KOREKCJA NIEPRAWIDŁOWEJ ARTYKULACJI GLOSKI "R"
R (zapis fonetyczny: r) - spółgłoska dźwięczna, ustna, przedniojęzykowodziąsłowa, półtwarda, drżąca, twarda.
Głoska r występuje w nagłosie, śródgłosie i wygłosie. (Słownik Skorek).
Artykulacja spółgłoski r jest dosyć trudna i dlatego też pojawia się w mowie dzieci najpóźniej, czasem dopiero w 5 - 6 roku życia.
Przy jej wymowie wibruje koniuszek języka. Boki języka przylegają do wewnętrznych powierzchni górnych zębów i dziąseł, jednocześnie drgają wiązadła głosowe. Przy nieco mocniejszej i dłuższej wymowie r - język wykonuje dwa lub trzy drgnięcia. Podniebienie miękkie uniesione i cofnięte zamyka przejście do jamy nosowej.
Wadliwa wymowa dźwięku r nazywana jest rotacyzmem lub reraniem. Jest to jedna z częstych wad wymowy występująca u dzieci a także u dorosłych. Opuszczanie głoski r określa się mianem mogirotacyzmu, wymawiane zamiast r jakiegoś innego dźwięku, np.: l, ṷ, i̭, określa się jako pararotacyzm, natomiast zniekształcone formy r określone są mianem rotacyzmu właściwego.
W obrębie rotacyzmu właściwego najczęstsze są następujące formy wadliwe:
wargowy (labialny) - powstaje, gdy drgania wykonywane są obydwiema wargami (dwuwargowy - bilabialny) lub jeśli drgania wykonuje górna warga zbliżona do dolnych siekaczy, czy też dolna - przy siekaczach górnych (wargowo-zębowy);
międzyzębowy (interdentalny) - powstaje przy drganiach czubka języka wsuniętego między zęby;
boczny (lateralny) ma wyjątkowo nieprzyjemne brzmienie, wywołane przeciskaniem się powietrza między boczną krawędzią języka a dziąsłem górnym;
policzkowy jest rzadko spotykaną odmianą o nieprzyjemnym brzmieniu, wywołanym drganiami policzków;
języczkowy (uwularny) jest najczęstszą formą rotacyzmu. Drgania wytwarzane są przez mały języczek (uvula); rotacyzm uwularny występuje w języku francuskim i niemieckim. Można go również usłyszeć u nas na Pomorzu i w Poznańskiem;
podniebienny (welarny) brzmi podobnie do głoski γ i wywołane jest zbliżeniem tylnej części języka do podniebienia miękkiego;
gardłowy wytwarzany jest między obsadą języka a tylną ścianą gardła;
bywa też zastępowany innymi, łatwiejszymi głoskami, np. przez l, i̭ lub w ogóle opuszczane.
Bezpośrednią przyczyną rotacyzmu jest niedostateczna sprawność ruchowa czubka języka, który wskutek tego nie wykonuje drobnych, subtelnych ruchów wibracyjnych, koniecznych do wytworzenia prawidłowego r. Istotne znaczenie ma również sama budowa anatomiczna języka: jeśli jest on zbyt duży i gruby albo też napięcie mięśniowe języka jest wzmożone lub osłabione czy wreszcie wędzidełko językowe jest zbyt krótkie, to wykonanie ruchów koniecznych do wytworzenia prawidłowej głoski r nie będzie możliwa. Ponadto wadliwa wymowa dźwięku r może być spowodowane obniżonym poziomem słuchu, opóźnionym rozwojem ruchowym i umysłowym oraz oddziaływaniem nieprawidłowego wzoru wymowy osób z otoczenia dziecka, a także słabą zdolnością do koncentrowania uwagi na dźwiękach mowy.
Z dzieckiem, które w ogóle nie wymawia r lub zastępuje je inną głoską, ćwiczenia rozpoczyna się około 6 roku życia. Do tego czasu dziecko ma prawo nie wymawiać r. Jeśli natomiast dziecko zniekształca r reedukację należy rozpocząć jak najwcześniej.
I. Ćwiczenia usprawniające, których celem jest doprowadzenie do wibracji języka:
Rozciąganie języka leżącego swobodnie w jamie ustnej tak, aby jego boki dotykały zębów trzonowych, a następnie wysuwanie szeroko języka.
Ujmowanie brzegów języka między zęby trzonowe i delikatnie żucie.
Układanie szeroko języka i wykonywanie wdechów i wdechów przy lekko rozchylonych wargach.
Ujmowanie brzegów języka między zęby trzonowe i unoszenie jego czubka do wałka dziąsłowego.
Liczenie językiem górnych a następnie dolnych zębów.
Masaż języka przez wysuwanie go i wsuwanie przez lekko zbliżone zęby.
Zdmuchiwanie skrawków papieru z czubka języka.
Unoszenie szeroko języka za górne zęby.
Klaskanie językiem.
Szybkie i delikatne wymawianie dziąsłowych głosek t i d oraz t, d, n przy znacznym otwarciu ust.
Mlaskanie językiem.
Naśladowanie ssania cukierka czubkiem języka; masaż języka przez wysuwanie i wsuwanie go między lekko rozwarte zęby.
Wysuwanie języka na zewnątrz jamy ustnej.
Dotykanie końcem języka nosa i podbródka - na przemian.
Poruszanie językiem w lewo, w prawo, dotykając czubkiem języka kątów ust.
Oblizywanie językiem zębów ruchem okrężnym przy zwartych wargach.
Lizanie podniebienia przy otwartych ustach.
Zmienianie układu języka z wąskiego na szeroki.
Duamizowanie mlaskania i cmokania.
II. Ćwiczenia przygotowawcze:
Rozpoczynamy od szybkiego wymawiania głosek tttt, dddd, tdtdtdtd, tdntdntdntdn, tede-tede, tedo-tedo, tedu-tedu. Język znajduje się nie przy zębach, ale jest cofnięty do wałka dziąsłowego, co w efekcie daje wymowę „tępą” (zwłaszcza krótkie, zredukowane e). Ćwiczenia prowadzimy przy otwartych ustach, gdyż wtedy zmuszamy język do wykonywania ruchów potrzebnych przy td (przy zwartych zębach język pracuje minimalnie).
Wymawiając ddd przesuwamy szybko palcem pod językiem w prawo i w lewo, pobudzając go do drgań (język szeroki, rozluźniony, ułożony tuż za górnymi zębami).
Stosuje się też ćwiczenia w dmuchaniu. Wąski pasek papieru umieszczany na czubku języka za górnymi zębami (wargi rozchylone) i polecamy dmuchnąć na język energicznie wymawiając t, a następnie tr. Wówczas papierek odskoczy.
Prowadzimy też dużo ćwiczeń w postaci drobnych ruchów języka po podniebieniu, wymawiając przy tym trltrltrl, język znajduje się za wałkiem dziąsłowym.
Innym sposobem stosowanym w nauczaniu wymowy spółgłoski r jest szybkie potrącanie palcem (najmniejszym) wędzidełka języka w czasie wymawiania spółgłoski ž przy rozchylonych szczękach.
Wibracje języka można wywołać wsuwając czubek języka między wargi w czasie parskania wargami: pru, pru, pru wykonywanego początkowo szeptem, potem głośnie. Jeżeli zacznie drgać czubek języka, można przytrzymywać palcami wargi, aby drgał tylko czubek języka, następnie należy go stopniowo przesuwać do góry dziąseł.
W celu uzyskania r stosuje się także lekkie podbijanie brody w czasie wymawiania głoski l. Przy ćwiczeniu głoski r unikamy początkowo wymawiania r, a nawet tr, gdyż przy r językowym, kiedy dziecko usłyszy r, natychmiast włączy do pracy języczek. Dlatego należy podawać te głoski, które wymagają drobnych ruchów języka. Powinno się nawet czasowo wprowadzić zamianę r języczkowego na l, gdyż wówczas jesteśmy na lepszej drodze do uzyskania r przedniojęzykowego. Nauczanie prawidłowego r, kiedy już słyszymy choćby zbliżony dźwięk, rozpoczynamy od tr, dr. Nie muszą to być mocne uderzenia, jak trrr, drrr. Wystarczy jedno drgnięcie, gdyż w mowie potocznej słychać nie więcej niż 1 - 3 uderzenia język.
Materiał wyrazowy do ćwiczeń utrwalających prawidłową wymowę r
tra, tro, tru, tre, try
atra, otro, utru, etre, ytry
dra, dra, dru, dre,drt
adra, odro, udru, edre, ydry
ra, ro, ru, re, ry
ara, oro, uru, ere, yry
ar, or, ur, er, yr
trawa, trapez, tratwa, trafić, tramwaj, troje, troska, trojak, trud, trójka, trudny, trójkąt, truskawka, tren, treść, trybuna, trwały
dratwa, dramat, drabina, droga, drobny, druk, druh, drut, drób, drugi, drużyna, dróżnik, dren, drewno, drelich
futro, jutro, futryna, patrol, opatrunek, wątroba, piętro, cytryna, strach, straż, strona, struga, stryj, strych, siostra
praca, pralka, prasować, prom, proca, prośba, próba, próchno, brat, broda, bruk, brudny, bruzda, brulion, brona, kra, kraj, kratka, krowa, kropla, kromka, król, kruk, krew, kreda, kreska, gra, gram, grad, grabie, granica, groch, gromada, gruby, grupa
teatr, metr, litr, wiatr, centymetr
rak, rama, rana, rasa, rata, radio, ranek, ratunek, rakieta, rok, ropa, rola, rondel, rolnik, robak, rozkład, robota, roślina, rów, rój, ród, ruch, ruda, róża, ruina, rulon, równy, różnica, rumianek, rebus, renta, reszta, rejon, rekin, remont, reguła, redakcja, recepta, ryk, rym, rytm, ryba, rynek, rynna, rysunek
para, aparat, parasol, korona, jezioro, orać, obora, kora, pora, skorupa, piorun, korek, wtorek, fura, skóra, dziura, figura, biuro, pióro, nurek, teren, litera, kierat, siekiera, cerata, żyrafa
karp, alarm, arkusz, latarka, artysta, sarna, port, tort, urlop, urok, serce
żar, dar, smar, ciężar, katar, aktor, autor, amator, konduktor, pomidor
bór, chór, mur, tur, zbiór, otwór, dyżur, kaptur, ser, ster, saper, kufer, monter, numer, plaster, cukier, lakier, puder, wir, parter, srebro, rura, reforma, referat, bariera, jarmark, marmur, traktor, rabarbar
Wstaw w wolne miejsca r, a odczytasz wyrazy.
ka a ru a
ta a fu a
ko a ko al
ku a gó al
Wierszyki
Rrrrr...
Czarna krowa w kropki bordo
gryzła trawę kręcąc mordą.
Kręcąc mordą i rogami gryzła trawę
wraz z jaskrami.
„Czarna krowo, nie kręć rogiem,
bo ja pieróg jem z twarogiem:
gdy tak srogo rogiem kręcisz,
gryźć pieroga nie mam chęci”.
„Jedz bez trwogi swe pierogi,
nie są groźne krowie rogi.
Jestem bardzo dobra krowa
Rodem z miasta Żyrardowa.
Raz do roku w Żyrardowie
pieróg z grochem dają krowie.
Więc mi odkrój pół pieroga
a o krowich nie myśl rogach.
Ja ci również radość sprawię:
Jaskry, które rosną w trawie,
zręcznie ci pozrywam mordą
czarrną morrdą w krropki borrdo”.
Baran
Przyszedł baran do barana
I powiada „proszę pana,
Nogi bolą mnie od rana,
Pan mnie weźmie na barana”.
Baran tylko głową kręci:
„Nosić pana nie mam chęci.
Ale znam pewnego wilka,
Który nosił razy kilka”.
Trwoga padła na baranów:
„Dobrze nad tym się zastanów,
wiesz, co było swego czasu?
Nie wywołuj wilka z lasu”.
Baran słysząc to zbaraniał,
Baran dłużej się nie wzbraniał,
I choć rzecz to niesłychana,
Wziął barana na barana.
Ślady
Widać po papierkach,
że ktoś zjadł cukierka.
Wiatr się z papierkami
Bawi teraz w berka!
Mógłbyś mu kolego,
Nie ułatwiać tego,
Gdybyś z papierkami
sam grał ... w chowanego.
Dzięcioł
Pewne drzewo w pewnym borze
Miało raz robaki w kolorze.
I płakało:
- Moja koro!
Moja koro - taka chora!
Cóż ja pocznę?
Cóż ja zrobię?
Któż robaki mnie wydziobie?
Nagle zjawił się pan dzięcioł.
- Ja to zrobię! Z miłą chęcią!
Trąbki Rysia
Rysio cztery trąbki ma
I na każdej pięknie gra.
Na pierwszej gra: tra, tra, tra.
Na drugiej gra: tru, tru, tra.
Na trzeciej gra: tre, tre, tra.
Na czwartej gra: try, try, tra.
Rysio brata Jurka ma,
Razem z bratem gromko gra:
Tra, tre, tra
Tra, tru, tra
Tre, tro, tra
Tra, try, tra
Rysio cztery siostry ma,
Każda siostra sama gra.
Marta gra: tru, tro, tra,
Renia gra: tre, try, tra,
Irka gra: try, tro, tra,
Krysia gra: tru, tre, tra,
Gdy rodzeństwo razem gra
Słychać gromkie
Tram-tarara
Trem-tarara
Trym-tarara
Trum-tarara
Trom-tarara
Roman i wrona
Była sobie czarna wrona,
Co nie miała ćwierć ogona
I krakała: kla kla kal,
Kto mi doblą ladę da?
Dobry Roman słysząc to
Woła wronę: kro, kro, kro.
Przyfruń tu i dobrze słuchaj,
Gdy ci mówię rrr... do ucha.
Teraz wrona kracze „krał”
Roman dobrą radę dał.
Nie kracz „krał” lecz „kra” po prostu
Tak jak twoje wronie siostry.
Znów spróbuję: „kra, kra, kra”
To nie trudne jest prawda?
Ach dziękuję ci Romanie
Za me świetne już krakanie.
UWAGA! Powyższy wierszyk służy do tzw. Ćwiczeń negatywnych, które planuje się po opanowaniu przez dziecko prawidłowego dźwięku r. Ćwiczenia te może prowadzić wyłącznie logopeda. Nieprawidłowe r które dziecko wcześniej wymawiało, pełni funkcję bodźca awersyjnego.