Gospodarka odpadami. (Planowanie w gospodarce odpadami)
Zasoby surowców stanowią surowce pierwotne i wtórne (odpady). Prawidłowe gospodarowanie tymi zasobami konieczne jest zarówno ze względów ekonomicznych, jak i z troski o środowisko przyrodnicze. Wprowadzenie racjonalnej gospodarki surowcami powinno być realizowane w ujęciu lokalnym lub regionalnym.
Obecnie najpilniejszym zadaniem w Polsce jest uporządkowanie gospodarki zasobami surowcowymi poprzez wprowadzenie systemu w ujęciu regionalnym. Pod pojęciem regionu należy rozumieć w tym przypadku pewien obszar, który może obejmować kilka gmin, jedno lub kilka sąsiadujących ze sobą województw, ale charakteryzujący się potencjalnymi możliwościami uporządkowania gospodarki zasobami surowcowymi.
Z wprowadzeniem gospodarki regionalnej wiążą się następujące korzyści:
Rozwiązania regionalne usprawniają gospodarowanie surowcami i odpadami oraz dają możliwość tworzenia kompleksów przedsiębiorstw (tzw. łańcuchów technologicznych), w których poszczególne jednostki wzajemnie ze sobą kooperują.
Pozwalają na ściślejsze kojarzenie problemów ochrony środowiska z racjonalnym wykorzystaniem złóż surowców pierwotnych i z racjonalnym wykorzystaniem środków produkcji.
Umożliwiają minimalizację globalnych kosztów uzyskania i unieszkodliwiania odpadów, tj. sumy kosztów transportu oraz kosztów inwestycyjnych i eksploatacyjnych obiektów unieszkodliwiania, w tym i obiektów utylizacji.
Gospodarka surowcami i odpadami w regionie winna być prowadzona racjonalnie, a więc:
Kompleksowo,
Proekologicznie,
Ekonomicznie,
Z zastosowaniem energooszczędnych technologii.
Racjonalność – gospodarki, poza wymienionymi cechami, musi jeszcze zawierać elementy zmierzające do:
Ograniczenia powstawania odpadów oraz maksymalnego wykorzystania powstałych odpadów, przez przeróbkę lub uprzydatnienie, którego celem jest odzysk materiału i energii,
W przypadku konieczności składowania surowców lub odpadów – selektywne ich gromadzenie.
Kompleksowość gospodarki ma uwzględniać następujące aspekty:
Działania dotyczące eksploatacji złoża – w miarę możliwości prowadzonego selektywnie – i wykorzystania wszystkich jego składników,
Po zakończeniu eksploatacji złoża objęcie go działaniami likwidacyjnymi (rekultywacją),
Objęcie działaniami wszystkich odpadów, tzn.:
Powstających zarówno w trakcie eksploatacji, jak i w procesie przeróbki,
Zarówno powstających w małych ilościach, jak i odpadów masowych.
Wszelkie działania w zakresie gospodarowania odpadami muszą prowadzić do ich wykorzystania lub unieszkodliwienia i składowania połączonego z rekultywacją składowisk, czyli przywróceniem tych terenów do użytkowania.
Dobrym przykładem kompleksowej eksploatacji złoża pierwotnego, z selektywnym wykorzystaniem surowców towarzyszących, może być eksploatacja węgla brunatnego w rejonie Bełchatowa.
Proekologiczność – gospodarki dotyczy przede wszystkim doboru środków technicznych (metod, technologii, urządzeń), które zagwarantują pozyskiwanie i zagospodarowanie surowców oraz odpadów, bez dodatkowego obciążenia środowiska. Dotyczy to wszystkich elementów środowiska, czyli wyeksploatowane złoże należy wykorzystać do celów użytecznych, np. do rekreacji, na składowisko odpadów, lub poddać rekultywacji leśnej.
Ekonomiczność – gospodarki polega na:
Ścisłym (tam gdzie jest to możliwe) przestrzeganiu zasady, że:
Koszty eksploatacji muszą być bilansowane sprzedażą surowców,
Koszty gromadzenia, unieszkodliwiania i przechowywania odpadów ponosi ten, kto je tworzy,
Maksymalnym (ilościowo) wykorzystaniu wszystkich składników złoża oraz wykorzystaniu odpadów, jako surowców wtórnych,
Stosowaniu takich metod i technologii wykorzystania surowców i odpadów, które dają największe zyski (przy zachowaniu zasad ekologii).
Zastosowanie technologii energooszczędnych jest nakazem zasad ochrony środowiska oraz instrumentem gospodarki rynkowej.
Przygotowania do tworzenia koncepcji regionalnego systemu gospodarowania surowcami i odpadami wymagają, we wstępnej fazie, przeprowadzenia szczegółowych analiz aktualnego stanu „gospodarowania” nimi. Analizy te dotyczą przede wszystkim:
Struktury gospodarki materiałowej w typowych warunkach regionu, w którym prowadzona jest eksploatacja surowców i w którym powstają znaczące ilości odpadów mineralnych,
Przepływów materiałowych, zwłaszcza surowców mineralnych, pomiędzy gałęziami działalności produkcyjnej,
Stanu i możliwości wzrostu udziału surowców odpadowych w funkcjonowaniu tej struktury,
Potrzeby uwzględniania i zakresu powiązań zewnętrznych, takich jak:
międzyregionalnych (w szczególności ogólnokrajowych),
międzybranżowych (w szczególności dotyczących innych odpadów niż mineralne),
uwarunkowań technologicznych oraz ekonomicznych funkcjonowania takiej struktury.
Plan regionalny może być budowany w oparciu o plany lokalne ,w których uwzględnione były wszystkie sieci powiązań między poszczególnymi elementami infrastruktury.
Dla potrzeb konstruowania planu regionalnego należy na szczeblach lokalnych zgromadzić wszystkie dane wyjściowe oraz określić potrzeby i możliwości gospodarki regionu.
Do danych wyjściowych należą m.in.: budowa geologiczna regionu, udokumentowane złoża surowców, prowadzona eksploatacja surowców, charakterystyka eksploatowanych selektywnie surowców, struktura przemysłu, skład i ilość odpadów (wraz z prognozą), warunki terenowe, warunki ochrony środowiska, możliwości lokalizacji obiektów gospodarki odpadami, drogi i komunikacji, stan obecny gospodarki surowcami i odpadami, potrzeby i uwarunkowania lokalne oraz stanowisko opinii społecznej.
Główne etapy tworzenia planu regionalnego to:
ETAP I:
inwentaryzacja eksploatowanych surowców mineralnych (użytecznych i towarzyszących),
bilans jakościowy i ilościowy wykorzystywanych surowców,
prognoza uruchamiania nowych złóż do eksploatacji,
inwentaryzacja istniejących w regionie złóż antropogenicznych,
inwentaryzacja źródeł powstawania wszystkich odpadów,
bilans ilościowy i jakościowy odpadów,
analiza stanu aktualnego gospodarki surowcami i odpadami,
bilans stanu aktualnego gospodarki surowcowej w aspekcie wykorzystania odpadów,
prognoza powstawania i lokalizacji odpadów,
wybór najlepszych, wzajemnie uzupełniających się technologii,
ocena rozwiązań: techniczna, ekonomiczna i ekologiczna.
ETAP II:
opracowanie rozwiązań wariantowych gospodarki surowcami oraz odpadami – jako ewentualnymi substytutami surowców,
wybór wariantów i optymalizacja w aspekcie rozwiązań kompleksowych,
konsultacja wybranych wariantów ze społecznością lokalną,
ETAP III:
opracowanie regionalnego planu gospodarki surowcami i odpadami,
akceptacja społeczna planu,
wdrażanie planu.
Plany takie powinny uwzględniać co najmniej okres piętnastoletni z określeniem zdań krótko-, średnio- i długoterminowych. Tak więc plan lokalny i regionalny należy traktować jako podstawę do rozpoczęcia działań zmierzających do uporządkowania gospodarki zasobami surowców.
Dla realizacji przedstawionych zadań konieczne jest utworzenie w skali regionu sprawnego systemu informacji o surowcach i odpadach, który winien ulec rozbudowie do rangi Centrum Informacyjno Sterującego Gospodarką (CISG), realizującego program w zakresie:
gromadzenia informacji o rodzajach i ilościach eksploatowanych surowców, w tym i surowców towarzyszących,
gromadzenia informacji o dostępności ww. surowców z bieżącej produkcji i nagromadzonych na hałdach,
gromadzenia informacji o rodzajach złóż antropogenicznych i możliwościach pozyskania z nich surowców,
gromadzenia informacji o zgłoszonych do zagospodarowania odpadach, jako surowcach wtórnych,
bieżącego bilansowania odpadów, według poszczególnych asortymentów,
prowadzenia rejestracji składowisk w regionie i analizy ich pojemności,
prowadzenia analizy stopnia i efektywności wykorzystania poszczególnych surowców i odpadów,
udzielania odpowiedzi na zapytania o istniejące zasoby surowców i odpadów,
zbierania i kojarzenia ofert sprzedaży i zakupu surowców i odpadów,
gromadzenia informacji o technologiach utylizacji odpadów, a także o technologiach, w których surowce naturalne mogą być zastąpione przez odpady,
prowadzenia szerokiej akcji propagandowo-ofertowej o zasobach surowców i odpadów i technologiach ich wykorzystania w regionie poza nim, a nawet w krajach sąsiednich,
inspirowania bardziej efektywnych kierunków rozwoju wykorzystania poszczególnych asortymentów surowców i odpadów.
Realizacja planu gospodarki surowcami i odpadami może sugerować tworzenie specjalnych przedsiębiorstw (spółek) dla odzysku lub przerobu lub i ewentualnego unieszkodliwiania różnych typów odpadów.
Regionalne funkcjonowanie gospodarki surowcami i odpadami zależy od kilku czynników, a mianowicie:
regulacji prawnych w zakresie prawa górniczego, ochrony środowiska i gospodarki odpadami, określających:
podział odpowiedzialności za zarządzanie i wykonawstwo,
wymagane zezwolenia na działalność związaną z eksploatacją surowców i gospodarką odpadami,
stosowanie monitoringu stanu środowiska oraz nagromadzeń surowców i odpadów, jako nowych złóż antropogenicznych,
kary za łamanie przepisów,
ściąganie sądowne za nielegalną eksploatację surowców i nielegalne składowanie odpadów,
zwiększenie wymagań przy wydawaniu zgody na użytkowanie gruntów,
stosowanie normy Unii Europejskiej dla nowych obiektów i działań gospodarczych,
prawidłowej organizacji i zarządzania przez
sprawnie działające Centrum Informacji o surowcach, odpadach i technologiach, w których mogą być stosowane,
gwarancję możliwości tworzenia kompleksów łańcuchowych przedsiębiorstw lub związków gmin dla wspólnej gospodarki surowcami i odpadami,
edukację społeczeństwa i zrozumienie wzajemnych potrzeb oraz współpracę poszczególnych jednostek, umożliwiającą realizację wspólnych rozwiązań,
podjęcie produkcji podstawowych urządzeń do utylizacji, bądź unieszkodliwiania odpadów,
finansowania gospodarki surowcami i odpadami poprzez:
zapewnienie odpowiednich funduszy własnych,
uzyskiwanie pożyczek z Banku Ochrony Środowiska na inwestycje usprawniające eksploatację surowców, lub inwestycje związane z gospodarką odpadami,
fundusze pochodzące od rządu lub jego agend, np. z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska,
fundusze z UE,
dochody z odzysku surowców wtórnych,
promocyjną politykę opłat (głównie opłat za korzystanie ze środowiska, jak i opłat za składowanie odpadów),
ewentualny udział funduszy zagranicznych,
minimalizacja powstawania oraz intensyfikacja powtórnego wykorzystania odpadów przez:
wprowadzenie technologii mało- i bezodpadowych,
rozwijanie recyklingu odpadów jako, społecznie użytecznego i korzystnego dla środowiska, sposobu zagospodarowania odpadów, zwiększającego jednocześnie zasoby surowcowe,
kontrolę cen surowców,
stworzenie i rozwijanie rynku surowców i surowców wtórnych,
opracowanie zasad i wprowadzenie podatku ekologicznego.
Wśród wielu korzyści, o których częściowo już była mowa wcześniej, wymienić wystarczy najważniejsze:
motywacja do wprowadzenia selektywnej eksploatacji złoża i kompleksowego wykorzystania poszczególnych jego składników,
kompleksowe wykorzystanie eksploatowanego złoża opóźnia uruchomienie nowych złóż,
ochrona środowiska, w tym szczególnie krajobrazu,
wprowadzenie technologii mało- i bezodpadowych, które zapewniają unowocześnienie produkcji, a zarazem zmniejszają ilość powstających odpadów,
zmaksymalizowanie stopnia wykorzystania surowców i odzysku surowców wtórnych, między innymi dzięki kojarzeniu „producentów” surowców, bądź „producentów” odpadów z ewentualnymi odbiorcami.
Gospodarka odpada winna być prowadzona racjonalnie, a więc:
kompleksowo,
proekologicznie,
ekonomicznie,
z zastosowaniem energooszczędnych technologii.
Racjonalność – gospodarki, poza wymienionymi cechami, musi jeszcze zawierać elementy zmierzające do:
Ograniczenia powstawania odpadów oraz maksymalnego wykorzystania powstałych odpadów, przez przeróbkę lub uprzydatnienie, którego celem jest odzysk materiału i energii,
W przypadku konieczności składowania surowców lub odpadów – selektywne ich gromadzenie
Kompleksowość gospodarki ma uwzględniać następujące aspekty:
Objęcie działaniami wszystkich odpadów, tzn.:
zarówno tych, które powstają w procesie produkcji, czyli tzw. odpadów poprodukcyjnych, jak i tych które powstają z utrzymania (obsługi) produkcji, czyli odpadów poużytkowych,
zarówno powstających w małych ilościach, jak i odpadów masowych.
Wszelkie działania w zakresie gospodarowania odpadami muszą prowadzić do ich wykorzystania lub unieszkodliwienia i składowania połączonego z rekultywacją składowisk, czyli przywróceniem tych terenów do użytkowania.
Proekologiczność – gospodarki dotyczy przede wszystkim doboru środków technicznych (metod, technologii, urządzeń), które zagwarantują pozyskiwanie i zagospodarowanie surowców oraz odpadów, bez dodatkowego obciążenia środowiska. Dotyczy to wszystkich elementów środowiska, czyli wyeksploatowane złoże należy wykorzystać do celów użytecznych, np. do rekreacji, na składowisko odpadów, lub poddać rekultywacji leśnej.
Ekonomiczność – gospodarki polega na:
Ścisłym (tam gdzie jest to możliwe) przestrzeganiu zasady, że koszty magazynowania, utylizacji, unieszkodliwiania i składowania odpadów ponosi ten, kto je wytwarza,
Maksymalnym (ilościowo) wykorzystaniu wszystkich odpadów, jako surowców wtórnych,
Stosowaniu takich metod i technologii utylizacji, które dają największe zyski (przy zachowaniu zasad ekologii).
Skąd potrzeba planowania w gospodarce odpadami?
Głównymi celami w polityce Unii Europejskiej w zakresie gospodarowania odpadami są:
zapobieganie powstawaniu odpadów lub ograniczanie ilości odpadów i ich negatywnego oddziaływania na środowisko,
zapewnianie zgodnego z zasadami ochrony środowiska odzysku, jeżeli nie udało się zapobiec powstawaniu odpadów,
zapewnianie zgodnego z zasadami ochrony środowiska unieszkodliwiania odpadów, których powstawaniu nie udało się zapobiec lub których nie udało się poddać odzyskowi.
Krajowy – do 31.X.2002,
Wojewódzki – do 30.VI.2003,
Powiatowy – do 31.XII.2003,
Gminny – 30.VI.2004.
Zasada prewencji – Działania prewencyjne – polegają na niedopuszczeniu do powstawania odpadów, a w przypadku powstania odpadów – polegają na ograniczeniu ich ilości lub ograniczeniu negatywnego ich oddziaływania na środowisko. W stosunku do powstałych odpadów należy podejmować działania umożliwiające w pierwszym rzędzie odzysk odpadów, natomiast gdy jest to niemożliwe – ich bezpieczne unieszkodliwienie.
Zasada odpowiedzialności – to odpowiedzialność producenta za odpady powstające z jego produktów (odpady poużytkowe), którą określają przepisy ustawy o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej, przepisy ustawy o recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji oraz ustawy o zużytym sprzęcie elektronicznym i elektrycznym. Za odpady i właściwe postępowanie z nimi odpowiedzialny jest ich wytwórca i on ponosi także wszelkie koszty z nimi związane.
Zasada bliskości – każde przemieszczenie odpadów jest potencjalnym zagrożeniem i powinno być ograniczone. Jeżeli jest tylko to możliwe odzysk lub unieszkodliwienie należy przeprowadzać w miejscu powstania odpadów. Jeżeli nie jest to możliwe – to takie przemieszczanie powinno się odbywać do miejsc położonych możliwie najbliżej miejsca powstania odpadów. W stosunku do miejsc, do których trafiają odpady celem poddania ich procesom odzysku lub unieszkodliwiania ustawa wprowadza wymóg spełniania kryterium zgodności z wymogami najlepszej dostępnej techniki.
Zmiany surowcowe
Stosowanie do produkcji lepszych jakościowo surowców,
Oczyszczanie (wzbogacanie) surowców stosowanych do produkcji,
Zastępowanie dotychczas stosowanych surowców nowymi, zupełnie innymi.
Zmiany technologii
Zmiany w procesie produkcji, np. zastosowanie przyjaznych środowisku technologii,
Zmiany stosowanych dotychczas urządzeń, w tym i systemu transportu wewnętrznego i międzyoperacyjnego,
Zmiany parametrów ustawczych (tzn. reżimów technologicznych) niektórych maszyn i urządzeń.
Doskonalenie systemu organizacji produkcji, tj.:
Poprawne zarządzanie produkcją,
Właściwe planowanie produkcji,
Ograniczenie strat w procesie produkcji, segregacja strumieni odpadów,
Selektywne zbieranie i magazynowanie odpadów (selektywne gromadzenie bądź magazynowanie odpadów umożliwia ich wykorzystanie bądź zawrócenie do procesu, natomiast zmieszane odpady będą mogły być tylko składowane).