Bałtowie Wschodni

Do Bałtów wschodnich zalicza się obecnie Litwinów oraz Łotyszy. W okresie wczesnego średniowiecza należały do nich i inne ugrupowania plemienne, zajmujące tereny od południowo wschodnich wybrzeży Bałtyku do górnej Oki i Wołgi oraz od Dźwiny po Prypeć. Graniczyli z plemionami zachodnich Bałtów, Finami oraz plemionami ugrofińskimi i Słowianami.

Tereny te rozwijały się w innym rytmie w porównaniu z pozostałymi ziemiami Europy. Nie zanotowano tu przesunięć ludnościowych, które były tak charakterystyczne dla okresu wędrówek ludów. Notujemy u Bałtów wschodnich niezachwiany rozwój gospodarczo-społeczny. Między innymi przez ziemie Bałtów przebiegały szlaki handlowe eksploatowane przez Arabów, włączając w obieg wymiany Bułgarię, Chazarię, później Ugrofinów, Skandynawię.

Obszar wschodnich Bałtów zajmowany był przez kilka grup etniczno-kulturowych . Są to:

- Lammata – obejmująca południowo-zachodnią część Litwy, w rejonie Zalewu Kurońskiego

- Skalowia – w dorzeczu górnego Niemna

- Kuronia – której mieszkańcy zasiedlali pobrzeża Bałtyku

- Żmudź – obejmująca tereny zachodniej Litwy w dorzeczu dolnego Niemna

- Zemgalia – zajmująca północną część Litwy i południową Łotwę

- Auksztota – leżąca pomiędzy Żmudzinami i Zemgalami

- Litwa wschodnia

Wszystkie te plemiona żyły na podobnym etapie rozwoju gospodarczo-społecznego, natomiast różniły się znacznie, jeśli chodzi o zwyczaje pogrzebowe. Dominującym typem gospodarki było rolnictwo, początkowo, do VI w. stosowane w systemie wypaleniskowym, a następnie w ramach gospodarki sprzężajnej. Wśród uprawianych zbóż dominowało żyto i pszenica. W XI wieku wprowadzono żarna rotacyjne, które usprawniły pracę przy mieleniu ziarna.

Hodowla była kolejnym istotnym działem gospodarki, a szczególne znaczenie przypisywano koniom, masowo składanym w darze grobowym zmarłym członkom społeczności. Z zajęć uzupełniających należy wymienić myślistwo, rybołówstwo i pszczelarstwo. Polowano z toporem i oszczepem, rzadko używano łuku. Bałtowie znali także koło garncarskie, a ich naczynia nie odbiegały standardem od ceramiki produkowanej u ich sąsiadów.

W V-IX w. zaczęto ponownie użytkować grody porzucone w okresie rzymskim. Zostały one dodatkowo umocnione. Dalej były to jednak grody refugialne, stanowiące schronienie dla okolicznej ludności mieszkającej w osiedlach otwartych, użytkowanych przez kilka do kilkunastu rodzin. Domostwa początkowo miały konstrukcję słupową, później zrębową. Jedyną innowacją było w ich konstrukcji zastąpienie otwartych palenisk kamiennymi piecami.

Wśród plemion letto-litewskich rozwinięta była produkcja metalurgiczna, którą poświadczają liczne znaleziska żużla żelaznego. Z żelaza wyrabiano narzędzia, większość broni, elementy pasów i niektóre ozdoby.

Zwyczaje pogrzebowe u poszczególnych plemion

1. Na terenie Lammaty występują cmentarzyska płaskie. W grobach męskich: tulejowate siekiery, kosy, groty oszczepów, miecze bojowe, noże, rzadziej osełki i sprzączki. Szyję konia przyozdabiano wisiorkami. W kobiecych dominują ozdoby: zapinki, bransolety, noże, przęśliki kamienne i bursztynowe oraz czasami naszyjniki. Na głowie znajdował się czepek wykonany z brązowych spiralek z zawieszkami, na tułowiu długie szpile, kolie paciorków szklanych i bursztynowych, bransolety i zapinki. Często przy zmarłym występuje czaszka albo szkielet konia wraz z wędzidłem. Od VII-VIII w. stopniowo upowszechniał się zwyczaj palenia zwłok, a groby ciałopalne współwystępowały ze szkieletowymi, od X w. ciałopalenie było już obrządkiem dominującym.

2. Skalowie mieli podobny obrządek pogrzebowy, z tym, że zachowali oni orientację zmarłych według płci. Mężczyzn orientowano głową na północ, a kobiety na południe. W grobach kobiecych znacznie większa liczba ozdób w porównaniu z innymi nekropolami. W męskich: groty oszczepów, parę noży bojowych, ostrogę, wędzidło, naszyjnik, do 5 zapinek, miecze dwusieczne i topory o szerokim ostrzu. Obok pochowany był jeden lub dwa konie. Niekiedy broń i niektóre ozdoby intencjonalnie gięto lub łamano przed włożeniem do grobu. W krótce na tych obiektach pojawia się też ciałopalenie.

3. Z Kuronii znana jest grupa cmentarzysk z wieńcami kamiennymi. W VII-VIII w. stosowali inhumację, a od końca VIII w. zaczyna się upowszechniać ciałopalenie, choć do końca XII w. utrzymuje się birytualizm. W wyposażeniu mężczyzn dominowała broń w postaci dwóch do czterech oszczepów, przy boku jednosieczny miecz w drewnianej pochwie z żelaznymi okuciami, od VIII w. także nóż bojowy, a od X w. dodano jeszcze topór bojowy, ponadto kosa, osełka, ostrogi . W grobach kobiecych szydło, kamienny lub bursztynowy przęślik, zapinka kolista, szpile żelazne, naszyjniki, kilka jednakowych bransolet. Szaty spinano jedną lub dwoma szpilami z łańcuszkami i zawieszkami. Na cmentarzyskach składano również parę rogów do picia, a niekiedy także małe naczynia gliniane.

4. Letto-litewskie kurhany na Żmudzi zostały użyte we wczesnym średniowieczu do zakładania płaskich pochówków plemion żmudzkich. Do XII w. w tej grupie dominowała inhumacja, a od VI w. groby umieszczano w rzędach. W pochówkach męskich występują także kości kończyn koni. W pochówkach kobiecych: ozdoby głowy w formie diademów wykonanych z kilku rzędów brązowych spiralek, pod którymi w tyle głowy znajdowała się szeroka spirala do upinania włosów, naszyjniki, głównie skręcane z drutów, kolie z brązowych spiralek i zawieszek, napierśniki, bransolety spiralne. W XII-XIII w. zaczął się szerzyć zwyczaj ciałopalenia, a spalone szczątki zmarłego zaczęto składać w płytkich jamach.

5. U Zemgalów w IV/V w. porzucono zwyczaj grzebania pod kurhanami i zastąpiono je płaskimi cmentarzyskami szkieletowymi. W V w. rozplanowanie grobów było jeszcze chaotyczne, ale od VI w. widoczny już jest układ rzędowy. Orientacja często zależała od płci. Związek z płcią wykazuje także ułożenie rąk. Kobiety miały ręce złożone wysoko na piersi z dłońmi pod brodą, a mężczyznom lewą dłoń opierano na pasie. Wyposażenie grobowe było bardzo zbliżone do Żmudzi.

6. Na terenie Auksztoty w V-VI w. większość zmarłych nie była poddawana ciałopaleniu. Kobiety składano z głową na wschód, mężczyzn - na zachód. W grobach męskich: siekiery, topory, noże bojowe, ostrogi czasem groty oszczepów. Z ozdób: naszyjniki, bransolety, zapinki kuszowate. Pochówki kobiet zawierały diadem ze spiralek i zawieszek oraz inne ozdoby podobne do męskich. Z narzędzi to noże i sporadycznie przęśliki. W V w. pojawia się obrządek ciałopalny, a w VII w. obrządek ten już dominował. Równocześnie z wprowadzeniem ciałopalenia zaczęto w oddzielnych jamach grzebać niespalone konie, czasem nawet składano je w wyodrębnionej partii cmentarzyska (bogato wyposażone).

7. Litwa wschodnia – pochówki kurhanowe użytkowano aż do XII w. Współcześnie te cmentarzyska uległy silnemu zniszczeniu. Te które się zachowały zawierają od kilku no 500 kurhanów. W IV-VII w. nasyp otaczano wieńcem głazów lub rowem. Na przełomie IV i V w. we wschodniej Litwie pojawił się obrządek ciałopalny, ale dość długo panował tam birytualizm. Do sporadycznych odkryć nalezą bogate pochówki wojowników, interpretowane jako groby wodzów wyposażone w broń, ozdoby, części pasa, elementy oporządzenia jeździeckiego. Wiele z nich zdobiono srebrem. W grobach kobiecych przede wszystkim ozdoby (tarczki skroniowe, kolie spiralek, naszyjniki, zapinki), rzadziej narzędzia i przedmioty codziennego użytku, jak noże szydła, przęśliki. Pochówki ciałopalne dominują we wschodniej Litwie od początku IV w. Również i tu znajdują się pochówki koni, ciałopalne i szkieletowe, umieszczane w oddzielnych częściach cmentarzy.