plik

S Z K O Ł A G Ł Ó W N A G O S P O D A R S T W A W I E J S K I E G O W W A R S Z A W I E
M I Ę D Z Y W Y D Z I A Ł O W E S T U D I U M G O S P O D A R K I P R Z E S T R Z E N N E J

S P O Ł E CZ N O - K UL T UR O W E P O D S T A W Y G O S PO D AR K I P R Z E S T R Z E N N E J

PRZESTRZEŃ I MIEJSCE

W KULTURACH

WSCHODU I ZACHODU

J. MAZIAREK – J. DZIADOSZ – G. KUCZAJ – GRUPA 2 – ROK II – SEMESTR 4 – 14.05.2008

SPIS TREŚCI

1. Wstęp

str.

a) Pojęcie przestrzeni

b) Pojęcie miejsca

c) Pojęcie kultury

d) Wschód i Zachód – czyli gdzie?

2. Feng shui

str.

3. Zasady feng shui i przepływ energii Chi w ogrodzie

str. 11

4. Ogrody w kulturze Wschodu

str. 12

a) Chiny

b) Japonia

5. Ogrody w kulturze Zachodu

str. 17

6. Planowanie miast Wschodu

str. 17

a) Chiny

b) Japonia

7. Planowanie miast Zachodu

str. 19

a) Miasto greckie

b) Miasto rzymskie

c) Miasto średniowieczne

d) Miasto idealne

8. Podsumowanie

str. 21

9. Pytania do dyskusji

str. 22

1. Wstęp

a) Pojęcie przestrzeni

Z filozoficznego punktu widzenia przestrzeń najczęściej pojmowana jest jako ogół

wszelkich relacji zachodzących pomiędzy obiektami bądź zbiór owych obiektów.

W dziejach filozofii pojawiało się wiele teorii i znaczeń pojęcia przestrzeni – m. in.

jako próżnia (Demokryt), jako system stosunków pomiędzy rzeczami (Telesio), teoria
przestrzeni absolutnej (Newton) itd.

Kant stwierdził, że „aby doświadczać czegokolwiek empirycznie, musimy posiadać

uprzednio formy naoczności, jakimi są przestrzeń i czas, umożliwiające to
doświadczenie. Jakimikolwiek rzeczy same w sobie są, w doświadczeniu zawsze są nam
dane jako uformowane czasoprzestrzennie.”

Od tego też trzeba by wyjść. Musimy bowiem wiedzieć, że przestrzeń, jako

nieograniczona  i  nieskończona  materia  nas  otaczająca,  pustka  między  przedmiotami,
bryła  powietrza,  pole  percepcji  (spostrzeżeń),  czy  jakby  jej  nie  nazywać,  jest  tym,
w  czym  żyje  człowiek.  Przestrzeń  otacza  człowieka  –  człowiek  jest  otoczony  przez
przestrzeń. Jest w niej niejako zatopiony.

Obrazowo można by to przedstawić za pomocą pomysłu grupy Kokkugia. Ich

przestrzenna struktura przypominająca pęcherze powietrza uwięzione w mlecznobiałej
substancji otacza wszystko dookoła, wypełniając każdą lukę. Tam gdzie dociera, tam jest
przestrzeń. A dociera wszędzie. Młodzi artyści zastosowali swój pomysł między innymi
na warszawskiej starówce, chcąc przybliżyć ludziom swoje idee.

W niniejszej pracy zajmiemy się właśnie problemem człowieka w przestrzeni i jej

interpretacji przez niego. Bo jak powiedział Yi-Fu Tuan „Przestrzeń jest w zachodnim
świecie ogólnie przyjętym symbolem wolności. Przestrzeń stoi otworem, sugeruje
przyszłość, zachęca do działania (...)”

b) Pojęcie miejsca

Ten sam autor stwierdził, że „zamknięta i uczłowieczona przestrzeń staje się

miejscem.  W  porównaniu  z  przestrzenią,  miejsce  jest  spokojnym  centrum  ustalonych
wartości. Istotom ludzkim potrzebne jest zarówno miejsce, jak i przestrzeń (...) Miejsce
to  bezpieczeństwo,  przestrzeń  to  wolność:  przywiązani  jesteśmy  do  pierwszego
i tęsknimy za drugą. Nie ma lepszego miejsca niż dom.”

Można się spotkać z opinią, że w nomenklaturze językowej zachodu nie istnieje

pojecie miejsca w swojej najistotniejszej treści. Jednak bliskość fonetyczna słów „miasto”

i „miejsce” może wskazywać, że w kulturze słowiańskiej miasto było przede wszystkim
miejscem. Jednak to Japończycy potrafili nadać miejscu właściwy sens.

Szukanie związków między wnętrzem budynku a jego otoczeniem dowodziło

istnienia  w  architekturze  europejskiej  podobnej  fazy  przeobrażeń  do  tej,  której
doświadczali  japońscy  architekci.  Instynkt  obronności  stał  się  impulsem  do  tworzenia
układów  zamkniętych  i  przerodził  się  w  kult  miejsca.  Społeczności  miejskie  wiązały
z nim swoją egzystencję. Kult miejsca stał się religią.

Na wcześniejszych zajęciach próbowaliśmy już znaleźć odpowiedź na pytanie kiedy

przestrzeń staje się miejscem. Doszliśmy wspólnie do wniosku, że aby przestrzeń stała
się miejscem, człowiek musi nadać jej jakieś znaczenie, a ona musi na człowieku
oddziaływać w odpowiedni dla niego sposób. I stąd już blisko do kultury.

c) Pojęcie kultury

Poprzez nadawanie znaczeń, wartościowanie, tworzenie człowiek kreuje kulturę.

Można powiedzieć, że człowiek żyjąc i umierając tworzy kulturę. Czy to osobistą,
społeczną, narodową, czy w szerszym znaczeniu – międzynarodową.

Czym więc tak naprawdę jest kultura? Najczęściej rozumiana jest jako całokształt

duchowego i materialnego dorobku społeczeństwa. Bywa utożsamiana z cywilizacją. Są
to również charakterystyczne dla danego społeczeństwa wzory postępowania, także to,
co w zachowaniu ludzkim jest wyuczone, w odróżnieniu od tego, co jest biologicznie
odziedziczone.

W samym pojęciu kultura zawartych jest wiele treści, powodujących, że zjawisko to

posiada wiele znaczeń. Nieprzejrzyste  semantycznie granice pojęcia  kultura, przy całej
różnorodności podejść do tego zjawiska  (kultura jako jednostkowa dyspozycja, kultura
jako  skierowanie  się  ku  wartościom,  czy  jako  produkt  historycznego  rozwoju
społeczności i wiele innych) wskazuje na konieczność zawężenia pola poszukiwań.

Inspirujący, ale i kontrowersyjny jest podział kultur wprowadzony przez Edward’a

Hall’a na kultury Wschodu (niskiego kontekstu) i Zachodu (wysokiego kontekstu).

Posługując się teorią Halla i pisząc o kulturach Wschodu i Zachodu warto

przypomnieć,  że  Wschód  jest  utożsamiany z  takimi  religiami, jak:  hinduizm,  buddyzm,
buddyzm  zen,  taoizm,  szintoizm  oraz  islam,  natomiast  kultura  Zachodu  jest  związana
z  judaizmem  i  chrześcijaństwem  w  jego  nurtach:  katolickim,  prawosławnym
i protestanckim (reformowanym i augsburskim).

Kultury Wschodu i Zachodu są oddzielone od siebie filozoficzną i światopoglądową

granicą, różnią się wzorami kulturowymi i osobowymi, odmiennym stosunkiem do

władzy,  odmienną  tradycją  oraz  hierarchią  wartości  itp.  Nie  można  o  tych  różnicach
zapominać,  gdy  współcześnie  rozwija  się  migracja  przedstawicieli  kultur  Wschodu  do
wielu  krajów  europejskich.  Ale  czy  nazwanie  jednej  niższą  a  drugiej  wyższą  nie  jest
oznaką  nieuzasadnionej  wyższości  jednej  kultury  nad  drugą?  Czy  w  ogóle  możemy
stwierdzić  że  jakaś  kultura  jest  lepsza  od  drugiej?  Pozostawiam  temat  do  własnych
przemyśleń.

d) Wschód i Zachód – czyli gdzie?

Najwięcej trudności w całej pracy sprawiło nam ustalenie ostatecznej granicy między

Wschodem  i  Zachodem.  Trudno  jest  bowiem  stwierdzić,  czy  Rosja  na  przykład,  to
jeszcze  Zachód,  czy  już  Wschód?  Albo,  czy  Stany  Zjednoczone  leżą  na  Wschodzie  czy
Zachodzie?  Wszystko  zależy  od  punktu,  z  którego  obserwujemy  świat  i  w  którym  się
znajdujemy. Również od kwestii jaką się rozważa.

Ponieważ jednak tematem naszej pracy jest przestrzeń i miejsce w kulturze,

przyjęliśmy  za  wzór  podział  świata  na  Wschód  i  Zachód  według  klasycznego  podziału
kultur.  Tak  więc  przez  kulturę  Wschodu  będziemy  rozumieć  kulturę  Chin  i  Japonii,
a  Zachodu  kulturę  Europejską.  Zawęży  to  nieco  zakres  naszej  prezentacji,  ale  mamy
nadzieję, że umożliwi lepsze zrozumienie problemu.

2. Feng shui

Feng shui jest starożytną chińską sztuką aranżacji przestrzeni ludzkiego życia

powstałą między 4000, a 3000 lat temu. Sztuka ta jest połączeniem religii taoistycznej,

E W

konfucjańskiej, architektury, inżynierii środowiska, ekologii, kultury i tradycji
Chińczyków.

Dosłownie feng shui znaczy wiatr i woda. Wiatr według Chińczyków jest

najważniejszym czynnikiem poruszającym i rozpraszającym. W wodzie wszystko zaś się
skupia. Te podstawowe siły są czynnikami erozyjnymi, tworzą powierzchnię ziemi, czyli
to co nas otacza. Są ona również podstawowymi żywiołami, które utrzymują nas przy
życiu. Mistrzowie zajmujący się feng shui nazywani są xiaushengami.

Nasze najbliższe otoczenie jest odbiciem naszej osobowości. To jak wygląda nasz

ogród, dom, sposób ich urządzenia, orientacja względem stron świata, subtelnie wpływa
na naszą psychikę, osobowość, samopoczucie. Nie bez znaczenie jest to na którą stronę
świata  wychodzą  nasze  drzwi,  czy  w  którym  miejscu  w  domu  zlokalizowana  jest
kuchnia.  Najlepiej,  jeżeli  dom  usytuowany  jest  na  południowym  zboczu,  pośrodku
działki. Drzwi frontowe powinny wychodzić na południe. Wszystko to bowiem decyduje
o jakości naszego życia.

Naturę sił tworzących świat, ilustrowała zasada pierwotnej jedności przeciwieństw,

która  pokazywała  uzupełnianie  się  aktywnego  (yang)  i  pasywnego  (yin)  przejawu
ożywionej  energii  (qi).  Ich  wzajemne  przenikanie  się  oraz  obecność  pierwiastka
pasywnego  w  aktywnym  i  aktywnego  w  pasywnym  warunkowała  idealną  harmonię
bytu  we  wszechświecie.  Harmonia  ta  nie  miała  polegać  na  zasadzie  wyważenia
przeciwieństw, do jakiej przyzwyczailiśmy się w kulturze Zachodu, ale na równowadze
dynamicznie  przepływającej  energii.  Ta  różnica  stoi  u  podstaw  zrozumienia  sposobu
myślenia o przestrzeni, które właściwe jest dla Dalekiego Wschodu i stanowi pierwszy
krok w kierunku opanowania podstaw feng shui.

Najgłębsze korzenie chińskiej geomancji wyrosły z przeogromnej czci, jaką dawniej

Chińczycy  oddawali  duchom  przodków.  Zasadniczy  okres  rozwoju  sztuki  feng  shui
można datować od czasów Konfucjusza (550 r. p.n.e.) do początków dynastii Han (206 r.
p.n.e.).  Początek  dynastii  Han  to  powstanie  dzieła  Zijing  (Kanon  mieszkania),
zawierającego  zasady  feng  shui  z  uwzględnieniem  diagramów  ba-gua  (początku
wcześniejszych  i  późniejszych  niebios),  potem  została  wydana  Zangshu  (Księga
Pogrzebu),  a  z  dynastii  Tang  (618-907  r.  n.e.)  Haulouhjing  (Księga  sztuki  ożywiania
smoka), Qingnangjing (Księga Zielonej Torby) i Elongjing (Księga złośliwego smoka).

Okres rewolucji kulturalnej Mao Zedonga był czasem tępienia feng shui. Przetrwała

ona w Hongkongu, na Tajwanie oraz w USA i Wielkiej Brytanii. Obecnie jest bardzo
popularna na Zachodzie Europy.

Obecnie feng shui dzieli się na dwie podstawowe szkoły: Zongmiau i Guangxi.

Odłamy te różnią się w podejściu do każdego z czterech filarów wiedzy:



Doktryny porządku natury



Liczbowych proporcji



Energii qi



Form terenu.

Zongmiau (Szkoła Kompasu) – zajmowała się numerologią i astrologią, a Guangxi

(Szkoła Form) – teorią przepływu qi i harmonią form pięciu zwierząt.

Qi – oddech życia
Energia qi wypełnia kosmos- ziemię, przestrzeń, zanurzone w przestrzeni ciało

człowieka. Fragment ogrodu i domu jest sparaliżowany, jeśli występuje w nim
zablokowanie przepływu energii. Qi przepływa w sposób harmonijny, właściwy, jeśli
w przestrzeni znajduje łagodne wzniesienia, wijące się ścieżki, płynącą wartko wodę.

Harmonia umysłu i ciała przekłada się na harmonie przestrzeni. Harmonia

przestrzeni-  na  harmonie  ciała  i  umysłu.  Dlatego  też  w  feng  shui  nie  ma  podziału  na
architekturę  i  naturę,  dom  i  ogród.  Gdy  w  przyrodzie  występują  długi  proste  linie  –
ścieżki, korytarze,  strome  zbocza,  tory  kolejowe,  linie  energetyczne,  cienie,  zakamarki;
wtedy  rodzi  się  złowroga  energia  sha  qi  –  trujący  oddech.  Sha  qi  wynika  z  braku
harmonii, wprowadza niepokój, nieszczęścia i choroby. By je zneutralizować stosuje się
remedia  geomantyczne.  Natomiast,  gdy  urządzenie  mieszkania  i  ogrodu  zapewnia
harmonijny  przepływ  qi,  wtedy  powstaje  sheng  qi,  która  pomaga  w  osiągnięciu
pomyślności, dostatku osobistego szczęścia. Reprezentuje je wiosna i lato w ogrodzie.

Pięć elementów (wuxing) i qi – świat w ciągłej przemianie
Każdy z rodzajów materii i energii różni się tylko poziomem i charakterem wibracji

(gęstości) qi, reprezentując któryś z 5 elementów (przemian, żywiołów):



Wody



Drzewa



Ognia



Ziemi



Metalu.

Tworzą one dwa podstawowe obiegi energetyczne: karmiący i destrukcyjny.
Cykl karmiący to: woda karmi drzewo, drzewo ogień, z ognia powstaje ziemia,

w ziemi rodzi się metal, metal topi się tworząc wodę; natomiast cykl destrukcyjny to:
drzewo przerasta ziemię, ziemia wchłania wodę, woda gasi ogień, ogień topi metal,
metal tnie drzewo. Oba cykle uzmysławiają, że wszelkimi procesami we wszechświecie
rządzi ciągła zmienność rzeczywistości.

Każda istota, poprzez narodziny czy powstanie, związana jest z jednym z tych

elementów. Powinna otaczać się przedmiotami związanymi z nim w cyklu karmiącym,
a unikać tych z cyklu destrukcyjnego.

Podobnie jak życie ludzkie, życie przestrzeni podlega prawu przemian. Nie da się ich

zatrzymać.  Dlatego  ogród  w  Chinach  czy  Japonii  nie  ma  stałego,  za  wszelką  cenę
utrzymywanego  oblicza.  Ewoluuje  i  przekształca  się,  a  w  jego  przemianie  czynnie
uczestniczy  człowiek,  obserwując,  podążając  za  nią  i  lepiej  przez  to  rozumiejąc
przemiany własnego „ja”.

Osiem trigramów ba-gua – ład ciała, umysłu i czasu
Chińskim mistrzom feng shui w wyznaczaniu idealnego miejsca na siedlisko pomagał

specjalny kompas lo pan, zawierający 36 pierścieni, z których odczytywali oni dane na
temat terenu, położenia domu w danym aspekcie materii, także horoskop klienta. Można
też odczytać element, z którym związany jest dom oraz pozytywne i negatywne aspekty

ułożenia gwiazd nad danym miejscem i w danej chwili. Powstanie tego przyrządu wiąże
się zaś z jednym z najstarszych systemów astronomiczno-numerologicznych – lo shu.

Ok. 2205 r. p.n.e. wielki mędrzec Fuxi ujrzał żółwia, ze skorupą podzielona na

dziewięć  części.  Każde  z  nich  opatrzone  było  symbolem  liczbowym  przedstawiającym
naturę  qi  w  poszczególnych  pięciu  przemianach,  w  aspekcie  yin  i  yang.  Jest  to  Plan
z  Rzeki  Żółtej.  Drugim,  wtórnym układem  numerologicznym  jest  Pismo  z  Rzeki  Żółtej,
czyli kwadrat lo shu, przypisujący liczby poszczególnym stronom świata. Dziewięć liczb
lo  shu  przyjmowało  różny układ  względem  stron  świata  i  układ  ten  określano  osobno
dla przestrzeni, użytkownika, określonej chwili, wykorzystując zasadę następowania po
sobie cyfr lo shu w ruchu wstecznym (dla yin) i postępowym (dla yang) wg tzw. symbolu
pieczęci Saturna.

Kwadrat lo shu składa się z wspomnianych wcześniej 9 liczb, które są tak ułożone, że

w środku kwadratu umiejscowiona jest 5, a każda z linii daję w sumie liczbę 15. Wynika
to z tego, że według Chińczyków 1+5=6, liczba 6 symbolizuje spełnionego człowieka.

Jedną z najpopularniejszych metod feng shui jest metoda oparta na podziale

przestrzeni na części (zwane pałacami) odpowiadające dziewięciu sferom życia według
ba-gua – wzorującego się na lo shu systemu opartego na układzie trigramów Yijingu,
opisujący cykl przemiany energii w przestrzeni.

Xiaushengowie stosowali dwa rodzaje ba gua – porządek wcześniejszych niebios

i porządek późniejszych niebios. Wcześniejszych to talizman chroniący przed
napływającymi z pechowych stron świata demonami, a późniejszych nakłada się na plan
działki, domu. Teraz, odnajdując w przestrzeni strefy odpowiedzialne za problemy,
z którymi borykają się mieszkańcy w swoim życiu, stosuje się remedia.

Remedia dla przestrzeni
Remedia umieszczane w domu i przestrzeni to:



Przedmioty o kształtach mających zharmonizować przepływ qi poprzez dodanie
lub osłabienie elementu będącego w niedoborze lub nadmiarze;



Wzmocnienie

talizmanami,

symbolicznymi

przedmiotami,

kolorem

odpowiadającym potrzebnemu elementowi pola ba-gua, odpowiadających sferze
życia, w której zdiagnozowano brak harmonii;



Złudzenia dające efekt optycznej harmonii poprzez pozór ruchu, ciężaru lub
lekkości

Podstawą jednak jest zadbanie o to, aby qi, której przepływem steruje geomanta,

była  „czysta”.  Dlatego  przed  wprowadzeniem  remediów  oczyszcza  się  przestrzeń:
specjalnymi  dzwonkami,  klaskaniem,  medytacją,  a  najprościej  przez  dokładne
posprzątanie  i  pozbycie  się  zbędnych  przedmiotów,  zwłaszcza  tych,  z  którymi  wiązały
się  smutne  wspomnienia.  Chińczycy  wierzyli,  że  rośliny,  przedmioty  i  ściany  mają
pamięć.  Jednak  błędne  użycie  remediów,  może  doprowadzić  do  zgoła  innych
konsekwencji niż to na początku chcieliśmy osiągnąć.

Feng shui leży u podstaw idealnego świata, przedstawiane w wielu kulturach pod

postacią ogrodu.

3. Zasady feng shui i przepływ energii Chi w ogrodzie

Zaprojektowanie działki według teorii feng shui wymaga ścisłego trzymania się

pewnych  zasad.  Sukces  odniesiemy  wtedy,  gdy  wcześniej  ustalimy  odpowiedni  plan
działania według zasady następujących po sobie czterech kroków i pod warunkiem, że
zachowana  zostanie  prawidłowa  ich  kolejność  oraz,  że  żaden  z  nich  nie  zostanie
pominięty.  Projekt  przebudowy  ogrodu  przygotowuje  się  na  podstawie  istniejącego
planu  działki    z  zaznaczonymi  na  nim:  domem,  drzewami,  ścieżkami  i  urządzeniami
ogrodowymi.

Krok pierwszy – Porządki
Połowa sukcesu z feng shui to wprowadzenie gruntownego porządku zarówno

w ogrodzie jak i w domu. Tradycja mówi bowiem, że bałagan wokół siebie jednoznaczny
jest z nieporządkiem we własnym życiu. Ponadto zalegające w składowiskach rupieci
pokłady energii mogą uaktywnić się czyniąc przy tym znaczne szkody.

Pominięcie pierwszego kroku może spowodować efekty całkowicie odmienne od

zamierzonych w planach przebudowy ogrodu.

Krok drugi – Strefy Ba-Gua
Podział przestrzeni zgodnie z kierunkami świata

na części zwane pałacami, odpowiadające dziewięciu
sferom

życia

jest

jednym

sposobów

diagnozowania  ogrodu.  Według  schematu  szkicuje
się  siatkę  Ba-Gua,  której  poszczególne  elementy  to
Sława,  Związki,  Kreatywność,  Przyjaciele,  Kariera,
Wiedza,  Starsi  i  Pieniądze.  Dziewiąta,  centralnie
położona  część  oznaczona  jest  symbolem  yin-yang
i łączy pozostałe osiem. Aby podzielić obszar ogrodu
na  pałace,  na  plan  działki  nakładamy  siatkę  Ba-Gua,
a  następnie  przystępujemy  do  próby  poprawy
energetycznego  funkcjonowania  dziedzin  naszego  życia,  z  którymi  łączą  się
poszczególne  pałace.  Jedną  ze  stosowanych  metod  jest  włączanie  w  odpowiednich
miejscach do kompozycji specjalnych roślin.

Krok trzeci – Urządzenie pałaców
Przy urządzaniu pałaców bardzo istotną rolę odgrywa schemat przepływu energii

Chi. Ogólne zasady tyczące się tego schematu można ująć w kilku punktach:



Wszystko, co nas otacza (przedmioty, rośliny, ludzie, słowa, emocje, myśli), jest
przejawem tej samej energii Chi



Każdy z rodzajów materii i niematerii różni się poziomem i charakterem wibracji,
reprezentując któryś z pięciu elementów: wody, drzewa, ognia, ziemi i metalu



Wymienione wyżej pięć elementów tworzy dwa obiegi energetyczne: karmiący
i destruktywny



Każdy element jest przyporządkowany któremuś z pałaców Ba-Gua

Chcąc poprawić funkcjonowanie energetyczne pałaców można posłużyć się danym

elementem  lub  pozostającym  do  niego  w  stosunku  karmiącym  (zaleca  się  unikanie
elementów  niszczących).  Strefy  Ba-Gua  powinny  być  urządzone  zgodnie  z  tym,  co
podpowiada sfera życia (np. Pałac Kreatywności – plac zabaw dla dzieci, Pałac Związków
– altana dla zakochanych).

Krok czwarty – Marzenia

Po gruntownym wysprzątaniu domu i ogrodu oraz wyznaczeniu planu działania,

jeszcze  przed  rozpoczęciem  pracy,  należy  wykonać  pozytywną  wizualizację  zmian.
Oznacza  to  nic  innego  jak  oddanie  się  marzeniom  –  wykreowanie  w  wyobraźni  jak
najbardziej szczegółowej wizji wszystkiego, co ma się wydarzyć w naszym życiu.

4. Ogrody w kulturze Wschodu

W kulturze Wschodu uważa się, że ogród jest naturą. Gdy mu się przyjrzymy

uważniej, zauważymy, że na wiele sposobów jest to miejsce szczególne. Jeden
z najwybitniejszych architektów krajobrazu Shunmyo Masuno ujął to tak: „Ogród jest
wyjątkowym duchowym miejscem, w którym mieszka umysł”.

W ogrodach odzwierciedla się nie jakiś „świat obiektywnej przyrody”, lecz wyraża

kulturowy do niej stosunek człowieka. Innymi słowy, w ogrodach odzwierciedla się to,
co dla ludzi wychowanych w różnych cywilizacjach znaczy natura. W każdej kulturze ta
interpretacja jest odmienna, stad odmienne jest rozumienie przyrody. I stąd
w konsekwencji odmienne realizacje ogrodowe.

Ogrody Wschodu są odzwierciedleniem filozofii, kultury i religii. Ich nieodłącznym

elementem jest symbolizm, który dla zwykłego Europejczyka jest niezrozumiały. Ogrody
te  ukazują  sposób  myślenia  i  pojmowania  świata  przez  Japończyków  i  Chińczyków.
Filozofia  i  zasady  jakimi  kierowali  się  ich  twórcy  przy  projektowaniu  mają
odzwierciedlenie  również  w  innych  elementach  zdobniczych,  takich  jak,  np.:  ikebana
(artystyczne układanie kwiatów) czy bonsai (miniaturyzacja).

Ogrody japońskie i chińskie, które pojawiały się w innych częściach kuli ziemskiej,

kopiowały jedynie pewne elementy składowe tych założeń. Nigdy nie przekazywały, ani
nie odzwierciedlały tego co prawdziwe ogrody wschodu – symbolicznego pojmowania
przyrody a tym samym świata.

a) Chiny

Historia ogrodów chińskich – w przeciwieństwie do dziejów ogrodów antycznych –

odznacza  się  zadziwiającą  ciągłością.  Trwa  ona  do  dzisiaj  prawie  w  niezmienionej
formie.  Spowodowane  to  było  izolacją  Państwa  Chińskiego,  które  dopiero  niedawno
otworzyło swoje bramy na Świat i inne kultury. Religia, która była i jest najważniejsza
dla  Chińczyków,  bardzo  ceniła  przyrodę  zarówno  ożywioną  jak  i  nieożywioną.  Tym
samym  ogrody,  które  są  jej  nieodłączną  częścią,  były  odzwierciedleniem  wierzeń.
Przedstawiały, w sposób symboliczny, świat taki jakim widzieli go Chińczycy.

Najstarsze chińskie założenia ogrodowe są mało znane, ponieważ większość z nich

nie zachowało się do dzisiejszych czasów. Dawniej „ założycielami ”ogrodów byli
władcy. Przekształcali oni swoje rezydencje w „ziemski raj” (bajkowy zakątek),

w którym, za pomocą tajemnych eliksirów i ćwiczeń, pragnęli osiągnąć nieśmiertelność.
Ogród miał być sposobem na odciągnięcie myśli od smutnych przeżyć życia
codziennego. Miał być Oazą spokoju, miejscem do kontemplacji i rozmyślań.

Przeważnie przewodnim tematem ogrodu była chatka pustelnika lub pawilon

umieszczony  na  tarasowo  ukształtowanej  górze.  Otoczono  go  drzewami  lub  lasem.
Czasem budowano koło jeziora czy w pobliżu warzywnika. Ale zawsze główną ideą było
połączenie tworzonego pejzażu z Naturą. „ Mała chatka ” wśród skał, sosen, bambusów
i  kwiatów  stanowiła  miejsce  przeznaczone  specjalnie  do  medytacji.  W  otoczeniu
pałaców,  oprócz  założeń  ogrodowych  bogato  wyposażonych,  tworzono  także
zwierzyńce.

Tworzono również:



małe ogrody, przeznaczone do medytacji;



duże ogrody bogato zdobione, przeznaczone dla tych, którzy cieszyli się
szczególną łaską i mogli używać rozkoszy tego świata.

Ważne było symboliczne znaczenie przestrzennych elementów ogrodu. Pojedyncze

elementy zaczęły odgrywać nadrzędną rolę  w kompozycji ogrodu np.: krzew kwitnący.
Popularnym drzewem kwitnącym w Chinach stała się śliwa, która była i jest ceniona do
dzisiaj.  Jej  kwiaty  są  zwiastunem  wiosny.  Bardzo  ważnym  i  wręcz  nieodzownym
elementem ogrodu był lotos.

Ogrodowa przestrzeń pożytecznie bezużyteczna i jej kompozycja

O chińskim ogrodzie należy myśleć jak o poezji kontemplującej naturę. Tworzenie

ogrodu jako dzieła sztuki jest przekładaniem wizji artysty na materiał używany w danej
sztuce.

Bezużyteczność (wuyong)

Na jednym biegunie całości dom/ogród znajduje się dom, na drugim, przeciwnym

sytuuje  się  ogród,  będący  tym  wszystkim,  czym  nie  jest  dom,  tym,  co  tamtą
rzeczywistość  dopełnia,  przydając  jej  znaczenia  i  wzajemnie  uzyskując  swój  sens.  Na
jednym  biegunie  życia  mieści  się  zaangażowanie  społeczne  i  obowiązek  bycia
pożytecznym,  na  drugim,  dla  równowagi,  sytuuje  się  bezużyteczność.  Uczeni
konfucjańscy  uznali,  że  z  napięcia  między  domem  i  ogrodem  rodzi  się  harmonia
człowieka  uczestniczącego  w  swoim  świecie.  Ogród  został  przypisany  bezużytecznej
bezczynności.

Beztroska wycieczka (xiaoyao you)

Po przekroczeniu bramy ogrodu zapominało się o obowiązkach i rodzinie.

Zapomnienie w filozofii taoistycznej nie odnosiło się jedynie do zwykłego odpoczywania
od uciążliwości ważnych spraw państwowych. Samo w sobie było najważniejsze.
Ogrodowe ścieżki prowadzą donikąd, biegną do siebie samych. Żadna perspektywa nie
dominuje, żadna nie jest wyróżniona, lecz na każdym zakręcie następuje niekończące się
odnawianie krajobrazu. Ponieważ ścieżki ogrodu obchodzą główne szlaki jak boczne
drogi, ogród nigdy nie daje się ująć w jednym spojrzeniu.

Ogród jako przymierze pięciu magicznych zwierząt

Ideałem geomantycznym jest, aby dom usytuowany był pośrodku działki, która

powinna być położona na południowym zboczu, a drzwi frontowe winny wychodzić na
południe. Działka powinna mieć kształt prostokąta o bokach długości równej
wielokrotności stopy feng shui (ok. 43cm). Wybrane miejsce musi być także przebadane
pod kątem obecności żył wodnych i innych zadrażnień geomantycznych. One też są
nazywane złą feng shui.

Dom i ogród powinny okalać trzy wzniesienia: wzgórza Szmaragdowego Smoka,

Białego  Tygrysa  i  Czarnego  Żółwia.  Prawa  strona  ogrodu  (Smoka)  powinna  być
okazalsza  od  lewej  (Tygrysa)  i  utrzymana  w  idealnym  porządku.  Po  stronie  lewej  jest
miejsce  na  plac  gospodarczy,    a  z  tyłu  domu  powinien  być  łagodny  stok  lub  masyw
drzew.  Przed  głównym  wejściem  Chińczycy  umieścili  jeszcze  jedno  magiczne  zwierzę:
Cynobrowego Żurawia. Jego przestrzeń musi być otwarta i gładka, aby mógł rozpostrzeć
skrzydła.  Idealnie  by  była  tam  mała  fontanna  lub  sadzawka.  Piąte  zwierzę    to  Złocisty
Wąż. Symbolizuje to wybrane miejsce na dom, ogród, świątynię, grób.

Magiczne zwierzęta stały się nieodłącznymi symbolami ogrodu. Ich kamienne wyspy

na żwirowym „morzu”  symbolizują idealną przestrzeń, raj, jakim stawał się dzięki nim
ogród.  Rzeczywiste  wyspy  w  ogrodach  dalekowschodnich  z  umieszczonymi  na  nich
grupami  głazów  obrazują  ducha  sacrum,  obecnego  w  każdej  przestrzeni.  Przed
demonami chroni je woda.

b) Japonia

Kultura japońska, mimo iż jedna z młodszych spośród starożytnych kultur

dalekowschodnich, wypracowała własną sztukę ogrodową, której realizacje niezmiennie
fascynują oraz inspirują. Od czternastu wieków ogród i sztuka jego tworzenia stanowią
stały  element  kultury  japońskiej,  będąc  wyrazem  jej  religii,  filozofii  i  estetyki. W  ciągu
tego  okresu  ogród  japoński  ewoluował  od  pierwszych  ogrodów  krajobrazowych,
tworzonych  pod  wyraźnym  wpływem  ogrodów  chińskich,  do  uzyskania  formy
oryginalnej sztuki, stając się ważną częścią japońskiej kultury.

Zgodnie z japońską koncepcją rozumienia

świata człowiek nie jest władca otaczającej go
natury,  lecz  tylko  jednym  z  jej  elementów.
Wykorzystując  naturalne  materiały:  kamienia,
wodę, drzewa i krzewy, projektuje i wykonuje
trójwymiarowe  kompozycje,  których  jednak
ostatecznym kreatorem jest sama natura.

Japońskie ogrody to niepowtarzalne

kompozycje,

odwzorowujące

sposób

przyrodę.  Opierając  się  na  obowiązujących
w Kraju Kwitnącej Wiśni zasadach sztuki ogrodowej, w których liczy się głównie rzeźba
i  dramatyzm  kompozycji  –  przy  użyciu  nielicznych  elementów  i  na  stosunkowo
niewielkiej powierzchni – tworzyć oryginalne mini-pejzaże.

W odróżnieniu od ogrodów kultury europejskiej ogrody japońskie kształtowano

w ścisłym powiązaniu z pięknymi formami naturalnego krajobrazu wysp japońskich, na

których powstawały. Nie bez znaczenia były tez rodzime wierzenia religijne, poglądy
filozoficzne, a także elementy codziennego życia i kultury ludowej opartej głównie na
tradycji rolniczej.

Ogrody japońskie charakteryzują się nie tylko interesującą kompozycją. Można tam

bowiem  znaleźć  bogate  treści  znaczeniowe,  jak  również  głęboka  symbolikę  religijną.
Chcąc  w  pełni  zrozumieć  znaczenie  i  role  poszczególnych  elementów  ogrodu  nie
wystarczy  znać  tylko  zasady  aranżacji  przestrzeni,  ale  trzeba  tez  mieć  przynajmniej
ogólną wiedzę o religiach i filozofii Wschodu.

Japońskie style ogrodowe

Sztuka zakładania ogrodów dotarła do Japonii prawdopodobnie poprzez Koreę.

Najstarsza wzmianka dotycząca japońskiego ogrodu datowana jest na rok 612 n.e.
(okres Suiko 552-625 r. n.e). Bezpośrednie kontakty Japończyków z Imperium Chińskim
pod koniec okresu Nara (710-794 r.) zaowocowały dalszym rozwojem sztuki ogrodowej.

Ogrody wzgórzowo-stawowe lub stawowo-wysypkowe

Na typowy ogród składała się otwarta przestrzeń z centralnie umieszczonym

stawem. Stawy charakteryzowały się wydłużonym kształtem o urozmaiconym zarysie
linii brzegowej z jedna lub dwiema wyspami. Południowy brzeg stawu graniczył ze
wzgórzem.

W ogrodzie nie mogło zabraknąć małych rzek i strumieni biegnących pomiędzy

budynkami, a nawet pod nimi. Wzdłuż strumieni, a także przy brzegu stawu, układano w
określony sposób kamienie różnej wielkości i kształtu, zgodnie z przyjętymi zasadami
i symboliką. Wzbogacającym dodatkiem były kamienne mostki i wyspy na stawie.
Naśladowano w zmniejszonej skali lasy, góry, morza, jeziora, rzeki i wybrzeża.

Ogrody suchego krajobrazu lub ogrody kamienne

W połowie okresu Kamakura (1185-1333r.) pod wpływem mnichów buddyjskiej

sekty  zen  nastąpiła  zmiana  wyglądu  ogrodów.  Zaczęły  do  nich  przenikać  upodobania
estetyczne  preferujące  skrótowość  i  symbolikę.  Stały  się  bardziej  majestatyczne,
pozbawione  zbędnej  dekoracyjności,  nacechowane  spokojem.  Znaczącą  rolę  zaczęły
w  nich  odgrywać  kamienie,  a  także  elementy  wodne-  płytkie  stawy  i  strumienie.
Roślinność  to  drzewa  i  krzewy  zimozielone.  Na  przełomie  okresu  Kamakura
i  Muramachi  (1333-1573) w  ogrodach  japońskich  coraz  silniej  rozwijał  się  symbolizm
zen.  Kierunek  zenistyczny  doprowadził  do  wykształcenia  się  ogrodów  suchego
krajobrazu- karesansui i ogrodów kamiennych - sekitei. Służyły one tylko do oglądania.
W  tych  ogrodach  dominowały  elementy  kamienne:  głazy,  kamienie,  piasek  i  żwir.
Kompozycje  przestrzenne  ukazywały  w  sposób  symboliczny  wielkość  i  ogrom
krajobrazu naturalnego.

Ogrody medytacyjne

Oglądanie i podziwianie zmieniających się widoków skłaniało widza do medytacji

i zachwycania się pięknem naturalnych form. Ogrody medytacyjne można podzielić na
dwa typy: pagórkowy ze wzgórzem i zespołem kamieni, sadzawką, wyspą i strumieniem

oraz płaski- bez pagórków i bez stawów. Ogrody pagórkowe symbolizowały „duszę” gór,
podczas gdy płaskie były uosobieniem wybrzeża lub wyspy. Łączyły przestrzeń
ogrodową z przestrzenią budynku.

Ogrody herbaciane

W okresie Mamoyama (1573-1603) powstawały ogrody herbaciane, związane

z  ceremonią  parzenia  i  picia  herbaty.  Wymogi  ceremoniału  spowodowały
upowszechnienie  się  niezbędnego  wyposażenia  pomieszczeń  i  kompozycji  ogrodu.
Ponieważ  pawilon  herbaciany  sytuowano  oddzielnie,  więc  otaczający  go  ogród  musiał
być  specjalnie  dostosowany  do  potrzeb  i  prawideł  wymaganych  rytuałem.  Głównym
elementem  części  wewnętrznej  ogrodu  stanowił  pawilon  herbaciany.  Był  otoczony
interesującymi  kompozycjami  kamiennymi  i  roślinnymi,  żeby  podczas  picia  herbaty
można było podziwiać piękny widok ogrodu.

Ogrody spacerowe

Charakterystyczną cechą ogrodu spacerowego był rozległy obszar, na którym

znajdowały  się  liczne  budowle.  Zróżnicowane  pod  względem  przestrzennym  części
terenu  były  podporządkowane  jednolitej  i  zwartej  aranżacji  całości.  Jednym  z  jej
składników był również ogród herbaciany. Dzięki wielu wybitnym artystom tego okresu
powstawały typy o niekonwencjonalnych i nie przeciętnych walorach estetycznych, jak
np.  ogród  wodny  i  ogród  literacki.  Elementy  wodne  były  tak  kształtowane,  aby  całość
kompozycji mogła być oglądana z wnętrza domu jak obraz. Wzdłuż stawów i strumieni
budowano  przybrzeżne  drogi  spacerowe  z  mostami  i  przystankami.  Ogrody  literackie
były  kształtowane  pod  wpływem  dzieł  literackich  i  malarstwa  krajobrazowego.
Wyróżniały się prostotą oraz nastrojowością kompozycji.

Ogrody współczesne

Od początku okresu Meiji (1868-1912) w ogrodach zaczęły pojawiać się idee

i  wzorce  zaczerpnięte  z  kultury  europejskiej.  Początkowo  były  one  bardzo  silnie
akcentowane.  Potem  moda  na  naśladowanie  „europejskiej  czystej  formy”  ustąpiła
rodzinnym  tradycjom.  Naczelną  zasadą  współczesnej  japońskiej  sztuki  ogrodowej
pozostaje  dostosowanie  się  do  wymogów  otoczenia,  aby  zatarła  się  różnica  pomiędzy
naturą  a  przestrzenią  kształtowaną  ręką  człowieka.  Unika  się  geometrycznie  prostych
układów w postaci regularnie przyciętych roślin czy prostopadle wytyczonych alejek.

Symboliczny charakter ogrodu japońskiego

Jedną z zasadniczych cech różniących ogrody japońskie od ogrodów kultury

europejskiej jest tworzywo niematerialne, czyli duchowe, o znaczeniu emocjonalnym
i symbolicznym. Symbole i przesłania filozoficzne są trwałe i uniwersalne, ulegają tylko
nieznacznym zmianom w miarę rozwoju kultury.

Tworzywo duchowe może mieć w ogrodzie japońskim może mieć dwojaki charakter:

symboliczny  i  asocjacyjny.  Pierwszy  z  nich  polega  na  ujęciu  myśli  w  symbol  kształtu.
Może  to  być  wyrażane  poprzez  odpowiedni  układ  kamieni  oznaczających  obraz
wszechświata  czy  też  kamieni  o  spłaszczonych  wierzchołkach  połączeniu  z  grupami

niskich  drzew  z  równo  przystrzyżonymi  koronami  oznaczającymi  bezpieczeństwo
i  łagodność.  Asocjacyjny  charakter  oddziaływania  tworzywa  niematerialnego  polega
głównie na skojarzeniach, gdyż jedno wyobrażenie wywołuje na myśl inne, np. skupienie
kilku  roślin  bambusa  może  być  symbolem  nierozerwalnej  przyjaźni  i  jednocześnie
oznacza wierność. Żeby właściwie ocenić sztukę japońskich ogrodów należy pokusić się
przynajmniej  o  poznanie  roli,  a  także  znaczenia  najważniejszych  zasad  i  elementów
tworzących kompozycję ogrodu. W sztuce japońskich ogrodów tworzywo niematerialne
jest w dużym stopniu zróżnicowane i podlega subiektywnej ocenie.

Jedność przestrzeni domu i ogrodu

Zasadniczą cecha zagospodarowania ogrodu i wnętrza domu w japońskiej sztuce jest

jedność i harmonia kompozycji obu tych przestrzeni. Dzięki otwartej werandzie, zwanej
engawa, ogród staje się przedłużeniem wnętrza domu i jest postrzegany jako dodatkowy
pokój,  w  którym  kamienie  i  rośliny  zastępują  meble.  Bardzo  ważna  w  utrzymaniu
jedności domu i ogrodu jest platforma umieszczona pod werandą, pełniąca dodatkowo
role poziomego tarasu umożliwiającego bezpośredni kontakt domowników z ogrodem.
Linia  oddzielająca  ogród  od  otaczającego  go  krajobrazu  nie  jest  wyraźna.  Te  dwie
dziedziny  przenikają  się  nawzajem,  w  tym  sensie,  że  ogród  jest  częścią  krajobrazu  i,
szerzej, natury, zaś każdy aspekt krajobrazu jest sam w sobie ogrodem. Ogród japoński
łączy w sobie naturalne i sztuczne elementy, stapiając ze sobą naturę i kulturę. Ważnym
celem  jego  kształtowania  jest  pokazanie  wielkiej  ekspresji  form  statycznych
i  dynamicznych,  duchowych  i  zmysłowych.  Ogrody  japońskie  są  pełne  symbolicznych
wartości.  Ich  twórcy  i  użytkownicy  uważają,  że  dobry,  zadbany  stan  ogrodu,  odbija
równie  dobry  stan  domowników.  Japońskie  ogrody  funkcjonują  niemal  jak  magiczne
talizmany zapewniające dobre zdrowie i pomyślność.

5. Ogrody w kulturze Zachodu

(tylko wspomnienie)

6. Planowanie miast Wschodu

a) Chiny

Miasta w Chinach funkcjonowały przede wszystkim jako ośrodki administracyjne.

Były politycznymi centrami otaczających je terenów, najczęściej wiejskich i nie tworzyły
zamkniętej  całości.  O  mieście  możemy  mówić  tylko  wtedy,  gdy  jest  okrążone  murem.
Znajduje  to  odzwierciedlenie  w  chińskim  słowie  cheng,  które  oznacza  jednocześnie
„miasto”,  „mur  miejski”  i  „otaczanie  miasta  murem”.  Dopiero  w  dzisiejszych  czasach
pewne  miasta  pozbawiono  fortyfikacji  i  dopiero  na  skutek  handlu  zagranicznego,
prowadzonego  na  brzegu  morza  i  rzek,  w  miastach  gdzie  odbywają  się  jarmarki,
otrzymały status miast, choć nie otoczono ich murami.

Wewnątrz miasta zewnętrznego znajdowały się tzw. „miasta cesarskie” lub

„wewnętrzne”,  również  otoczone  prostokątem  murów.  Tu  mieściły  się  głównie
świątynie,  budynki  administracji  państwowej  i  posiadłości  dostojników  cesarskich.
W  centrum  miasta  cesarskiego  lub  w  jego  północnej  części  położone  było  „miasto
pałacowe” zwane „zakazanym miastem”, także otoczone murami.

Panoramę miasta zdobiły liczne pagody górujące nad budowlami oraz dwie

tradycyjnie wznoszone wieże: Wieża Bębna i Wieża Dzwonu, z których rozlegały się
sygnały czasu.

Wewnętrzna zabudowa miast odbywała się wg tradycyjnego schematu. W centrum

stolicy  państwa  lub  prowincji,  w  ich  „zakazanych  miastach”,  budowane  były  pałace
cesarzy,  wicekrólów,  gubernatorów  prowincji,  ważniejsze  świątynie  i  budynki
administracyjne.  W  pobliżu  „zakazanego  miasta”,  w  najbardziej  atrakcyjnej  pod
względem  krajobrazowym  dzielnicy,  budowane  były  domy  mieszkalne  feudałów
i  możnowładców.  Na  peryferiach  miasta,  w  jego  zachodniej  i  wschodniej  części,
znajdowały  się  dzielnice  mieszkalne  pozostałej  ludności.  Tu  też,  na  skrzyżowaniach
ważniejszych  traktów,  położone  były  rynki:  wschodni  i  zachodni. Główna  droga  biegła
zawsze  w  kierunku  północ-  południe,  a  na  jej  osi  wznoszone  były  najważniejsze
budowle. Reszta terytorium miasta była zgodnie z obowiązującym schematem dzielona
na  prostokąty  lub  kwadraty.  Z  czterech  stron  otaczały  miast  mury  obronne  noszące

nazwy  stron  świata.  Pałac  cesarza  był  zawsze
najwyższym  budynkiem  stolicy,  co  podkreślało
szczególny  status  cesarza  jako  Syna  Nieba.  Inne
wysokie  osobistości  mogły  budować  domy  przy
zachowaniu  odpowiednich  dla  ich  stanu  proporcji
w odniesieniu do pałacu, zwykłym zaś mieszkańcom
wolno było posiadać jedynie domy parterowe.

Mury otaczano największą troską i starano się

o  jak  najlepsze  ich  wykonywanie.  Zatem  chińskie
mury stanowią klasę same dla siebie i są najbardziej
solidne  i  imponujące  ze  wszystkich  na  świecie.
Zwłaszcza w prowincjach północnych, które o wiele
częściej  były  narażone  na  najazdy  koczowników,

sztuka budowania murów wzniosła się na najwyższy poziom.

W dziedzinie planowania miast i fortyfikacji w Chinach panowały style, które różniły

się  na  północy  i  na  południu.  Na  północy,  gdzie  budowniczowie  mieli  pod  dostatkiem
miejsca  oraz  swobodnie  mogli  wybierać  równe,  zupełnie  puste  obszary,  miasto
planowano  zawsze  w  kształcie  prostokąta  i  dzielono  na  cztery  dzielnice  dwiema
prostymi ulicami, krzyżującymi się w samym środku miasta.

Regularność i symetria cechują rozmieszczenie bram oraz dwóch głównych ulic,

podobnie  ja  rzymskie  decumanus  i  via  principalis,  natomiast  mieszkalnych  zaułków,
które  przecinają  cztery  dzielnice  miasta,  nie  projektowano  wg  jakiegoś  określonego
planu, lecz wija się one i kręcą w zależności od rozmiarów i kształtów domów. Rzadko
spotyka  się  chińskie  miasta,  podzielone  na  dzielnice  biednych  i  bogatych.  Wielkie
domostwa ludzi zamożnych, za swymi licznymi dziedzińcami i ogrodami, rozpychają się
wśród małych jednopodwórzowych domków biedoty, przy tej samej uliczce.

b) Japonia

Starożytne stolice japońskie naśladowały chińskie model miasta oparty na

prostokącie. Ulice krzyżowały się pod kątem prostym, a plan miast był tak
rygorystyczny, że trudno znaleźć podobny im odpowiednik w miastach zachodnich.

Pomimo geometrycznego projektu tych starożytnych stolic Japonii, zdecydowanie

różnią  się  one  od  miast  zachodnich.  Zachowały  swój  prowincjonalny  charakter,  gdyż
były zbyt obszerne by skupić przestrzeń miasta w obrębie murów. W naszej cywilizacji
rzemiosło  nie  jest  ostro  przeciwstawiane  naturze,  a  przyroda  nie  jest  usuwana
z przestrzeni miasta. Japończycy zwykle nie lubią mieszkać w wysokich apartamentow-
cach, wolą oddzielny dom z ogrodem, choćby tylko niewielkim. Być może przywiązanie
do  prywatnego  ogrodu  skutecznie  zapobiegło  wykształceniu  się,  we  współczesnych
miastach Japonii, ogrodu publicznego.

Japońskim miastom brakuje zamknięcia przestrzeni, w ramach której odbywa się

jego życie, stąd tez nie istnieje poczucie całości, jakie wynika z owego zamknięcia.
W dawnych stolicach obszary zamieszkania rozprzestrzeniały się wokół dworu. On był
centrum rozrastającej się przestrzeni miejskiej oraz punktem promieniowania władzy.
Nie stanowił jednak centrum zaplanowanej całości. Na tym właśnie zasadza się różnica
pomiędzy japońskim dworem a zachodnim kościołem i ratuszem stanowiącym centrum
miasta.

Tradycyjne miasta japońskie podtrzymują swoją więź z przyroda nie poprzez ogrody

publiczne,  co  jest  wynalazkiem  zachodnim,  lecz  w  ogrodach prywatnych.  Ten  kawałek
przyrody  w  mieście  zawsze  funkcjonował  jako  ośrodek,  gdzie  nasze  poznanie  ulega
poszerzeniu,  rozwojowi.  W  ogródku  oglądamy  zmiany  w  przyrodzie  i  słyszymy
pulsowanie  wszechświata.  Ogród  jest  zwierciadłem  natury.  W  pewnym  sensie  jest
ośrodkiem  przyrody  i  wszechświata-  ale  nie  jest  on  jedynym  centrum  tej  całości,
ponieważ  każdy  dom  ma  swój  prywatny  ogród,  który  służy  rodzinie  jako  jej  ośrodek
natury. Mamy zatem wiele takich ośrodków, z których żaden nie jest uprzywilejowany.

Ogród, jako fragment natury, w mieści funkcjonuje jako środek poznania. Nasze

własne  istnienie  odbija  się  w  tym  miniaturowym  obrazie  przyrody,  gdyż  w  bezmiarze
wszechświata  jesteśmy  niczym.  Kiedy  powierzchnia  umysłu  jest  wzburzona  lub
zakłócona,  zrozumienie  tego  może  rodzić  trudności.  Ogród  uspokaja  umysł  i  uczy
rezygnacji z egoizmu. To, co się naprawdę liczy, to pozostawienie rzeczy ich własnemu
biegowi,  nie  ingerowanie  w  przyrodę  wg  egocentrycznych  idei.  Podstawowym  celem
przeżyć  estetycznych  jest  zaakceptowanie  naszego  miejsca  w  naturze  i  uczynienia
z siebie jej części.

7. Planowanie miast Zachodu

Systemy w planowaniu europejskich miast zmieniają się wraz z następowaniem po

sobie kolejnych epok w kulturze. Spośród nich jednak możemy wyróżnić kilka
najbardziej charakterystycznych, które zaznaczyły się w późniejszych dziejach Europy.

a) Miasto greckie

Można wyróżnić trzy okresy: geometryczno-archaiczny, klasyczny i hellenistyczny.

Pierwotnie mieszkańcy wsi porzucali je i osiedlali się często z innymi plemionami pod
ochroną znaczącej świątyni lub twierdzy. Miasta z tego okresu wykazują nieplanowany
rozwój, brak form geometrycznych oraz uzależnienie wyłącznie od warunków
topograficznych (Olimpia).

W klasycznej Grecji starano się rozwiązać kwestię przeludnienia miast wraz z ich

problemami sanitarnymi i gospodarczymi. Zakładano także małe miasta kolonie n całym
obszarze śródziemnomorskim. Wówczas powstawały pierwsze planowe założenia
miejskie, jak np. Selinunt.

W okresie hellenistycznym wypracowany został system planowania nowo

zakładanych  kolonii  znany  pod  nazwą  siatki  hippodamejskiej  (opracowanej
prawdopodobnie  przez  Hippodamisa  z  Miletu).  Istota  polegała  na  wyznaczeniu
usytuowania  najważniejszych  (podstawowych)  instytucji  greckiej  polis:  centrum
politycznego  (agora),  centrum  religijnego  (akropol),  gimnazjonu,  teatru  i  murów
obronnych,  a  następnie  siatki  utworzonej  z  równoległych  i  prostopadłych  ulic.
Przestrzenie zamknięte przez krzyżujące się ulice określano jako insulae (wyspy). Były
one miejscami przewidzianymi pod budowę domów dla mieszkańców polis. W okresie
hellenistycznym,  zwłaszcza  w  miastach  będących  rezydencjami  władców,  dominujące
znaczenie odgrywał królewski pałac, który stanowił centralny punkt miasta.

b) Miasto rzymskie

Pierwotne założenia miejskie wywodziły się z kultury hellenistycznej. Rzymianie

wypracowali  swoisty  wzór,  według  którego  zakładane  były  nowe  kolonie.  Miasto
rzymskie  miało  czworokątny  kształt  (prostokąt,  kwadrat)  i  było  otoczone  pasem
poświęconej  ziemi  (pomerium).  Przejścia  w  pomerium  (bramy)  były  wyznaczane
zgodnie z kierunkami świata. Osie te wytyczały kierunek głównych ulic miasta. Oś pn.-
pd.  to  cardo  (oś),  wsch.-zach.  to  decumanus.  Na  ich
przecięciu  miało  się  mieścić  centrum  miasta  (forum,
świątynia  Jowisza,  kuria).  Forum  było  z  reguły
prostokątne,  ze  świątynią  na  dłuższej  osi.  Pozostałe
ulice biegły równolegle do głównych osi. Między nimi
tworzyły się tzw. insulae, które były przeznaczone na
budowę domów mieszkalnych.

I tak etruskie i grecko-hellenistyczne wzorce

w  całym  Cesarstwie  Rzymskim  zostały  z  czasem
przekształcone  w  „castrum  romanum”,  według
którego  kształt  miasta  opierał  się  na  rozplanowaniu
rzymskich obozów wojskowych.

c) Miasto średniowieczne

Wraz z upadkiem cesarstwa rzymskiego zaczęła się wędrówka ludów.

Monumentalne założenia castrum popadły w zapomnienie. Nowe ludy korzystały
z rozwiązań rzymskich dostosowując je do potrzeb kultury chrześcijańskiej. Książęta

adoptowali pałace dla swoich potrzeb, gromadząc dookoła siebie dwór. Rynek, zamek
i katedra stawały się niezbędnym elementem średniowiecznego miasta.

Miasta rozwijały się również dookoła centralnie położonego klasztoru (np.

Wissembourg).

Oddzielenie się rzemiosła od rolnictwa oraz rozwój gospodarki towarowo pieniężnej

sprawił,  że  po  długim  okresie  upadku  miasta  zaczęły  znów  ożywać.  Osiedla
rzemieślniczo  kupieckie  powstały  przy  wielkich  szlakach  komunikacyjnych  obok
dawnych miast rzymskich, przy niektórych zamkach feudalnych i klasztorach, zwłaszcza
tych, które posiadanymi relikwiami świętych ściągały na siebie pobożnych pielgrzymów.
Ośrodkiem miasta średniowiecznego był duży plac targowy, rynek. Z niego rozchodziły
się drogi. Zabudowa miasta początkowo niewiele różniła się od wiejskiej,  tyle że domy
stały  ciaśniej.  Zaludnienie  przeciętnego  miasta  w  XII  wieku  nie  przekraczało  liczby
kilkuset  mieszkańców.  Tylko  wyjątkowo  duże  ośrodki  miały  ich  po  kilka  tysięcy.
Niektóre  miasta  otrzymywały  prawo  otoczenia  się  murami.  Powstawały  również  tzw.
miasta państwa, czego przykładem może być Siena.

d) Miasto idealne

Idea miasta kształtowała się różnie w zależności od epoki. W starożytności były to

idee miasta szachownicowego – wynikającego z prostopadłego do siebie przebiegu ulic.
Odzwierciedleniem  takiej  idei  było  greckie  miasto  Pireus,  a  dzisiaj  jest  to  Nowy  Jork.
Z  kolei  w  średniowieczu  mamy  do  czynienia  z  układem  gwiaździstym  –  centralnym
placem i z rozchodzącymi się z niego gwiaździście ulicami. W renesansie też geometria
wyznaczała ideę wyglądu miasta. Miasta wpisywano w koło lub wielobok. Decydującymi
czynnikami  były  renesansowa  koncepcja  architektury  centralnej,  a  przede  wszystkim
budowa  systemów  fortyfikacyjnych  (tzw.  czynnik  warowności).  W  tym  duchu
zrealizowano kilka miast w mniejszym lub większym stopniu stosując się do opisanego
kanonu.  Są  to  Palma  nova  w  północnych  Włoszech  czy  Naarden  w  Holandii.  W  Polsce
takim wzorcowym miastem renesansowym jest Zamość.

8. Podsumowanie

Już wiele zostało powiedziane, ale jedno jest pewne.
W Chinach i Japonii człowiek poszukiwał bezpośredniej bliskości nie z Bogiem, lecz

z naturą. To ona była adorowana, inspirowała i uwznioślała ludzkie serca. Była również
traktowana jako zobowiązanie etyczne. W centrum uwagi – w raz z naturą – stanął
tworzący cywilizację człowiek, który tworzył swą kulturę zapatrzony w obrazy
przemian ze zmiennego strumienia „przepływającego świata”.

Kultura zachodnia to wiara w Boga i człowieka, jako wybrańca natury. To człowiek

jako kreacjonista tworzy wszystko dookoła. On jest panem natury – ingeruje w nią,
„budując” ogrody, planując miasta idealne.

Dwie kultury – wschodnia i zachodnia – mimo że tak różne, nie mogą bez siebie żyć.

Wzajemnie się poznają i czerpią od siebie to co najcenniejsze, wzajemnie się ulepszając.