Dr hab. inż. Michał LISOWSKI, prof. P.Wr.
Uwaga: poniższe materiały maja charakter autorski na prawach rękopisu. Ich udostępnianie bez zgody autora, a także rozpowszechnianie jest prawnie zabronione.
NORMALIZACJA TECHNICZNA
Definicja „normalizacji” zaczerpnięta z normy PN-N-02000:1994:
Działalność mająca na celu uzyskanie optymalnego stopnia uporządkowania w określonej dziedzinie, poprzez ustalenie postanowień przeznaczonych do powszechnego i wielokrotnego stosowania, dotyczących istniejących lub możliwych do zaistnienia problemów technicznych.
Działalność normalizacyjna polega w szczególności na opracowywaniu, publikowaniu i stosowaniu norm.
Ważnymi korzyściami wynikającymi z normalizacji są poprawa przydatności wyrobów, procesów i usług do celów, którym maja one służyć, zapobieganie powstawaniu barier w handlu oraz ułatwienie współpracy technicznej.
Przedmiotem normalizacji może być wyrób, proces lub usługa. Może nim być dowolny materiał, składnik, wyposażenie, system, interfejs, protokół, procedura, funkcja, metoda lub działalność.
Grupa powiązanych ze sobą przedmiotów normalizacji nazywa się dziedziną normalizacji. Dziedzinami normalizacji są np. budowa maszyn, transport, rolnictwo, elektrotechnika, telekomunikacja.
Normalizację można podzielić kilka szczebli. Szczebel normalizacji jest to geograficzny, polityczny lub ekonomiczny zasięg normalizacji. Mamy więc normalizację:
międzynarodową,
regionalną,
krajową,
administracyjno- terytorialną,
zakładową.
W normalizacji międzynarodowej mogą uczestniczyć jednostki normalizacyjne wszystkich krajów.
W normalizacji regionalnej mogą uczestniczyć tylko jednostki odpowiednie jednostki normalizacyjne tylko jednego geograficznego, politycznego lub ekonomicznego regionu świata, na przykład Europy.
Normalizacja krajowa prowadzona jest tylko na szczeblu jednego kraju.
Normalizacja administracyjno-terytorialna jest prowadzona na szczeblu jednostki administracyjno-terytorialnego podziału kraju, np. jednego stanu w USA.
Normalizacja zakładowa prowadzona jest na szczeblu jednego zakładu, firmy lub koncernu. Obecnie w Polsce ten szczebel nie funkcjonuje.
Na szczeblu międzynarodowym funkcjonują dwie organizacje normalizacyjne:
Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna ISO (International Organization for Standardization), która powstała w 1947 r., a Polska jest jej członkiem założycielem,
Międzynarodowa Komisja Elektrotechniczna IEC (International Electrotechnical Commission), która powstała w 1906 r. Polska jest jej członkiem od 1923 r.
Na szczeblu europejskim funkcjonują trzy organizacje normalizacyjne:
Europejski Komitet Normalizacyjny CEN (Comminée Européen de Normalisation),
Europejski Komitet Normalizacyjny Elektrotechniki CENELEC (Comminée Européen de Normalisation Electrotechnique),
Europejski Instytut Norm Telekomunikacyjnych ETSI (European Telecommunication Standards Institute).
Na szczeblu krajowym w Polsce funkcjonuje Polski Komitet Normalizacyjny. Informacje o jego działalności można znaleźć na stronie internetowej www.pkn.pl .
Cele normalizacji
Ogólne cele normalizacji wynikają z definicji normalizacji. Są nimi:
zapewnienie odpowiedniej funkcjonalności, czyli zdolności wyrobu, procesu lub usługi do spełnienia określonych zadań w danych warunkach;
zapewnienie kompatybilności, czyli dostosowanie wyrobów, procesów lub usług do łącznego korzystania z nich w określonych warunkach, tak aby spełniały odpowiednie wymagania bez powodowania niedopuszczalnych oddziaływań wzajemnych;
zapewnienie zamienności;
regulowanie różnorodności;
uzyskanie odpowiednio wysokiego stopnia bezpieczeństwa, przy czym bezpieczeństwo rozumiane jest jako brak nieakceptowanego ryzyka szkód;
ochrona środowiska;
ochrona wyrobu, czyli zabezpieczenie wyrobu przed wpływem warunków klimatycznych lub innych niekorzystnych warunków w Czasie eksploatacji, transportu lub przechowywania.
Norma jest to dokument przyjęty na zasadzie konsensu i zatwierdzony przez upoważnioną jednostkę normalizacyjną - do powszechnego i wielokrotnego stosowania - ustalający zasady, wytyczne lub charakterystyki donoszące się do różnych rodzajów działalności lub ich wyników i zmierzający do uzyskania optymalnego stopnia uporządkowania w określonej dziedzinie.
Konsens jest ogólnym porozumieniem, charakteryzującym się brakiem zasadniczego sprzeciwu znaczącej części zainteresowanych w odniesieniu do istotnych zagadnień, osiągnięte w procesie rozpatrywania poglądów wszystkich zainteresowanych stron i zbliżenia przeciwstawnych stanowisk.
Należy odróżnić normę techniczną od normy prawnej wyrażonej w przepisie prawnym. Norma techniczna, nazywana powszechnie normą, jest ustanowiona przez organizację normalizacyjną i nie jest przepisem prawnym. Przepis prawny jest zapisem normy prawnej ustanowionej przez upoważniony organ państwa. Przestrzeganie przepisów prawnych jest obowiązkowe i zagwarantowane przymusem państwowym. Przestrzegania norm technicznych jest dobrowolne, chyba że norma jest przywołana w przepisie prawnym, który nakazuje jej stosowanie. Wówczas norma ta staje się częścią przepisów prawnych. Często przepisy prawne zalecają stosowanie norm technicznych, pozostawiając ewentualną możliwość ich niestosowania, jeżeli jest to uzasadnione. Na przykład w Dyrektywach Unii Europejskiej zawarte są sformułowania, iż domniemywa się, że jeżeli wyrób spełnia wymagania norm zharmonizowanych z dyrektywą, to spełnia wymagania tej dyrektywy.
Zatem można udowodnić, że wyrób spełnia wymagania dyrektywy w oparciu o inne kryteria niż zawarte w normie, ale kryteria te nie mogą być niższe niż zawarte w normach. W praktyce więc dla oceny zgodności wyrobu z dyrektywami norm zharmonizowanych niestosuje się tylko wówczas jeżeli jest ich brak dla danego wyrobu. Wówczas opracowuje się kryteria oceny w oparciu o normy na podobne wyroby, osiągnięcia nauki i techniki, wiedzę i doświadczenie. Kryteria te zastępują normę dla danego wyrobu.
Typy norm
Możemy wyróżnić następujące typy norm:
norma podstawowa,
norma terminologiczna,
norma wyrobu,
norma badań,
norma procesu,
norma usługi,
norma interfejsu,
norma danych.
Norma podstawowa obejmująca szeroki zakres zagadnień lub zawierająca ogólne postanowienia dotyczące jednej, określonej dziedziny. Norma podstawowa może być normą do bezpośredniego stosowania lub może służyć jako podstawa do opracowywania innych norm.
Norma terminologiczna dotyczy terminów, zawiera zwykle ich definicje oraz, w niektórych przypadkach, ich objaśnienia, ilustracje i przykłady.
Norma wyrobu (dawniej nazywana normą przedmiotową) określa wymagania, które powinny być spełnione przez wyrób lub grupę wyrobów w celu zapewnienia ich funkcjonalności.
Norma badań dotyczy metod badań. Może zawierać także postanowienia dotyczące badań, na przykład pobierania próbek, wykorzystania metod statystycznych, kolejności badań.
Norma procesu określa wymagania, które powinny być spełnione przez proces w celu zapewnienia jego funkcjonalności.
Norma usługi określa wymagania, które powinny być spełnione przez usługę w celu zapewnienia jej funkcjonalności. Normy usługi mogą być opracowywane w takich dziedzinach jak pralnictwo, hotelarstwo, transport, usługi samochodowe, telekomunikacja, ubezpieczenia, bankowość, handel.
Norma interfejsu określa wymagania dotyczące kompatybilności wyrobów lub systemów w miejscach ich wzajemnego łączenia.
Norma danych zawiera wykaz właściwości, dla których powinny być podane wartości lub inne dane w celu dokładnego określenia wyrobu, procesu lub usługi.
Podstawą prawną funkcjonowania w Polsce normalizacji jest Ustawa z dnia 12 września 2002 r. o normalizacji z późniejszymi zmianami (Dz. U. z 2002 r. nr 169, poz. 169 i inne zawierające zmiany).
NAJCZĘŚCIEJ ZADAWANE PYTANIA
1. Co to jest norma?
Norma jest dokumentem normatywnym stosowanym na zasadzie dobrowolności, powszechnie dostępnym i zaakceptowanym przez uznaną jednostkę normalizacyjną.
Norma ustala zasady, wytyczne lub charakterystyki dotyczące różnej działalności i jej wyników jest zatwierdzana na zasadzie konsensu, przeznaczona do powszechnego i wielokrotnego stosowania, zaakceptowana przez wszystkie zainteresowane strony jako korzyść dla wszystkich i wprowadza kodeks dobrej praktyki i zasady racjonalnego postępowania przy aktualnym poziomie techniki.
Postanowienia normy powinny:
być oparte na podstawach naukowych oraz danych sprawdzonych pod względem słuszności technicznej, ekonomicznej i użytkowej;
uwzględniać aktualny stan wiedzy oraz poziom techniki osiągnięty lub możliwy do osiągnięcia w najbliższym czasie;
być możliwe do realizacji oraz absolutnie sprawdzalne.
2. Jak opracowuje się normę?
Na proces opracowania normy składają się:
ocena i przyjęcie propozycji tematu opisanej w karcie nowego tematu,
opracowanie projektu normy,
ankieta adresowana i powszechna,
rozpatrzenie uwag i zatwierdzenie normy,
publikacja normy.
3. Co jest celem normy?
Celem normy jest ułatwienie realizacji zadań wynikających z potrzeb społecznych i gospodarczych poprzez tworzenie wzorcowych rozwiązań w zakresie:
bezpieczeństwa ludzi, środowiska i mienia,
likwidowania barier w handlu,
utrwalania osiągnięć techniki,
upowszechniania postępu technicznego,
zwiększenia efektywności w gospodarce,
tworzenia podstawy do rozstrzygania sporów między dostawcą a odbiorcą,
tworzenia podstawy odniesienia przy zawieraniu umów cywilno-prawnych.
4. Co to jest CEN, CENELEC i ETSI?
CEN - Europejski Komitet Normalizacyjny,
CENELEC - Europejski Komitet Normalizacyjny Elektrotechniki,
ETSI - Europejski Instytut Norm Telekomunikacyjnych.
CEN, CENELEC i ETSI są to trzy europejskie organizacje normalizacyjne, uznane za kompetentne w dziedzinie dobrowolnej normalizacji technicznej, co zostało potwierdzone w Aneksie I Dyrektywy 98/34/EC (zastępującej 83/189/EEC) dotyczącej "procedury informacyjnej" w zakresie norm i regulacji technicznych. Organizacje te w określonych dla siebie dziedzinach działalności opracowują Normy Europejskie i razem tworzą "europejski system normalizacyjny".
Większość norm opracowuje się na zlecenie przemysłu. Komisja Europejska może także zlecić organizacjom normalizacyjnym opracowanie Norm Europejskich wspomagających wdrożenie legislacji europejskiej. Tak opracowane Normy Europejskie tzw. "mandatowe" wspierają legislację europejską. W przypadku gdy normy te są opracowywane w celu wdrożenia dyrektyw tzw. "nowego podejścia" nazywane są "normami zharmonizowanymi" i wymieniane są w Dzienniku Urzędowym Wspólnot Europejskich - Official Journal.
Szczegółowe informacje można uzyskać na witrynach internetowych tych organizacji: CEN - www.cen.eu, CENELEC - www.cenelec.org, ETSI - www.etsi.org.
5. Czy są dostępne normy europejskie i projekty norm europejskich? Gdzie można je nabyć?
Normy Europejskie i projekty Norm Europejskich są dostępne tylko i wyłącznie do prac normalizacyjnych. Dostęp do tych dokumentów mają eksperci współpracujący z komitetami technicznymi. Normy Europejskie nie są sprzedawane. Mogą stać się przedmiotem sprzedaży dopiero po wdrożeniu Normy Europejskiej do normy krajowej. W Polsce normy będące krajowymi wdrożeniami norm europejskich są oznaczone symbolem "PN-EN", "PN-ETS", "PN-ETSI EN", "PN-HD", "PN-ENV" i "PN-CR". Można je kupić w Wydziale Marketingu i Sprzedaży PKN i we wszystkich punktach dystrybucji PN.
6. Czy są dostępne normy międzynarodowe ISO i IEC ?
Tak, z treścią Norm Międzynarodowych ISO i IEC można zapoznać się w czytelni norm Ośrodka Informacji Normalizacyjnej w Warszawie. W czytelniach OIN Katowice i OIN Łódź są dostępne normy ISO z zakresów tematycznych, z których udzielają informacji.
Można zakupić je również za pośrednictwem Wydziału Marketingu i Sprzedaży.
7. Co to jest ICS?
ICS to Międzynarodowa Klasyfikacja Norm (International Classification for Standards - ICS). Jest ona podstawą do szeregowania dziedzinowego norm w katalogach Norm Międzynarodowych, regionalnych i krajowych oraz innych dokumentów normatywnych, a także podstawą systemu prenumeraty Norm Międzynarodowych, regionalnych i krajowych. Może być również stosowana do klasyfikacji norm i dokumentów normatywnych w bazach danych, bibliotekach, itp.
8. Jak wygląda Polska Norma wydana przez PKN?
Legalnymi normami są tylko ich oryginały posiadające co najmniej jedno z dwóch zabezpieczeń przed kopiowaniem:
hologram z opalizującym logo PKN i symbolem znaku zgodności z PN na stronicy tytułowej,
błękitny nadruk z logo PKN w tle na każdej nieparzystej stronicy.
9. Jaka jest różnica między PN wprowadzającą normę europejską metodą uznania, a PN opracowaną metodą okładkową?
Zarówno PN wprowadzająca Normę Europejską metodą uznania jak i PN wprowadzająca Normę Europejską metodą okładkową, zawierają pełny tekst wprowadzanej Normy Europejskiej w jej oryginalnej wersji językowej. Tym co wyróżnia PN opracowaną metodą okładkową jest to, że zawiera ona krajową stronicę tytułową oraz krajowe elementy informacyjne, takie jak przedmowa krajowa i załączniki krajowe. Metoda okładkowa wprowadzania norm nie jest już stosowana.
10. Czy kupienie PN to jedyny sposób aby się z nią zapoznać?
Nie. Zbiory norm są także dostępne bezpłatnie w czytelniach:
Ośrodka Informacji Normalizacyjnej w Warszawie, Katowicach i Łodzi,
Punktów Informacji Normalizacyjnej w Bialymstoku, Bydgoszczy, Gdańsku, Krakowie, Poznaniu, Wrocławiu, Lublinie, Szczecinie, Olsztynie, Opolu, Gliwicach, Kielcach i Zielonej Górze.
11. Czy można kopiować Polskie Normy?
Zgodnie z art. 5 ust. 5 ustawy z dnia 12 września 2002 r. o normalizacji (Dz. U. Nr 169 poz.1386), która weszła w życie z dniem 1 stycznia 2003 r. Polskie Normy korzystają z ochrony jak utwory literackie, a autorskie prawa majątkowe do nich przysługują krajowej jednostce normalizacyjnej, jaką jest Polski Komitet Normalizacyjny. Dlatego reprodukcja Polskich Norm w tym ich kopiowanie, może odbywać się jedynie za oficjalną zgodą PKN i tylko w uzasadnionych przypadkach (np. gdy oryginały norm ulegają w zakładzie szybkiemu zużyciu) i tylko na konkretne fragmenty PN (tabele, rysunki itp.), które nie mogą przekraczać 30% objętości normy. W tym celu należy uzyskać oficjalną zgodę Kopie fragmentów norm mogą służyć wyłącznie celom wewnętrznym przedsiębiorstwa. Zabronione jest wykonywanie kopii norm w celach dalszego rozpowszechniania, w tym w celach komercyjnych, ponieważ legalnymi normami są tylko ich oryginały posiadające co najmniej jedno z dwóch zabezpieczeń przed kopiowaniem:
hologram z opalizującym logo PKN i symbolem znaku zgodności z PN na stronicy tytułowej,
błękitny nadruk z logo PKN w tle na każdej nieparzystej stronicy.
Publikowanie i rozpowszechnianie Polskich Norm nie posiadających powyższego oznaczenia jest niezgodne z aktualnie obowiązującym stanem prawnym i stanowi naruszenie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, co wiąże się z nałożeniem sankcji karnych. Wszelkich informacji o wykorzystaniu praw autorskich do Polskich Norm udziela Wydział Marketingu i Sprzedaży PKN.
12. Czy przewiduje się sprzedaż Polskich Norm za pośrednictwem Internetu?
13. Czy można kupić Polskie Normy na CD-ROM?
Tak, PKN realizuje zamówienia na Polskie Normy w wersji elektronicznej na CD. Posiada także w sprzedaży gotowe produkty w wersji elektronicznej: np. zestawy Polskich Norm (PN) wprowadzających europejskie normy zharmonizowane z dyrektywami nowego podejścia. Dyski te są przeznaczone tyko do odczytu, bez możliwości wykonywania wydruku.
14. Czy można zaprenumerować Polskie Normy?
Tak, prenumeratę PN na dany rok według aktualnej edycji Międzynarodowej Klasyfikacji Norm (ICS), prowadzi Wydział Marketingu i Sprzedaży PKN. Oferta obejmuje prenumeratę Polskich Norm oraz zmian i poprawek do PN (publikowanych jako odrębne dokumenty) wydrukowanych w danym roku.
15. Na podstawie jakich dokumentów opracowuje się Polskie Normy?
Polskie Normy są opracowywane na podstawie procedur R2... opisanych w systemie zarządzania jakością PKN.
16. Gdzie dostępne są erraty, poprawki i zmiany do Polskich Norm?
Erraty, poprawki i zmiany do Polskich Norm tak, jak PN tworzą zbiór i są dostępne wszędzie tam, gdzie znajduje się aktualny zbiór PN czyli w czytelniach:
Ośrodka Informacji Normalizacyjnej w Warszawie, Katowicach i Łodzi,
Punktów Informacji Normalizacyjnej w Bialymstoku, Bydgoszczy, Gdańsku, Krakowie, Poznaniu, Wrocławiu, Lublinie, Szczecinie, Olsztynie Opolu, Gliwicach, Kielcach i Zielonej Górze.
17. Czy można stosować stare, wycofane Polskie Normy?
Tak, ale ten fakt powinien być uzgodniony między współpracującymi stronami (np. dostawca - odbiorca)."W normalizacji, u której podstaw leży dobrowolne stosowanie normy, faktu dezaktualizacji normy nie należy wiązać z prawnym zakazem stosowania normy wycofanej. [...] Zbiór norm wycofanych nie jest bowiem zbiorem norm, których stosowanie jest zakazane [...]. Normy wycofane tym różnią się od norm aktualnych, że prezentują mniej nowoczesne rozwiązania - z punktu widzenia postępu naukowo-technicznego - jednak rozwiązania te nie są błędne".
(U. Teper, Normalizacja 6/2001, Warszawa)
18. Co to jest powołanie datowane i niedatowane ?
Datowane powołanie się na normę w dokumencie normatywnym (tj. przepisie, normie, kodeksie postępowania, specyfikacji technicznej) oznacza powołanie się na normę w taki sposób, że jest ona identyfikowana jej numerem referencyjnym, obejmującym wskazanie roku lub daty publikacji. W świetle tego powołania późniejsza nowelizacja normy powołanej oraz zmiany do tej normy nie mają zastosowania. Powołanie datowane stosuje się w szczególności w przypadku potrzeby odniesienia się do określonego rozdziału tablicy lub rysunku, zawartych w konkretnej publikacji normy. Niedatowane powołanie się na normę w dokumencie normatywnym oznacza powołanie się na normy w taki sposób, że jest ona identyfikowana jej numerem, bez wskazania roku lub daty publikacji. W przypadku takiego powołania się na normę ma zastosowanie ostatnie wydanie (łącznie ze zmianami) powołanej normy.
19. Czy wycofanie normy jest równoznaczne z jej unieważnieniem?
Wycofania normy nie można utożsamiać z unieważnieniem normy, które było działaniem właściwym jedynie dla poprzedniego systemu normalizacji. Unieważnienie normy powodowało bezpośredni skutek prawny polegający na zakazie stosowania - pod groźbą sankcji karnych - normy unieważnionej. Powodowało także wycofanie normy ze zbioru norm, który obejmował wyłącznie normy prawnie usankcjonowane. Norma wycofana mogła mieć już znaczenie tylko archiwalne. W normalizacji, u której podstaw leży dobrowolne stosowanie normy wycofanie normy oznacza wyłączenie jej ze zbioru norm aktualnych ze względu na dezaktualizację jej treści.
20. Jak często jest aktualizowany program prac normalizacyjnych PKN umieszczony na stronie internetowej PKN?
Program prac normalizacyjnych zamieszczony na stronie internetowej PKN jest zawsze aktualny. Każde wprowadzenie nowego tematu, wstrzymanie realizacji dotychczasowych, bądź wprowadzanie jakiejkolwiek zmiany do programu prac jest automatycznie aktualizowane. Pozwala na to bezpośrednie połączenie programu prac z systemem informatycznym.
21. Dlaczego w programie prac normalizacyjnych jest tak mało tematów dotyczących opracowania PN własnych?
Priorytetem PKN jest wprowadzanie do PN Norm Europejskich. Zdecydowana większość środków finansowych przeznaczana jest na ten cel. Opracowywanie norm własnych z konieczności może się odbywać przy czynnym udziale finansowym środowisk zainteresowanych powstaniem określonej normy. Włączenie takiego tematu do programu powinno być poprzedzone opracowaniem karty nowego tematu, a temat powinien być notyfikowany w CEN. Program prac zawierający opracowania własne notyfikowany jest w ISO/IEC (w ramach procedury WTO/TBT).
22. Co to jest zasada "standstill" ?
Jest to wstrzymanie krajowych prac normalizacyjnych (bez względu na jakim etapie się znajdują), jeżeli podjęto w tym samym zakresie prace na poziomie europejskim lub międzynarodowym.
23. Jak można zostać członkiem komitetu technicznego?
Zgodnie z Procedurą Z2 - P1 " Organizacja i tryb pracy komitetów technicznych" obowiązującą od 19 lipca 2004 r. członków KT powołuje Prezes PKN na wniosek dyrektora właściwego ZN z jego inicjatywy lub inicjatywy podmiotu delegującego specjalistę do pracy w KT.
24. Z ilu członków może składać się komitet techniczny i kto może być jego członkiem?
Komitet techniczny składa się z nie mniej niż 8 i nie więcej niż 30 osób. W szczególnie uzasadnionych przypadkach Prezes PKN może wyrazić zgodę na zmniejszenie lub zwiększenie liczby członków KT. Członkami KT są specjaliści, o których mowa w art. 23 ustawy z dnia 12 września 2002 r. o normalizacji, delegowani przez organy administracji rządowej, organizacje: gospodarcze, pracodawców, konsumenckie, zawodowe i naukowo-techniczne, szkół wyższych i nauki oraz pracownicy PKN.