Dr hab. inŜ. Michał LISOWSKI, prof. P.Wr.
michal.lisowski@pwr.wroc.pl
Uwaga: poniŜsze materiały maja charakter autorski na prawach rękopisu. Ich udostępnianie
bez zgody autora, a takŜe rozpowszechnianie jest prawnie zabronione.
NORMALIZACJA TECHNICZNA
Norma techniczna a przepis prawny
NaleŜy odróŜnić normę techniczną od normy prawnej wyraŜonej w przepisie
prawnym. Norma techniczna, nazywana powszechnie normą, jest ustanowiona przez
organizację normalizacyjną i nie jest przepisem prawnym. Przepis prawny jest zapisem normy
prawnej ustanowionej przez upowaŜniony organ państwa. Przestrzeganie przepisów prawnych
jest obowiązkowe i zagwarantowane przymusem państwowym. Przestrzegania norm
technicznych jest dobrowolne, chyba Ŝe norma jest przywołana w przepisie prawnym, który
nakazuje jej stosowanie. Wówczas norma ta staje się częścią przepisów prawnych. Często
przepisy prawne zalecają stosowanie norm technicznych, pozostawiając ewentualną
moŜliwość ich niestosowania, jeŜeli jest to uzasadnione. Na przykład, w Dyrektywach Unii
Europejskiej zawarte są sformułowania iŜ domniemywa się, Ŝe jeŜeli wyrób spełnia
wymagania norm zharmonizowanych z dyrektywą, to spełnia wymagania tej dyrektywy.
Zatem moŜna udowodnić, Ŝe wyrób spełnia wymagania dyrektywy w oparciu o inne
kryteria niŜ zawarte w normie, ale kryteria te nie mogą być niŜsze niŜ zawarte w normach. W
praktyce, dla oceny zgodności wyrobu z dyrektywami, norm zharmonizowanych nie stosuje
się tylko wówczas, jeŜeli jest ich brak dla danego wyrobu. Wówczas opracowuje się kryteria
oceny w oparciu o normy na podobne wyroby, osiągnięcia nauki i techniki, wiedzę i
doświadczenie. Kryteria te zastępują normę dla danego wyrobu.
W normie PN-N-45020:2000 Podstawy działalności normalizacyjnej - Normalizacja i
dziedziny związane - Terminologia, która jest tłumaczeniem międzynarodowego dokumentu
normalizacyjnego ISO/IEC Guide 7, zawarta jest następująca definicja normy:
Przyjęty na zasadzie konsensu i zatwierdzony przez upowaŜnioną jednostkę
normalizacyjną dokument – do powszechnego i wielokrotnego stosowania – ustalający
zasady, wytyczne lub charakterystyki odnoszące się do róŜnych rodzajów działalności lub
ich wyników i zmierzający do uzyskania optymalnego stopnia uporządkowania w określonej
dziedzinie.
Wyjaśnienia wymaga określenie „konsens”. Według cytowanej normy PN-N-
45020:2000 konsens jest ogólnym porozumieniem, charakteryzującym się brakiem
zasadniczego sprzeciwu znaczącej części zainteresowanych w odniesieniu do istotnych
zagadnień, osiągnięte w procesie rozpatrywania poglądów wszystkich zainteresowanych
stron i zbliŜenia przeciwstawnych stanowisk. Konsens nie musi oznaczać jednomyślności.
Normy są dokumentami normatywnymi stosowanymi na zasadzie dobrowolności.
Ustalają one zasady, wytyczne lub charakterystyki dotyczące róŜnej działalności. Ich
stosowanie jest korzystne dla wszystkich zainteresowanych stron. Postanowienia normy
powinny:
być oparte na podstawach naukowych oraz danych sprawdzonych pod względem słuszności
technicznej, ekonomicznej i uŜytkowej;
uwzględniać aktualny stan wiedzy oraz poziom techniki osiągnięty lub moŜliwy do
osiągnięcia w najbliŜszym czasie;
być moŜliwe do realizacji oraz absolutnie sprawdzalne.
Normalizacja
W normie PN-N-45020:2000 zawarta jest następująca definicja normalizacji:
Działalność mająca na celu uzyskanie optymalnego stopnia uporządkowania w określonej
dziedzinie, poprzez ustalenie postanowień przeznaczonych do powszechnego i
wielokrotnego stosowania, dotyczących istniejących lub moŜliwych do zaistnienia
problemów technicznych.
Działalność normalizacyjna polega w szczególności na opracowywaniu, publikowaniu
i stosowaniu norm.
WaŜnymi korzyściami wynikającymi z normalizacji są poprawa przydatności
wyrobów, procesów i usług do celów, którym maja one słuŜyć, zapobieganie powstawaniu
barier w handlu oraz ułatwienie współpracy technicznej.
Przedmiotem normalizacji moŜe być wyrób, proces lub usługa. MoŜe nim być
dowolny materiał, składnik, wyposaŜenie, system, interfejs, protokół, procedura, funkcja,
metoda lub działalność.
Grupa powiązanych ze sobą przedmiotów normalizacji nazywa się dziedziną
normalizacji. Dziedzinami normalizacji są np. budowa maszyn, transport, rolnictwo,
elektrotechnika, telekomunikacja. Według międzynarodowego systemu klasyfikacji norm
ICS (International Classification for Standards) dziedzin normalizacji jest 41, które dalej
podzielone są na 351 grup tematycznych, a te z kolei na podgrupy.
Międzynarodowa klasyfikacja norm
01
Zagadnienia ogólne. Terminologia. Normalizacja. Dokumentacja
03
Usługi. Organizacja, zarządzanie i jakość. Administracja. Transport. Socjologia
07
Matematyka. Nauki przyrodnicze
11
Technika medyczna
13
Środowisko. Ochrona zdrowia. Bezpieczeństwo
17
Metrologia i pomiary. Zjawiska fizyczne
17.020
Metrologia i pomiary. Zagadnienia ogólne
17.040
Pomiary długości i kąta
17.060
Pomiary objętości, masy, gęstości, lepkości
17.080
Pomiary czasu, prędkości, przyspieszenia, prędkości kątowej
17.100
Pomiary siły, cięŜaru i ciśnienia
17.120
Pomiary przepływów
17.140
Akustyka i pomiary zjawisk akustycznych
17.160
Drgania, wstrząsy i pomiary drgań
17.180
Optyka i pomiary zjawisk optycznych
17.200
Termodynamika i pomiary temperatury
17.220 Elektryczność. Magnetyzm. Pomiary zjawisk elektrycznych i magnetycznych
17.220.01
Elektryczność. Magnetyzm. Zagadnienia ogólne
17.220.20 Pomiary wielkości elektrycznych i magnetycznych
17.220.99
Inne normy dotyczące elektryczności i magnetyzmu
17.240
Pomiary promieniowania
19
Badania
19.020
Warunki i metody badawcze. Zagadnienia ogólne
19.040
Badania środowiskowe
19.060
Badania mechaniczne
19.080
Badania elektryczne i elektroniczne
19.100
Badania nieniszczące
19.120
Analiza sitowa. Przesiewanie
21
Zespoły mechaniczne i części ogólnego zastosowania
23
Pneumatyka i hydraulika ogólnego zastosowania
25
Przemysł maszynowy
27
Energetyka
29
Elektrotechnika
31
Elektronika
33
Telekomunikacja. Technika audio i wideo
35
Technika informatyczna. WyposaŜenie biurowe
37
Technika obrazu
39
Mechanika precyzyjna. Jubilerstwo
43
Pojazdy drogowe
45
Kolejnictwo
47
Budowa statków. Konstrukcje morskie
49
Lotnictwo i kosmonautyka
53
Urządzenia transportu bliskiego
55
Pakowanie, przechowywanie i transport
59
Technologia tekstylna i skórzana
61
Przemysł odzieŜowy
65
Rolnictwo
67
Przemysł spoŜywczy
71
Przemysł chemiczny
73
Górnictwo i kopaliny
75
Technologia przetwórstwa ropy naftowej i technologie związane
77
Hutnictwo
79
Technologia drewna
81
Przemysł szklarski i ceramiczny
83
Przemysł gumowy i tworzyw sztucznych
85
Przemysł papierniczy
87
Przemysł farb i barwników
91
Budownictwo i materiały budowlane
93
InŜynieria lądowa i wodna
95
Wojskowość. Obronność
97
Sprzęt do uŜytku domowego i handlowego. Rozrywki. Sport
99
Bez nazwy
Dziedzinom normalizacji przyporządkowano liczby od 1 do 99. PoniewaŜ dziedzin
jest 41, nie wszystkim liczbom z tego przedziału przyporządkowano dziedziny normalizacji.
Istniejące luki liczbowe moŜna wykorzystać w przyszłości, gdy pojawi się nowa dziedzina
normalizacji, bez konieczności zmian numeracji dziedzin. Poziom pierwszy klasyfikacji
(dziedziny) oznaczony jest dwoma cyframi, np.
17 „Metrologia i pomiary. Zjawiska
fizyczne”
. Drugi poziom klasyfikacji (grupa tematyczna) ma oznaczenie trzycyfrowe
oddzielone kropką od poziomu pierwszego, np.
17.220 „Elektryczność. Magnetyzm. Pomiary
zjawisk elektrycznych i magnetycznych”.
Trzeci poziom (podgrupa) ma oznaczenie
dwucyfrowe oddzielone kropką od poziomu drugiego, np.
17.220.20 „Pomiary wielkości
elektrycznych i magnetycznych”
.
Szczeble normalizacji
Normalizacji moŜna przyporządkować kilka szczebli. Szczebel normalizacji jest to
geograficzny, polityczny lub ekonomiczny zasięg normalizacji. Mamy więc normalizację:
• międzynarodową,
• regionalną,
• krajową,
• administracyjno- terytorialną,
• zakładową.
W normalizacji międzynarodowej mogą uczestniczyć jednostki normalizacyjne
wszystkich krajów.
W
normalizacji
regionalnej
mogą
uczestniczyć
odpowiednie
jednostki
normalizacyjne tylko jednego geograficznego, politycznego lub ekonomicznego regionu
świata, na przykład Europy.
Normalizacja krajowa prowadzona jest tylko na szczeblu jednego kraju.
Normalizacja administracyjno-terytorialna jest prowadzona na szczeblu jednostki
administracyjno-terytorialnego podziału kraju, np. jednego stanu w USA.
Normalizacja zakładowa prowadzona jest na szczeblu jednego zakładu, firmy lub
koncernu. Obecnie w Polsce ten szczebel nie funkcjonuje.
Na szczeblu międzynarodowym funkcjonują dwie organizacje normalizacyjne:
• Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna ISO (International Organization for
Standardization), która powstała w 1947 r. Polska jest jej członkiem załoŜycielem.
• Międzynarodowa Komisja Elektrotechniczna IEC (International Electrotechnical
Commission), która powstała w 1906 r. Polska jest jej członkiem od 1923 r.
Na szczeblu europejskim funkcjonują trzy organizacje normalizacyjne:
• Europejski Komitet Normalizacyjny CEN (Comminée Européen de Normalisation),
• Europejski Komitet Normalizacyjny Elektrotechniki CENELEC (Comminée Européen de
Normalisation Electrotechnique),
• Europejski Instytut Norm Telekomunikacyjnych ETSI (European Telecommunication
Standards Institute).
Na szczeblu krajowym w Polsce funkcjonuje Polski Komitet Normalizacyjny.
Informacje o jego działalności moŜna znaleźć na stronie internetowej
www.pkn.pl
.
Cele normalizacji
Ogólne cele normalizacji wynikają z definicji normalizacji. Są nimi:
• zapewnienie odpowiedniej funkcjonalności, czyli zdolności wyrobu, procesu lub usługi
do spełnienia określonych zadań w danych warunkach;
• zapewnienie kompatybilności, czyli dostosowanie wyrobów, procesów lub usług do
łącznego korzystania z nich w określonych warunkach, tak aby spełniały odpowiednie
wymagania bez powodowania niedopuszczalnych oddziaływań wzajemnych;
• zapewnienie zamienności;
• regulowanie róŜnorodności;
• uzyskanie odpowiednio wysokiego stopnia bezpieczeństwa, przy czym bezpieczeństwo
rozumiane jest jako brak nieakceptowanego ryzyka szkód;
• ochrona środowiska;
• ochrona wyrobu, czyli zabezpieczenie wyrobu przed wpływem warunków klimatycznych
lub innych niekorzystnych warunków
w czasie eksploatacji, transportu lub
przechowywania.
Typy norm
MoŜna wyróŜnić następujące typy norm:
• podstawowa,
• terminologiczna,
• wyrobu,
• badań,
• procesu,
• usługi,
• interfejsu,
• danych.
Norma podstawowa obejmująca szeroki zakres zagadnień lub zawierająca ogólne
postanowienia dotyczące jednej, określonej dziedziny. Norma podstawowa moŜe być normą
do bezpośredniego stosowania lub moŜe słuŜyć jako podstawa do opracowywania innych
norm.
Norma terminologiczna dotyczy terminów, zawiera zwykle ich definicje oraz, w
niektórych przypadkach, ich objaśnienia, ilustracje i przykłady.
Norma wyrobu (dawniej nazywana normą przedmiotową) określa wymagania, które
powinny być spełnione przez wyrób lub grupę wyrobów w celu zapewnienia ich
funkcjonalności.
Norma badań dotyczy metod badań. MoŜe zawierać takŜe postanowienia dotyczące
badań, na przykład pobierania próbek, wykorzystania metod statystycznych, kolejności badań.
Norma procesu określa wymagania, które powinny być spełnione przez proces w celu
zapewnienia jego funkcjonalności.
Norma usługi określa wymagania, które powinny być spełnione przez usługę w celu
zapewnienia jej funkcjonalności. Normy usługi mogą być opracowywane w takich
dziedzinach jak pralnictwo, hotelarstwo, transport, usługi samochodowe, telekomunikacja,
ubezpieczenia, bankowość, handel.
Norma interfejsu określa wymagania dotyczące kompatybilności wyrobów lub
systemów w miejscach ich wzajemnego łączenia.
Norma danych zawiera wykaz właściwości, dla których powinny być podane
wartości lub inne dane w celu dokładnego określenia wyrobu, procesu lub usługi.
Prawne podstawy normalizacji w Polsce
Podstawą prawną funkcjonowania w Polsce normalizacji jest Ustawa z dnia 12
września 2002 r. o normalizacji z późniejszymi zmianami (Dz. U. z 2002 r. nr 169, i inne
zawierające zmiany – ostatnia zmiana z 2006 r. w Dz. U. nr 170, poz. 1214).
Na mocy tej ustawy powstał Polski Komitet Normalizacyjny (PKN), który jest
państwową jednostką organizacyjną (art. 9). PKN kieruje Prezes powoływany na okres 5 lat
przez Premiera (art. 15 i 16) Do zadań Prezesa naleŜy m.in. zatwierdzanie i wycofywanie,
w imieniu PKN, Polskich Norm i innych dokumentów normalizacyjnych na wniosek
komitetów technicznych. Przy PKN działa Rada Normalizacyjna (art. 18). Do zadań Rady
naleŜy m.in. opiniowanie projektów Polskich Norm i innych dokumentów normalizacyjnych.
Zasadnicza praca nad tworzeniem Polskich Norm odbywa się w komitetach
technicznych. Komitetom technicznym poświęcony jest artykuł 23 ustawy. Ustępy 1 – 5 tego
artykułu brzmią następująco:
1. Komitety techniczne realizują cele wymienione w art. 3 poprzez opracowywanie Polskich
Norm i innych dokumentów normalizacyjnych w określonych zakresach tematycznych, między
innymi poprzez udział przedstawicieli komitetów technicznych uczestniczących w pracach
regionalnych i międzynarodowych organizacji normalizacyjnych.
2. W skład komitetu technicznego wchodzą specjaliści delegowani przez organy
administracji rządowej, organizacje: gospodarcze, pracodawców, konsumenckie, zawodowe i
naukowo-techniczne, szkół wyŜszych i nauki oraz pracownicy PKN, z zachowaniem zasady
reprezentatywności wszystkich zainteresowanych określonym zakresem tematycznym, z
uwzględnieniem potrzeb gospodarki krajowej.
3. Komitety techniczne powołuje i odwołuje Prezes po zasięgnięciu opinii Rady.
4. Sekretariaty komitetów technicznych prowadzi PKN.
5. Prowadzenie sekretariatów, o których mowa w ust. 4, PKN moŜe powierzać w drodze
umowy innym jednostkom organizacyjnym, na koszt tych jednostek.
W artykule 2 tej ustawy podano definicje normalizacji, normy i konsensu. W art. 3
podano cele normalizacji krajowej. Brzmi on następująco:
Normalizacja krajowa prowadzona jest w celu:
1) racjonalizacji produkcji i usług poprzez stosowanie uznanych reguł technicznych lub
rozwiązań organizacyjnych;
2) usuwania barier technicznych w handlu i zapobiegania ich powstawaniu;
3) zapewnienia ochrony Ŝycia, zdrowia, środowiska i interesu konsumentów oraz
bezpieczeństwa pracy;
4) poprawy funkcjonalności, kompatybilności i zamienności wyrobów, procesów i usług oraz
regulowania ich róŜnorodności;
5) zapewnienia jakości i niezawodności wyrobów, procesów i usług;
6) działania na rzecz uwzględnienia interesów krajowych w normalizacji europejskiej i
międzynarodowej;
7) ułatwiania porozumiewania się przez określanie terminów, definicji, oznaczeń i symboli do
powszechnego stosowania.
W artykule 4 podano zasady krajowej normalizacji. Brzmi on następująco:
W normalizacji krajowej stosuje się następujące zasady:
1) jawności i powszechnej dostępności;
2) uwzględniania interesu publicznego;
3) dobrowolności uczestnictwa w procesie opracowywania i stosowania norm;
4) zapewnienia moŜliwości uczestnictwa wszystkich zainteresowanych w procesie
opracowywania norm;
5) konsensu jako podstawy procesu uzgadniania treści norm;
6) niezaleŜności od administracji publicznej oraz jakiejkolwiek grupy interesów;
7) jednolitości i spójności postanowień norm;
8) wykorzystywania sprawdzonych osiągnięć nauki i techniki;
9) zgodności z zasadami normalizacji europejskiej i międzynarodowej.
Artykuł 5 zawiera waŜne ustalenia dotyczące norm zawarte w ustępach 1 -5.
Przytoczmy je:
1. Polska Norma jest normą krajową, przyjętą w drodze konsensu i zatwierdzoną przez
krajową jednostkę normalizacyjną, powszechnie dostępną, oznaczoną – na zasadzie
wyłączności - symbolem PN.
2. Polska Norma moŜe być wprowadzeniem normy europejskiej lub międzynarodowej.
Wprowadzenie to moŜe nastąpić w języku oryginału.
3. Stosowanie Polskich Norm jest dobrowolne.
4. Polskie Normy mogą być powoływane w przepisach prawnych po ich opublikowaniu w
języku polskim.
5. Polskie Normy korzystają z ochrony jak utwory literackie, a autorskie prawa majątkowe do
nich przysługują krajowej jednostce normalizacyjnej.
Obecnie, zgodnie z ustaleniami Unii Europejskiej i ustępu 2 art. 5 ustawy Polskie
Normy są dosłownymi tłumaczeniami norm europejskich CEN, CENELEC i ETSI, które
zostały wcześniej przyjęte jako normy międzynarodowe przez ISO i IEC. TeŜ bardzo często
najnowsze normy europejskie wprowadzane są notą uznaniową do zbioru Polskich Norm, bez
tłumaczenia, w języku angielskim.
Artykuł 7 zezwala na oznaczanie na zasadach dobrowolności wyrobów znakiem
zgodności z Polską Normą pod warunkiem uzyskania certyfikatu upowaŜniającego do takiego
oznaczenia. Prawo do wyraŜenia zgody na oznaczenie wyrobu tym znakiem przysługuje
PKN.
Odpowiedzialność karna, zawarta w art. 24, dotyczy wyłącznie naduŜyć oznaczania
wyrobów znakiem zgodności z Polską Normą. Sankcją jest tu grzywna.