie jest realizowane przez czynność konwencjonalną to wyznaczone w zobowiązaniu działania muszą respektować reguły konstruujące tę czynność; gdyby dłużnik podjął się działania niezgodnego z tymi regułami, to świadczenie to należy uznać za niemożliwe;

• przyczyną niemożliwości świadczenia mogą być także zjawiska społeczne, które nie tylko dłużnikowi, ale komukolwiek uniemożliwiają wykonanie przyobiecanego działania;

• wymaga się, aby wszelkiego rodzaju przeszkody uniemożliwiające wykonanie świadczenia miały charakter trwały, a nie tylko przejściowy powodujący opóźnienie;

• cechę niemożliwości będą miały także takie przyobiecane działania, które są z punktu fizykalnego wykonalne, ale w świetle ekonomicznym okazują się nieracjonalne;

• skutki niemożliwości świadczenia – system prawny wiąże z niemożliwością świadczenia różne skutki prawne, a decydują o nich:

• czas w jakim doszło do zdarzenia uniemożliwiającego wykonanie zobowiązania;

• kwestia odpowiedzialności dłużnika za to zdarzenie;

• niemożliwość pierwotna – jeżeli już w chwili powstania zobowiązania świadczenie jest niewymagalne, wówczas zobowiązanie w ogóle nie powstanie, a nielojalne zachowanie strony może rodzić jej odpowiedzialność z tytułu winy w kontraktowaniu;

• niemożliwość następcza – niemożliwość świadczenia zachodzi, gdy zdarzenia stanowiące jej przyczynę zaszły już po zawiązaniu stosunku obligacyjnego;

• należy rozróżnić niemożliwość spowodowaną okolicznościami, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność od niemożliwości świadczenia wynikającej z innych przyczyn;

• niemożliwość nieobjęta odpowiedzialnością dłużnika:

• jeżeli niemożliwość świadczenia jest następstwem okoliczności, za które dłużnik nie odpowiada, zobowiązanie wygasa;

• w razie częściowej niemożliwości świadczenia należy przyjąć, że zobowiązanie wygasa w odpowiedniej części;

• jeżeli przedmiotem świadczenia była rzecz, a świadczenie stało się niemożliwe w skutek tego, że rzecz ta została zbyta, utracona lub uszkodzona, to wierzyciel może żądać od dłużników surogatów – obejmują one to, co dłużnik uzyskał w zamian za tę rzecz albo jako naprawienie szkody; gdy wierzyciel skorzysta z tego uprawnienia zobowiązanie nie wygasa, lecz utrzymuje się ze zmienionym przedmiotem świadczenia;

• w zobowiązaniach wzajemnych niemożliwość świadczenia jednej strony z konieczności logicznej musi wywierać także wpływ i na obowiązek świadczenia drugiej strony; z tego względu zwalnia się drugą stronę od obowiązku świadczenia, a jeżeli świadczenie już spełniła, może żądać zwrotu tego, co świadczyła na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu; w takiej sytuacji cały stosunek zobowiązania wzajemnego wygasa;

• gdy wierzyciel dłużnika, którego świadczenie stało się niemożliwe żąda od niego surogatów, wierzyciel powinien spełnić swoje świadczenie i wówczas zobowiązanie wzajemne utrzymuje się nadal , z tym zastrzeżeniem, ze po jednej stronie następuje zmiana przedmiotu świadczenia;

• gdy jedno świadczenie staje się częściowo niemożliwe – następuje odpowiednia redukcja świadczenia drugiej strony; ustawodawca przyznaje jej prawo do odstąpienia od całej umowy, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwość zobowiązania albo ze względu na zamierzony cel umowy, wiadomy stronie, której świadczenie stało się częściowo niemożliwe;

• niemożliwość objęta odpowiedzialnością dłużnika

• w przypadku gdy niemożliwość świadczenia jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiada – dłużnik zobowiązany jest do naprawienia wierzycielowi szkody wynikłej z niewykonania całego zobowiązania lub jego części i w tym zakresie ulega zmianie pierwotna treść zobowiązania; wierzycielowi przysługuje prawo do żądania surogatów w miejsce niemożliwości świadczenia; jeżeli poniesiona przez wierzyciela szkoda jest wyższa od wartości surogatów, roszczenie odszkodowawcze obejmuje jedynie różnice między szkodą a wartością surogatów;

• w zobowiązaniach wzajemnych wierzycielowi przysługują do wyboru dwa uprawnienia:
  - może on żądać od dłużnika odszkodowania na zasadach ogólnych lub surogatów; w przypadkach takich zobowiązanie wzajemne utrzymuje się nadal i wierzyciel zobowiązany jest spełnić swoje świadczenie;

- może on od umowy odstąpić, w następstwie czego także sam będzie zwolniony od obowiązku świadczenia; powinien wówczas zwrócić to wszystko co sam uprzednio otrzymał; przysługuje mu roszczenie o naprawienie ewentualnej szkody, jaką poniósł w związku z niewykonaniem zobowiązania przez dłużnika, przy uwzględnieniu tego, że sam świadczenia nie spełnił;

• jeżeli wykonanie częściowe zobowiązania nie miałoby dla wierzyciela znaczenia ze względu na właściwość zobowiązania albo ze względu na cel zobowiązania wiadomy obu stronom, wierzyciel może nawet od umowy odstąpić.

Opóźnienie i zwłoka dłużnika – chodzi tu o sytuacje, gdy świadczenie wprawdzie jest możliwe do spełnienia, ale nie zostało w terminie wykonane; okoliczności niedotrzymania terminu spełnienia świadczenia:

• zwykłe opóźnienie – za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności; wierzyciel może zgodnie z ogólnymi zasadami domagać się wykonania zobowiązania, lecz nie ma z tego tytułu roszczeń odszkodowawczych; jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, obowiązany jest zapłacić wierzycielowi odsetki za czas opóźnienia, chociażby wierzyciel nie poniósł żadnej z tego powodu szkody; wierzyciel może domagać się odsetek ustawowych, a wyższych tylko wtedy, gdy zostały one przez strony ustalone;

• zwłoka – za którą dłużnik ponosi odpowiedzialność (za winę własną lub osób, przy pomocy których dłużnik wykonuje zobowiązanie lub którym powierza w całości lub w części wykonanie zobowiązania, jak również przedstawicieli ustawowych dłużnika);

• wierzyciel może domagać się od dłużnika spełniania świadczenia;

• następstwa polegają na zastosowaniu zasady, wg której wierzyciel może domagać się naprawienia wynikłej dla niego stąd szkody; jeżeli domaga się on spełnienia świadczenia, to odszkodowanie należy mu się tylko za szkodę wynikłą z nieterminowego wykonania zobowiązania; jeżeli wskutek zwłoki świadczenie utraciło dla wierzyciela całkowicie lub w przeważającym stopniu, to może go nie przyjąć i żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania;

• ogólne reguły odpowiedzialności odszkodowawczej dłużnika ulegają obostrzeniu, jeżeli w czasie trwania zwłoki rzecz oznaczona co do tożsamości, będąca przedmiotem świadczenia, została utracona lub uszkodzona; z odpowiedzialności zwalnia dłużnika tylko dowód, że utrata lub uszkodzenie rzeczy nastąpiłoby także wtedy, gdyby świadczenie zostało spełnione w czasie właściwym (dłużnik odpowiada za przepadek);

• wierzycielowi przysługuje uprawnienie do wykonania zastępczego w razie niewykonania w trzech sytuacjach:
  - gdy przedmiotem świadczenia są rzeczy oznaczone co do gatunku, wierzyciel może nabyć na koszt dłużnika taką samą ilość rzeczy tego samego rodzaju albo może żądać od dłużnika ich wartości;
  - gdy świadczenie polega na czynieniu tego rodzaju, że nie wymaga ono osobistego działania dłużnika, wierzyciel może żądać upoważnienia przez sąd do wykonania należnej czynności na koszt dłużnika;
  - gdy świadczenie polega na zaniechaniu, wierzyciel może żądać upoważnienia sądu do usunięcia na koszt dłużnika wszystkiego, co dłużnik wbrew zobowiązaniu uczynił;

• w umowach wzajemnych:

- wierzyciel może żądać wykonania pierwotnego świadczenia lub może wykonać na koszt dłużnika świadczenie zastępcze, zachowując w obu przypadkach roszczenie odszkodowawcze dla naprawienia wynikłej ze zgody szkody; jeżeli skorzysta z tych roszczeń to dotychczasowy stosunek zobowiązaniowy trwa nadal i w konsekwencji wierzyciel sam zobowiązany jest do wykonania swojego świadczenia wzajemnego;

- przyznanie wierzycielowi alternatywnego uprawnienia do odstąpienia od umowy wzajemnej; ustawa uzależnia wykonanie prawa do odstąpienia od wyznaczenia dłużnikowi będącemu w zwłoce odpowiedniego dodatkowego terminu do wykonania zobowiązania połączonego z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego upływu tego terminu, wierzyciel od umowy odstąpi; wierzyciel może nie skorzystać z tego uprawnienia i domagać się wykonania zobowiązania oraz ewentualnego odszkodowania za zwłokę; uprzednie wyznaczenie dodatkowego terminu do spełnienia świadczenia nie jest konieczne w dwóch przypadkach: gdy uprawnienie do natychmiastowego odstąpienia zostało wyraźnie zastrzeżone w umowie lub gdy wykonanie zobowiązania przez jedną stronę po terminie nie miałoby dla drugiej strony znaczenia ze względu na właściwość zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomej stronie będącej w zwłoce;

- jeżeli świadczenia obu stron są podzielne, a jedna ze stron dopuszcza się zwłoki tylko co do części świadczenia, wówczas uprawnienie drugiej strony do odstąpienia od umowy ulega ograniczeniu; wierzyciel nie może odstąpić od umowy co do części świadczenia wykonanego już przez dłużnika zanim popadł on w zwłokę;

- w następstwie złożenia oświadczenia woli o odstąpieniu od umowy wzajemnej umowa ta przestaje strony wiązać i to z mocą wsteczną; każda ze stron obowiązana jest zwrócić drugiej stronie to, co już świadczyła i zostaje zwolniona z obowiązku dalszych świadczeń;

- wierzyciel, który odstępuje od umowy wzajemnej może żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania tej umowy;

Prawo zatrzymania – ius retentionis; polega na tym, że osoba zobowiązana do wydania cudzej rzeczy może ją zatrzymać do czasu zaspokojenia lub zabezpieczenia przysługujących mu roszczeń o zwrot nakładów na rzecz oraz roszczeń o naprawienie szkody przez rzecz wyrządzonej; nie przysługuje ono, gdy obowiązek wydania rzeczy wynika z czynu niedozwolonego albo gdy chodzi o zwrot rzeczy wynajętych, wydzierżawionych lub użyczonych; ma ono charakter uprawnienia względnego, skutecznego wobec wierzyciela; gaśnie, gdy wierzyciel dokonał tych czynności; może ono być uwzględnione przez sąd tylko w razie zgłoszenia przez pozwanego odpowiedniego zarzutu procesowego;

Zwłoka wierzyciela:

• przesłanki – wierzyciel dopuszcza się zwłoki, gdy bez uzasadnionego powodu:
  - uchyla się od przyjęcia zaofiarowanego faktycznie, a nie tylko słownie świadczenia;
  - odmawia dokonania czynności, bez której świadczenie nie może być spełnione;
  - oświadcza dłużnikowi, że świadczenia nie przyjmuje;

Do uzasadnionych powodów wspomnianych zachowań wierzyciela należą wszelkie postacie niewłaściwego wykonania zobowiązania przez dłużnika (mogą to być okoliczności niezwiązane z osobą wierzyciela);

• skutki – zwłoka wierzyciela nie zwalnia dłużnika z obowiązku spełnienia świadczenia i nie powoduje tym samym zgaśnięcia zobowiązania; interes dłużnika doznaje ochrony w trojaki sposób:
  - może on złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego;
  - może żądać od wierzyciela naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki;
  - niespełnienie w terminie świadczenia wskutek zwłoki wierzyciela powoduje uchylenie dla dłużnika konsekwencji nie tylko związanych ze zwłoką, ale nawet z opóźnieniem dłużnika;

W umowach wzajemnych zwłoka wierzyciela obezwładnia przysługujące mu uprawnienie powstrzymania się ze spełnieniem własnego świadczenia wzajemnego;

21. Dodatkowe zastrzeżenia umowne – mogą być składnikiem jedynie określonej kategorii czynności prawnych, jakimi są umowy; wpływają bezpośrednio na stopień związania stron stosunkiem zobowiązaniowym i w konsekwencji także na wykonanie lub niewykonanie zobowiązania;

• zadatek – to pewna suma pieniężna lub rzecz dana przy zawarciu umowy; zadatek to element swoistej czynności prawnej, o charakterze realnym, który wywołuje zespół określonych następstw prawnych; suma wręczana tytułem zadatku stanowi zazwyczaj niewielki ułamek świadczenia pieniężnego, należnego z umowy;

• skutki – rola zadatku ujawnia się w razie niewykonania umowy z powodu okoliczności, za które dłużnik ponosi wyłączną odpowiedzialność; wierzyciel może bez wyznaczania terminu dodatkowego od umowy odstąpić i otrzymany zadatek zachować, a jeżeli go sam dał może żądać sumy dwukrotnie wyższej; roszczenie to ulega 10 letniemu przedawnieniu; wierzyciel nie może domagać się uzupełniającego odszkodowania na zasadach ogólnych; wierzyciel nie musi korzystać z przysługującego mu prawa do odstąpienia od umowy i zachowania lub zapłaty zadatku, lecz może obstawać przy umowie, domagając się jej wykonania; dłużnikowi nie przysługuje prawo do zwolnienia się z zobowiązania; jeżeli dłużnik spełni świadczenie, pieniądze lub rzeczy dane tytułem zadatku zalicza się na poczet świadczenia tej strony, które je dala; rozwiązanie umowy na skutek zgodnego oświadczenia woli stron albo mocą orzeczenia sądu powoduje zgaśnięcie zastrzeżenia zadatku; w takim wypadku należy zwrócić zadatek; zwrot zadatku ma również miejsce gdy niewykonanie umowy nastąpiło w skutek okoliczności, za które żadna ze stron nie ponosi odpowiedzialności;

• umowne prawo odstąpienia – polega na tym, że jedna albo każda ze stron umowy może od niej odstąpić bez konieczności uzasadniania tej decyzji; w zastrzeżeniu o umownym prawie odstąpienia wymaga się, aby był podany termin w ciągu którego uprawniony może odstąpić od umowy; niespełnienie tego wymagania powoduje nieważność zastrzeżenia umownego; strony mogą zastrzec także, że prawo do odstąpienia przysługiwać będzie stronie lub obu stronom, jeżeli spełni się określone w umowie zdarzenie przyszłe i niepewne;

• skutki – w razie wykonania prawa do odstąpienia umowę uważa się za niezawartą; następuje zniesienie skutków prawnych z mocą wsteczną; uprawniony może od umowy odstąpić również po całkowitym lub częściowym jej wykonaniu, jeżeli nie minął termin zastrzeżony do odstąpienia; strony powinny zwrócić wszystko, to co sobie świadczyły i to w stanie niezmienionym, chyba że zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu; za korzystanie z rzeczy należy się odpowiednie wynagrodzenie;

• odstępne – strony uzależniają prawo do odstąpienia od zapłaty określonej sumy pieniężnej; oświadczenie o odstąpieniu jest skuteczne tylko wtedy, gdy zostało złożone jednocześnie z zapłatą odstępnego; do odstąpienia stosuje się postanowienia odnośnie umownego odstąpienia;

• kara umowna – strony postanawiają, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy pieniężnej; świadczeniem niepieniężnym jest także świadczenie polegające na zwarciu w przyszłości umowy przyrzeczonej; oznaczenie sumy pieniężnej należnej w razie niewykonania albo nienależytego wykonania świadczenia głównego może polegać albo na bezpośrednim wskazaniu jej wysokości albo przez wskazanie relacji do wartości świadczenia głównego; zastrzeżenie kary umownej za nienależyte wykonanie zobowiązania nie wyłącza żądania wykonania zobowiązania; zastępuje odszkodowanie przewidziane w razie niedopełnienia zobowiązania i dlatego dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej;

• ochrona dłużnika – w zasadzie wierzyciel nie może żądać od dłużnika odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary, chociażby wykazał, że poniósł większą szkodę; dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej w dwóch przypadkach:
  - gdy jest ona rażąco wygórowana w porównaniu z poniesioną szkodą;
  - gdy zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane;

Ciężar udowodnienia tych faktów spoczywa na dłużniku; dowód braku szkody zwalnia dłużnika z obowiązku kary umownej;

• kara ustawowa – przepisy o karze umownej należy stosować również do przypadków, gdy dłużnik na mocy przepisu szczególnego obowiązany jest do zapłacenia wierzycielowi określonej sumy pieniężnej w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania;
  obowiązkowe kary nie wyłączają możliwości ich miarkowania wg zasad przewidzianych dla kar umownych;

22. Wygaśnięcie zobowiązania związane z zaspokojeniem wierzyciela – celem zobowiązania jest zaspokojenie interesu wierzyciela; zdarzeniem powodującym wygaśnięcie zobowiązania jest wykonanie zobowiązań zgodnie z ich treścią; obok tych zdarzeń są także inne faktyczne zobowiązania; nalezą do nich:

• świadczenie w miejsce wykonania – zobowiązanie wygasa, gdy dłużnik w celu zwolnienia się z niego spełnia za zgodą wierzyciela inne świadczenie od pierwotnie ustalonego (datio in solutum); zdarzenie to obejmuje dwa następujące elementy: umowę miedzy dłużnikiem a wierzycielem co do zmiany przedmiotu świadczenia i faktyczne spełnienie nowego świadczenia; jeżeli podmiotem nowego świadczenia jest rzecz, która ma wady, dłużnik odpowiada za nie wg przepisów o rękojmi w sprzedaży; w przypadku takim wierzyciel nie może żądać pierwotnego świadczenia, które wygasa;

• odnowienie – nowacja; umowa zawarta między wierzycielem a dłużnikiem, w której strony postanawiają, że dotychczasowe zobowiązanie zostanie umorzone w związku z powstaniem nowego stosunku zobowiązaniowego; nowy stosunek powinien różnić się od starego: innym świadczeniem lub inną podstawą prawną;

• związek nowego z dawnym zobowiązaniem – stanowi cechę konstytucyjną nowacji; przy zawieraniu umowy nowacyjnej strony powinny jasno wyrazić , że nowe zobowiązanie powstało w celu umorzenia dawnego; reguła interpretacyjna przemawia na rzecz uznania nowego zobowiązania za zobowiązanie samodzielne, powstałe obok zobowiązania dawnego; nie wymaga zachowania formy szczególnej; przesłanką powstania nowego zobowiązania jest ważne istnienie dawnego zobowiązania; jeżeli nowe zobowiązanie ma charakter abstrakcyjny jego ważność nie jest uzależniona od istnienia prawidłowej causa;

• skutki – wskutek odnowienia nie tylko wygasa dotychczasowe zobowiązanie, ale również zawiązane z nim prawa akcesoryjne (poręczenie, zastaw, hipoteka); odnowienie dokonane między wierzycielem a jednym z dłużników solidarnych zwalnia pozostałych współdłużników, chyba że wierzyciel zastrzegł, iż zachowuje przeciwko nim swe prawa;

• potrącenie – umorzenie dwóch przeciwstawnych sobie wierzytelności w następstwie złożenia oświadczenia woli przez jednego wierzyciela drugiemu wierzycielowi; uchyla konieczność realnego wykonania świadczeń przez obie strony; zostają one zaspokojone przez zwolnienie każdej z nich z obowiązku świadczenia na rzecz drugiej strony; potrącenie pełni funkcję egzekucji świadczenia bez udziału sądu i organów egzekucyjnych;

• przesłanki – dopuszczalne tylko wtedy, gdy spełnione zostają 4 przesłanki:

• dwie osoby są jednocześnie względem siebie wierzycielami i dłużnikami (dłużnik nie może potrącić względem swojego wierzyciela wierzytelności przysługującej mu wobec osoby trzeciej; osoba trzecia niebędąca dłużnikiem tego, wobec kogo ma nastąpić potrącenie, nie może potrącenia dokonać);

• przedmiotem świadczeń obu stron są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone co do gatunku;

• obie wierzytelności są wymagalne, a więc musiały już upłynąć terminy ich spełnienia;

• wierzytelność osoby, która dokonuje potrącenia jest zaskarżalna (ktoś komu przysługuje zaskarżalna wierzytelność może potrącić ją ze skierowaną przeciwko niemu wierzytelnością niezaskarżalną, ponieważ działanie takie nie narusza interesu drugiej strony, ale jest wręcz dla niej korzystne; wyjątek: art. 502 KC dla wierzytelności przedawnionej, którą można przedstawić do potrącenia, jeżeli w chwili gdy potracenie stało się możliwe, przedawnienie jeszcze nie nastąpiło);

• skutki – każda ze stron uzyskuje prawo do potrącenia, które realizuje się dopiero przez złożenie jednostronnego oświadczenia woli drugiej stronie, prowadzące do umorzenia wierzytelności; skutki następują z mocą wsteczną od chwili kiedy potrącenie stało się możliwe; umorzeniu ulegają wprawdzie obie wierzytelności, ale tylko do wysokości wierzytelności niższej; wierzytelność o niższej wysokości ulega umorzeniu w całości, a wierzytelność o wyższej wysokości tylko częściowo; gdy jednej lub obu stronom przysługuje kilka wierzytelności nadających się do potrącenia, wówczas stosuje się odpowiednio przepisy o zaliczeniu zapłaty;

• wyłączenia – niekiedy względy społeczne wymagają, aby wierzyciel otrzymał od dłużnika efektywne świadczenie; ustawa nie zezwala, aby następujące wierzytelności zostały umorzone w następstwie złożenia oświadczenia woli o potrąceniu przez podmiot do tego uprawniony na zasadzie przepisów ogólnych:
  - wierzytelności niepodlegające zajęciu w postępowaniu egzekucyjnym;
  - wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania;
  - wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych;
  - inne wierzytelności wyłączone przez przepisy szczególne;

Natomiast osoby, którym przysługują te chronione wierzytelności, mogą je przedstawić do potrącenia i w ten sposób umorzyć swój dług wobec wierzyciela; te same strony mogą w umowie z góry wyłączyć dopuszczalność potrącenia wierzytelności wynikających z określonego stosunku prawnego;

• potrącenie umowne – gdy umorzenie przeciwstawnych wierzytelności ma nastąpić na podstawie umowy obu wierzycieli, umowa tego typu

jest dopuszczalna na podstawie zasady swobody umów; jest to umowa wzajemna, w której strony rozporządzają swoimi wierzytelnościami w ten sposób, że godzą się na ich umorzenie; zakłada to istnienie oraz dopuszczalność umorzenia obu wzajemnych wierzytelności; niekoniecznie musza one opiewać na świadczenia jednorodzajowe; strony mogą także umorzyć wierzytelności niezaskarżalne i niewymagalne oraz ustalić, że potrącenie będzie działać ex nunc; wśród potrąceń umownych należy wyróżnić potrącenia stałe i jednorazowe;

• złożenie do depozytu sądowego:

• tryb – regulują przepisy proceduralne; do depozytu dłużnik może złożyć pieniądze, kosztowności, książeczki oszczędnościowe, dokumenty, a także inne rzeczy; jeżeli jednak przechowanie tych rzeczy pociągałoby za sobą znaczne trudności lub koszty albo powodowało obniżenie ich wartości, sąd na wniosek dłużnika postanowi sprzedać je, a sumę stąd uzyskaną złożyć do depozytu sądowego;

• skutki – ma takie same skutki jak spełnienie świadczenia; dłużnik może odesłać wierzyciela do depozytu sądowego po odbiór złożonego tam przedmiotu świadczenia; ponadto ustaje jego obowiązek troski o rzeczy; jeżeli dłużnik odbierze przedmiot świadczenia z depozytu sądowego, złożenie do depozytu uważa się za niebyłe; uchylone zostają wszystkie wspomniane konsekwencje prawne i to ze skutkiem wstecznym; dopóki dłużnikowi przysługuje prawo wydania mu przedmiotów złożonych przez niego do depozytu dopóty nie następuje definitywne wygaśnięcie zobowiązania; skutek ten nastąpi z chwilą, gdy dłużnik utraci to prawo; system prawny łączy utratę prawa z następującymi zdarzeniami:
  - gdy wierzyciel zażąda wydania mu przedmiotu świadczenia z depozytu sądowego;
  - gdy nastąpiło wykreślenie z księgi wieczystej wpisu zabezpieczającego wierzytelność;
  - gdy nastąpiła likwidacja niepodjętego depozytu;

Dłużnik może żądać od wierzyciela zwrotu kosztów złożenia do depozytu sądowego, jeżeli sam nie odebrał złożonego tam przedmiotu świadczenia; ważność złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego:
- istnienie okoliczności uzasadniających złożenie do depozytu sądowego;
- przedmiot złożony do depozytu powinien odpowiadać treści zobowiązania;

Na dłużniku ciąży obowiązek niezwłocznego zawiadomienia na piśmie wierzyciela o złożeniu przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego, chyba że zawiadomienie napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody;

Wygaśnięcie zobowiązania bez zaspokojenia wierzyciela:

• zdarzenia wskazane w treści czynności prawnej;

• upływ czasu;

• śmierć dłużnika lub wierzyciela;

• połączenie w jednej osobie praw wierzyciela i obowiązków dłużnika;

• niemożliwość świadczenia;

• rozwiązanie umowy przez sąd;

• umowy:

• zwolnienie z długu – umowa wierzyciela z dłużnikiem; oświadczenie wierzyciela w tym względzie wymaga przyjęcia przez dłużnika; umowa ta ma charakter rozporządzający; wraz z jej zawarciem gaśnie dług; może przybrać również charakter tylko zobowiązaniowy, wymagający dopiero wykonania przez czynność rozporządzającą; wierzyciel powinien złożyć swoje oświadczenie woli w formie aktu notarialnego;

• rozwiązanie umowy – celem jest zakończenie stosunku zobowiązaniowego, niekonieczne jest by to nastąpiło z mocą wsteczną i to w całości; działa tylko na przyszłość; ma skutek względny, tzn. tylko między jej stronami; odnośnie rozliczeń z tytułu spełnionych już świadczeń, dokonuje się ich na jej podstawie; treść jej decyduje o sposobie rozliczeń; jeżeli nic w tym względzie nie stanowi, każda ze stron zobowiązana jest zwrócić to co otrzymała na podstawie umowy pierwotnej, ponieważ wynika to z natury umowy rozwiązującej;

23. Zmiana wierzyciela:

• przelew wierzytelności – cesja; umowa zawieraną przez dotychczasowego wierzyciela z osobą trzecią, na mocy której cesjonariusz nabywa od cendenta przysługującą mu wierzytelność; należy do czynności prawnych rozporządzających (przenosi prawo podmiotowe z jednego podmiotu na inne podmioty);

• może przybierać dwojaką postać:
  - umowy o podwójnym skutku- przelew polega na umowie zobowiązującej, w wykonaniu której następuje przeniesienie wierzytelności;
  - czystej umowy rozporządzającej- przelew polega na realizacji tylko jednego ze skutków rozporządzających;

Ma charakter czynności prawnej konsensualnej, a w zasadzie nieformalnej; jeśli została stwierdzona pismem, przelew także powinien (ad probationem); do przeniesienia wierzytelności w drodze przelewu zbędna jest zgoda dłużnika;

• dopuszczalność – wierzycielowi przysługuje prawo do przeniesienia w drodze przelewu każdej wierzytelności z następującymi wyjątkami:
  - gdy przelew sprzeciwia się właściwości zobowiązania, chociażby nie był zakazany wyraźnym przepisem pranym; charakter taki mają wierzytelności typu akcesoryjnego;
  - gdy przelewu zakazują szczególne normy prawne;
  - gdy przelew sprzeczny jest z odpowiednim zastrzeżeniem, zawartym w umowie między wierzycielem a dłużnikiem (strony mogą wyłączyć dopuszczalność przelewu, ją ograniczyć, uzależniając skuteczność cesji od spełnienia określonych przesłanek);

- przeniesienia wierzytelności związanej z dokumentem na okaziciela lun z dokumentem zbywalnym przez indos dokonuje się w odmienny sposób;

- można dokonywać cesji nie tylko wierzytelności już istniejących, ale i przyszłych, byleby ich treść została w umowie przelewu określona;

• skutek wobec wierzyciela – cedent przestaje być wierzycielem a staje się nim cesjonariusz; nabywa on wierzytelność w takim stanie, w jakim znajdowała się ona w chwili dokonania przelewu; wraz z nią przechodzą na cesjonariusza wszelkie związane z nią prawa; cesjonariusza nie chroni dobra wiara i dlatego nabędzie on wierzytelność tylko wtedy i w takim zakresie, w jakim służyła ona cedentowi; jeżeli cedent przelał wierzytelność, która mu nie przysługuje lub przysługuje w mniejszym zakresie, ponosi za to odpowiedzialność wobec cesjonariusza; cedent nie ponosi odpowiedzialności za wypłacalność dłużnika, chyba że ją na siebie przyjął;

• skutek wobec dłużnika – jego sytuacja nie ulega zmianie w następstwie cesji, z tym zastrzeżeniem, że powinien on świadczyć cesjonariuszowi – jako swojemu wierzycielowi; dopóki zbywca nie zawiadomi dłużnika o przelewie, dopóty spełnienie świadczenia do jego rąk ma skutek względem nabywcy, chyba że do chwili spełnienia świadczenia dłużnik uzyskał w inny sposób wiarygodną wiadomość o przelewie; dobra wiara dłużnika jest również chroniona w przypadku, gdy dłużnik świadczył cesjonariuszowi, który jednak nie stał się wierzycielem, ponieważ przelew okazał się nieważny; dłużnik może wówczas skutecznie bronić się przed roszczeniem cedenta, jeżeli otrzymał od niego zawiadomienie na piśmie o dokonanym przelewie; będzie zobowiązany do świadczenia do rąk cedenta, jeżeli ten udowodni, że dłużnik wiedział o nieważności przelewu lub o zarzutach wynikających z podstawy prawnej przelewu; dłużnikowi przysługują wobec cesjonariusza także zarzuty, które miał dłużnik przeciwko cedentowi w chwili powzięcia wiadomości o przelewie; dłużnik może podnieść przeciwko cesjonariuszowi także zarzut potrącenia, który mu przysługiwał wobec cedenta; dłużnik może potrącić także wierzytelność, która stała się wymagalna dopiero po otrzymaniu przez dłużnika zawiadomienia o przelewie; dopuszczalny jest przelew wierzytelności na zabezpieczenie; powszechnie czynności takie zawierane są zwłaszcza dla zabezpieczenia kredytu bankowego:
  Instytucja ta może być realizowana w dwojaki sposób: przez zastrzeżenie w umowie cesji warunku rozwiązującego lub przez zastrzeżenie zobowiązania do zwrotu cedowanej wierzytelności;

• wstąpienie osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela:

• przesłanki i skutki – jeżeli osoba trzecia spłaca cudzy dług, a nie czyni tego na podstawie zawartej umowy, to przysługują jej wobec dłużnika tylko niepewne i ograniczone roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia dla zrekompensowania poniesionego wydatku; stosunek zobowiązaniowy nie ulega wygaśnięciu, lecz trwa nadal ze zmienionym przedmiotem po stronie wierzyciela; skutek ten realizuje się nie w każdym przypadku spłaty cudzego długu. Ustawa wymaga aby:
  - zachowana była tożsamość zobowiązania mimo zmiany wierzyciela;
  - osoba trzecia spłacająca cudzy dług odpowiadała za niego osobiście lub pewnymi przedmiotami;
  - osobie trzeciej przysługiwało prawo, przed którym spłacana wierzytelność ma pierwszeństwo zaspokojenia;
  - zapłata cudzego długu nastąpiła za zgodą dłużnika i w celu wstąpienia w prawa zaspokojonego wierzyciela;

- spełniły się inne przesłanki wskazane w szczególnych przepisach prawnych;

Wstąpienie osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela dokonuje się tylko w zakresie rzeczywistego zaspokojenia wierzyciela;

• obowiązek przyjęcia świadczenia – we wszystkich przypadkach, w których ustawa przewiduje wstąpienie osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela, wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia, jeżeli jest już ono wymagalne; sprzeciw dłużnika nie uchyla tego obowiązku wierzyciela;

• ochrona dłużnika – jeżeli dłużnik nie wiedząc o wstąpieniu osoby trzeciej w miejsce zaspokojonego wierzyciela zapłacił swojemu dotychczasowemu wierzycielowi, zostaje zwolniony z zobowiązania; osoba trzecia jest zainteresowana w szybkim powiadomieniu dłużnika o zmianie wierzyciela; dłużnikowi przysługują wobec nowego wierzyciela te wszystkie zarzuty, jakie miał względem dotychczasowego wierzyciela;

Zmiana dłużnika:

• przejęcie długu:

• cechy:

- singularna sukcesja osoby trzeciej w dług określonego dłużnika (dług staje się własnym długiem przejemcy);

- zwolnienie z długu dotychczasowego dłużnika;

- zachowanie tożsamości przejmowanego długu, a w konsekwencji utrzymanie się treści dotychczasowego stosunku zobowiązaniowego;

• umowa dwustronna, która może przybrać dwojaką postać:

- umowy między wierzycielem, a przejemcą długu – za zgodą dłużnika;

- umowy między przejemcą długu a dłużnikiem – za zgodą wierzyciela;

W obu postaciach umowy o przejęcie długu jej stroną jest przejemca długu; konieczne jest wyraźne oświadczenie woli przejemcy, aby skutek ten mógł nastąpić; zgoda jest bezskuteczna, gdy wierzyciel nie wiedział; iż przejemca jest niewypłacalny;

• forma – oświadczenia woli stron umowy powinny być pod sankcją nieważności złożone na piśmie; jako strona zawsze występuje przejemca długu i dlatego jego oświadczenie w każdym przypadku wymaga zachowania wspomnianej formy; gdy zawiera on umowę z wierzycielem, także oświadczenie woli wierzyciela musi być złożone na piśmie; forma ta nie została zastrzeżona dla wyrażenia zgody przez dłużnika;

• zgoda na przejęcie długu – osoba, której zgoda jest potrzebna do przejęcia długu może ją wyrazić składając odpowiednie oświadczenie woli, którejkolwiek ze stron umowy; po zawarciu umowy każda ze stron może wyznaczyć osobie, której zgoda jest potrzebna odpowiedni termin do wyrażenia zgody, przy czym bezskuteczny jego upływ jest jednoznaczny z odmówieniem zgody; jeżeli przejęcie długu następuje na podstawie umowy wierzyciela z przejemcą, wówczas brak zgody dłużnika powoduje nieważność umowy; jeżeli przejęcie długu przyjmuje postać umowy między przejemcą długu, a dłużnikiem wówczas brak zgody wierzyciela prowadzi do tego, że umowa wywiera tylko ograniczone skutki między niemi samymi; jeżeli w umowie o przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązał się zwolnić zbywcę od związanych z własnością długów, to uważa się, iż strony zawarły umowę o przejęcie tych długów przez nabywcę; gdyby wierzyciel odmówił swojej zgody, nabywca nieruchomości jest odpowiedzialny względem zbywcy, za to, że wierzyciel nie będzie od niego żądał spełnienia świadczenia do czego wierzyciel pozostaje nadal uprawniony;

• przedmiot umowy, prawa uboczne – przejemca wstępuje w całą sytuację prawną dotychczasowego dłużnika; umowa może sukcesję tę ograniczyć do długów przyszłych, lub do niektórych tylko obowiązków składających się na dług; ogólna reguła nie obejmuje praw ubocznych zabezpieczających wierzytelność, chyba zabezpieczyciel wyraził zgodę na dalsze trwanie zabezpieczenia;

• zarzuty przysługujące przejemcy – przejemca długu może przedstawić zarzuty wynikające z treści tego stosunku wg stanu istniejącego w chwili przejęcia; może podnieść zarzuty wynikające z umowy zawartej między nimi a wierzycielem o przejęcie długu, jak również osobiste zarzuty przysługujące mu wobec wierzyciela z innego tytułu prawnego, a zwłaszcza zarzut potrącenia; nie może powołać się względem wierzyciela na zarzuty wynikające z istniejącego między przejmującym dług a dotychczasowym dłużnikiem stosunku prawnego, będącego podstawą prawną przejęcia długu; wyjątek: przejemcy przysługują z tego stosunku zarzuty jeżeli wierzyciel o nich wiedział i to najpóźniej w chwili udzielenia zgody na przejęcie długu;

• kumulatywne przystąpienie do długu:

• umowa kumulatywnego przystąpienia do długu – dotychczasowy dłużnik nie zostaje zwolniony z długu; pozostaje nadal dłużnikiem, przy czym obok niego pojawia się przystępujący do długu jako drugi dłużnik; następuje tu pomnożenie podmiotów po stronie długu w stosunku zobowiązaniowym o niezmienionej treści; umowa może być zawarta między dłużnikiem a przystępującym do długu, albo między przystępującym a wierzycielem; nie wymaga formy szczególnej; przystępujący do długu staje się dłużnikiem solidarnym wraz z dłużnikiem dotychczasowym, na podstawie dorozumianego wyrażenia woli; jeżeli dotychczasowy dłużnik spełni świadczenia, służy mu wobec przystępującego roszczenie regresowe;

• ustawowe kumulatywne przystąpienie do długu – art. 55⁴ mówi, iż nabywca przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego staje się dłużnikiem solidarnym w zakresie zobowiązań z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa lub gospodarstwa i to bez względu na to, z jakiego zdarzenia zobowiązania te powstały; wierzyciel uzyskuje silne zabezpieczenie wykonania swojej wierzytelności; chroniąc interesy nabywcy ustawa: wyłącza przystąpienie do długu o którego istnieniu nabywca nie wiedział mimo zachowania należytej staranności oraz ogranicza odpowiedzialność nabywcy do wartości nabytego gospodarstwa lub przedsiębiorstwa;

24. Zbieg roszczeń

Zbieg przepisów prawnych – odrębne jednostki redakcyjne tekstu prawa, które mogą znaleźć zastosowanie do danego zdarzenia prawnego;

Zbieg norm – zrekonstruowane na podstawie przepisów normy prawne;

Zbieg roszczeń – szczególny przypadek zbiegu norm; z jednym zdarzeniem prawnym różne normy prawne wiążą więcej niż jedno roszczenie;

• skutki zbiegu roszczeń – dopuszczenie do konkurencji zbiegających się roszczeń albo do uznania jednego z nich i eliminacji pozostałego lub pozostałych konkurencyjnych roszczeń; niedopuszczalne jest mieszanie reżimów prawnych, gdyż prowadziłoby to do naruszenia równowagi interesów stron;

• rozwiązania szczególne:

• bezpodstawne wzbogacenie – w myśl art. 414 KC przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu nie uchybiają przepisom o obowiązku naprawienia szkody; przepis ten dopuszcza zbieg obu wspomnianych roszczeń, a zarazem nie wskazuje na wyłączenie jednego z nich; niedopuszczalna jest kumulacja obu roszczeń; o zastosowaniu jednego z tych roszczeń decyduje zatem żądający ochrony prawnej; należy również przyjąć zbieg roszczeń z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia z roszczeniami z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania;
  nieuregulowany żadnymi przepisami kolizyjnymi jest stosunek roszczeń z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia do roszczeń windykacyjnych;

• delikty – art. 443 KC ma na względzie stosunek roszczeń deliktowych do kontraktowych; okoliczność, że działanie lub zaniechanie, z którego szkoda wynikła, stanowiło niewykonanie lub nienależyte wykonanie istniejącego uprzednio zobowiązania, nie wyłącza roszczenia o naprawienie szkody z tytułu czynu niedozwolonego, chyba, że z treści istniejącego uprzednio zobowiązania wynika co innego; rdzeń tego przepisu dopuszcza zbieg roszczeń deliktowych i kontraktowych; roszczenia te nie mogą być łącznie spełnione; dopuszczalne jest tylko jedno z nich; decyduje poszkodowany;

• szkoda wyrządzona przez produkt niebezpieczny – w myśl art. 449¹⁰ KC przepisy o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny nie wyłączają odpowiedzialności za szkody na zasadach ogólnych lub nienależytego wykonania zobowiązania oraz odpowiedzialności z tytułu rękojmi za wady i gwarancji jakości; ustawodawca dopuszcza zbieg roszczeń z tytułu odpowiedzialności za produkt niebezpieczny z roszczeniami na podstawie deliktowej albo kontraktowej; wybór podstawy odpowiedzialności należy do poszkodowanego; nie pojawia się zbieg roszczeń, gdy szkoda wynikła ze zdarzeń nieobjętych zakresem zastosowania norm regulujących odpowiedzialność za produkt niebezpieczny;

• naruszenia dóbr osobistych – w myśl art. 24 § 1, ten czyje dobro osobiste zostało bezprawnie naruszone, może żądać, aby sprawca dopełnił czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia, aby złożył oświadczenie odpowiedniej treści w odpowiedniej formie; ten czyje dobro zostało bezprawnie naruszone, może na zasadach przewidzianych w kodeksie również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny; skutki tego zbiegu ustawodawca rozstrzyga w ten sposób że dopuszcza łączenie obu roszczeń;