ANTYKONCEPCJA
OCENA SKUTECZNOŚCI ANTYKONCEPCJI
do ceny skuteczności służy wskaźnik Pearla
oznacza on liczbę ciąż, które stwierdza się w grupie 100 kobiet stosujących ocenianą metodę przez rok
np.: współczynnik równy 0.2 oznacza 2 ciąże w grupie 1000 kobiet w ciągu roku
SKUTECZNOŚĆ ANTYKONCEPCJI /wsp. Pearla/
ubezpłodnienie chirurgiczne 0
hormonalne środki doustne 0.07 - 8.0
wkładki domaciczne 0.3 - 3.0
metoda termiczna ścisła 0.8 - 1.4
metoda objawowo - termiczna 3 - 35
prezerwatywa 3 - 14
metoda Billingsów /śluzowa/ 5 - 23
dopochwowe środki plemnikobójcze 5 - 26
metoda kalendarzowa 14 - 50
stosunek przerywany 25
współżycie bez zabezpieczenia 85
JAK POLACY ZAPOBIEGAJĄ CIĄŻY
prezerwatywa 40 %
metody naturalne 22 %
stosunek przerywany 16 %
pigułka antykoncepcyjna 15 %
wkładka wewnątrzmaciczna 4 %
inne (globulki, kapturki, żele) 3 %
PODZIAŁ ŚRODKÓW ANTYKONCEPCYJNYCH
naturalne
mechaniczne
chemiczne
hormonalne
wkładki wewnątrzmaciczne
NATURALNE METODY ANTYKONCEPCJI
Zalety:
brak skutków ubocznych
małe koszty
pozwalają parom pozostawać w zgodzie z przekonaniami kulturowo - religijnymi
Wady
negatywna cecha - duża zawodność
spełnienie wszystkich wymogów bezpiecznego stosowania metod naturalnych jest bardzo trudne
czynniki takie jak: stres zawodowy, podróże, kłopoty rodzinne, infekcje, leki - zdecydowanie ograniczają skuteczność tej metody
WSTRZEMIĘŹLIWOŚĆ SEKSUALNA:
praktycznie 100% skuteczność tej metody jest niezaprzeczalna, gdyż eliminuje ona z założenia pożycie seksualne
skrajność tej metody wpływa na stan emocjonalny partnerów
CZASOWA ABSTYNENCJA:
u kobiet mających regularne miesiączki
prowadzących ustabilizowany tryb życia
bez infekcji w narządzie rodnym
wybór tej metody ze względu na światopogląd i religię
METODA KALENDARZOWA
Zakłada stałą 14-dniową II fazę cyklu
Ocena najdłuższego i najkrótszego cyklu z ostatnich 6 miesięcy
Początek okresu płodnego - odjęcie 18 dni od najkrótszego z cykli
Koniec okresu płodnego - odjęcie 11 dni od najdłuższego cyklu
W praktyce u kobiet z cyklami pomiędzy 26 a 32 dni okres abstynencji seksualnej przypada od 8. do 21. dnia cyklu, zatem przez 14 dni
METODA TERMICZNA
oddziaływanie progesteronu na ośrodek termoregulacji u kobiet po owulacji hormon ten powoduje wzrost podstawowej temp. ciała o 0.2 - 0.6°C., która utrzymuje się do kolejnej miesiączki
pozwala współżyć od 4 dnia po stwierdzeniu wzrostu temperatury do kolejnej miesiączki
nieprzydatna w I fazie cyklu
największe ryzyko zajścia w ciążę między 9 a 15 dniem danego cyklu
metoda mało wygodna - konieczność codziennego porannego mierzenia i zapisywania temperatury ciała mierzonej w pochwie lub jamie ustnej
powyższe czynności muszą być wykonywane o stałej porze, po minimum 6 - 7 godzinach snu
METODA OBSERWACJI ŚLUZU
polega na określaniu charakterystycznych cech śluzu szyjkowego w zależności od faz cyklu miesiączkowego warunkowanych wpływem estrogenów i progesteronu
śluz estrogenny (okres okołoowulacyjny) - przejrzysty, elastyczny, ciągliwy, szklisty
śluz gestagenny (okres poowulacyjny) - mętny, gęsty, lepki, nie ciągliwy gęsty i lepki śluz gestagenny jest nieprzepuszczalny dla plemników, które zatrzymywane obumierają w kwaśnym środowisku pochwy
okres niepłodny jest do momentu pojawienia się pierwszych zmian w śluzie i 4 dni po ostatnim dniu śluzu płodnego
stosowanie tej metody wymaga doświadczenia kobiety w ocenie śluzu szyjkowego
oceny należy dokonać bezpośrednio przed stosunkiem, co może wpływać na pozbawienie życia seksualnego spontaniczności
na stan śluzu mogą niekorzystnie wpływać przewlekłe stany zapalne pochwy i szyjki macicy
METODA OBJAWOWO TERMICZNA
Łączy w sobie metodę obserwacji śluzu z metodą termiczną, przez co wpływa na zwiększenie skuteczności
Okres płodny rozpoczyna się w momencie pojawienia się śluzu płodnego, a kończy się
3 dni po wzroście temperatury
PODSUMOWANIE
Metody naturalne są metodami wyłącznie planowania rozrodu, a nie skutecznej antykoncepcji
METODY MECHANICZNE
Mechanizm zabezpieczenia antykoncepcyjnego tych metod polega na wytworzeniu mechanicznej bariery uniemożliwiającej przedostanie się plemników z pochwy do kanału szyjki i jamy macicy.
Obecnie stosuje się:
prezerwatywę dla mężczyzn
prezerwatywę dla kobiet
błonę pochwową
kapturek szyjkowy lub sklepieniowy
PREZERWATYWA DLA MĘŻCZYZN
najbardziej popularna forma antykoncepcji, której początki sięgają czasów starożytnego Egiptu
zasada stosowania polega na założeniu prezerwatywy na prącie będące w stanie wzwodu przed penetracją pochwy
stosunkowo wysoki wskaźnik Pearla 3 - 14
ogranicza przenoszenie infekcji pomiędzy partnerami (HIV)
koszty stosowania tej metody i ograniczenia płodności są niskie, a sposób użycia prosty
PREZERWATYWA DLA KOBIET
stanowi nową propozycję wśród metod antykoncepcji mechanicznej
jest to osłona lateksowa, luźno dopasowana do ścian pochwy i zbliżona kształtem do prezerwatywy męskiej
BŁONY POCHWOWE
zbudowane z delikatnej stalowej sprężyny, na której rozpięta jest cienka gumowa błona
sposób użycia polega na wprowadzeniu jednego z brzegów błony do tylnego sklepienia pochwy i przesunięciu przeciwległego brzegu w kierunku sklepienia przedniego
błonę należ założyć przed stosunkiem a usunąć po 8-24 godzinach
wskaźnik Pearla: 6 - 10
KAPTURKI SZYJKOWE LUB SKLEPIENIOWE
bariery mechaniczne zakładane bezpośrednio na szyjkę macicy i jako szczelnie dopasowane są uznawane za pewniejsze zabezpieczenie niż błony pochwowe
po odbytym stosunku powinny pozostawać na szyjce przez 8 godzin.
Metody mało popularne ze względu na:
trudności w zakładaniu
braku pewności kobiety co do prawidłowego położenia
niechęci do manipulowania w okolicy szyjki macicy
ZALETY METOD MECHANICZNYCH
brak efektów ubocznych
niskie koszty użycia
zmniejszenie niebezpieczeństwa zakażenia chorobami przenoszonymi drogą płciową
mogą być stosowane niezależnie od fazy cyklu miesiączkowego
WADY METOD MECHANICZNYCH
duża zawodność w zapobieganiu ciąży
krążki pochwowe przeciwwskazane w zaburzeniach statyki narządu rodnego
kapturki naszyjkowe przeciwwskazane w sytuacjach poporodowych deformacji szyjki macicy.
METODY CHEMICZNE
zasada działania tych preparatów polega na wykorzystaniu w celach antykoncepcyjnych związków chemicznych o właściwościach niszczących i unieruchamiających plemniki
nowoczesne środki plemnikobójcze (spermicydy) zawierają w swym składzie nonoksynol 9, 10 lub oktoksynol - uszkadzają błonę plazmatyczną plemnika
Preparaty występują w postaci:
kremu
globulek
past
żeli
pianek
tamponów
aerozoli
sposób ich użycia polega na założeniu do pochwy na 10 - 30 minut przed stosunkiem
ta forma antykoncepcji skierowana jest głównie do kobiet mających rzadkie lub nieplanowane stosunki płciowe, gdy nie ma możliwości skorzystania z innych metod
Przykładowe preparaty:
PATENTEX OVAL
PREVENTEX
KOLPOTEX OVAL
SECURAL
DELFEN (pianka i krem)
HORMONALNE METODY ANTYKONCEPCYJNE
Złożone (estrogenowo - progestagenowe)
Jednoskładnikowe (zawierające progestagen)
Implanty lub iniekcje progestagenowe
Wewnątrzmaciczne systemy uwalniania progestagenów np. MIRENA
DOUSTNE TABLETKI ZŁOŻONE
podstawową komponentą estrogenową jest we wszystkich preparatach: ETYNYLOESTRADIOL
drugim elementem składowym jest progestagen, lewonorgestrel, gestoden, norgestymat, dezogestrel
MECHANIZM DZIAŁANIA TABLETKI ZŁOŻONEJ
Polega na hamowaniu jajeczkowania poprzez blokowanie fizjologicznych oddziaływań hormonalnych na osi podwzgórze - przysadka - jajnik oraz zahamowaniu wzrostu błony śluzowej jamy macicy.
Pod wpływem hormonów zawartych w tabletkach następuje zmniejszenie wydzielania FSH uniemożliwiające dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych, co wraz ze zniesieniem szczytu wydzielania LH skutecznie zapobiega owulacji.
Powodują także zmiany w śluzie szyjkowym - gęsty i nieprzenikliwy dla plemników.
W błonie śluzowej jamy macicy powodują zahamowanie wzrostu nabłonka gruczołowego co przeciwdziała możliwości implantacji.
W jajowodach wywołują zwiększone wydzielanie śluzu oraz zahamowanie ruchów perystaltycznych, co prowadzi do zaburzenia ruchu plemników i komórek jajowych.
Analizując skład hormonalny złożonych tabletek antykoncepcyjnych wyróżnia się preparaty
jednofazowe
dwufazowe
trójfazowe
JEDNOFAZOWE
każda z 21 tabletek ma identyczny skład hormonalny
tego typu preparaty są szczególnie chętnie polecane młodym kobietom stosującym po raz pierwszy antykoncepcję hormonalną - niska zawartość etynyloestradiolu zmniejsza prawdopodobieństwo występowania objawów ubocznych
DWU I TRÓJFAZOWE
DWUFAZOWE- Zawartość etynyloestradiolu jest stała, natomiast zmienia się ilość progestagenu.
TRÓJFAZOWE- Zawartość etynyloestradiolu oraz progestagenu jest zmienna.
Doustne tabletki dwu- i trójfazowe w większym stopniu naśladują naturalny cykl miesiączkowy kobiety, dlatego też są chętnie polecane kobietom po 35 roku życia.
PRZECIWWSKAZANIA DO ANTYKONCEPCJI HORMONALNEJ
Ciąża lub jej podejrzenie
Nowotwory estrogenozależne (sutek, trzon)
Ciężkie choroby wątroby
Choroby układu sercowo naczyniowego
Otyłość (BMI powyżej 35)
Nadciśnienie tętnicze
Migrena ogniskowa
Palenie papierosów (po 35 roku życia)
WYMAGANE BADANIA
Ogólne badanie lekarskie
Badanie ginekologiczne
Pomiar CTK
Cytologia
USG narządu rodnego
USG piersi
Ocena układu krzepnięcia
Ocena wydolności wątroby
DZIAŁANIA UBOCZNE
Nudności i wymioty
Plamienie z dróg rodnych
Bóle głowy
Przyrost masy ciała
Zmiany skórne (trądzik, łojotok, hirsutyzm)
Teleangiektazje, rumień, brunatne przebarwienia
Wypadanie włosów
Złe samopoczucie
WPŁYW NA USTRÓJ
Nadciśnienie tętnicze (u osób predysponowanych, przy wysokich dawkach estrogenów)
Choroby naczyń - wzrost ryzyka zawału serca 1.5; chorób zakrzepowo zatorowych 6.0
Układ krzepnięcia - wzrost krzepliwości
Gospodarka lipidowa - wzrost LDL, TG, apolipoprotein, spadek HDL. Gestageny III generacji (Dezogestrel, Gestoden, Dienogest) nie wykazują tych cech
Choroby nowotworowe:
Ochrona przed rakiem jajnika (stosowanie 5 lat - spada ryzyko o 50%) i endometrium (działanie ochronne do 15 lat po odstawieniu)
Nieznaczny wzrost ryzyka raka szyjki macicy (przy długotrwałym stosowaniu)
Nie wykazano związku pomiędzy stosowaniem tabletek antykoncepcyjnych a rakiem piersi (lub nieznaczny wzrost ryzyka)
SCHEMAT STOSOWANIA TABLETEK ZŁOŻONYCH
Uzależniony od liczby tabletek zawartych w opakowaniu (od 21 do 28)
Przyjmowanie tabletek rozpoczyna się w pierwszym dniu krwawienia miesiączkowego,
a następnie kontynuuje przez 21 dni, po których następuje 7 dniowa przerwa.
W czasie przerwy następuje krwawienie z odstawienia „miesiączka”.
Po 7 dniowej przerwie, niezależnie od obecności lub braku krwawienia, należy rozpocząć kolejne opakowanie preparatu
Złożone tabletki antykoncepcyjne zawierające 28 tabletek przyjmowane są
w sposób ciągły, z tym że ostatnie 7 pigułek nie zawiera żadnych hormonów (placebo)
OPUSZCZONA 1 TABLETKA W PIERWSZYM LUB DRUGIM TYGODNIU
Należy przyjąć tę tabletkę tak szybko jak to możliwe i następną tabletkę o zwykłej porze - nawet jeśli oznacza to jednoczesne przyjęcie 2 tabletek.
Należy stosować dodatkową metodę antykoncepcji np.: prezerwatywę przez następne 7 dni.
OPUSZCZONA 1 TABLETKA W TRZECIM TYGODNIU
WARIANT I
Należy przyjąć tę tabletkę tak szybko jak to możliwe i następną tabletkę o zwykłej porze - nawet jeśli oznacza to jednoczesne przyjęcie 2 tabletek.
Dokończyć przyjmowane opakowanie i nie robiąc 7 dniowej przerwy między kolejnymi opakowaniami zacząć nowe
WARIANT II
Nie przyjmować tabletek z obecnego opakowania, zrobić 7 dniową przerwę wliczając w nią dzień w którym opuściło się tabletkę a następnie zacząć kontynuować zażywanie tabletek z następnego opakowania.
ANTYKONCEPCJA HORMONALNA
Przykładowe preparaty
Levonorgestrel (Gravistat, Microgynon, Rigevidon, Stediril, Triquilar)
Dezogestrel (Marvelon, Regulon, Mercilon, Novynette)
Gestoden (Femoden, Minulet, Harmonet, Logest, Milvane, TriMinulet)
Norgestymat (Cilest)
Dienogest (Jeanine)
Drospirenon (Yasmin)
Preparaty niskohormonalne (Harmonet, Logest, Mercilon, Novynette)
Zawierają tylko 0,02mg etynyloestradiolu (w typowej tabletce 0,03mg)
Polecane w młodym wieku oraz przed menopauzą
Mniejsze ryzyko działań ubocznych
Często plamienia międzymiesiączkowe
PLASTRY - EVRA
Uwalniają 0,02 EE/dobę i 0,15mg/dobę norelgestrominu
Przyklejane raz w tygodniu (3 plastry) oraz 1 tydzień przerwy
Wygodne w stosowaniu
Polecane w przypadkach uszkodzenia wątroby, zaburzeń z przewodu pokarmowego, hypertrójglicerydemii
DOUSTNE TABLETKI JEDNOSKŁADNIKOWE
Zawierają w swoim składzie tylko progestagen i wywołują efekt antykoncepcyjny poprzez oddziaływanie na zmiany w śluzie szyjkowym oraz błonie śluzowej jamy macicy
Powodują zmiany w śluzie szyjkowym - gęsty i nieprzenikliwy dla plemników
W błonie śluzowej jamy macicy powodują zahamowanie wzrostu nabłonka gruczołowego co przeciwdziała możliwości implantacji
Preparaty te są stosowane w sposób ciągły i - co bardzo ważne - powinny być przyjmowane o stałej porze, gdyż w czasie stosowania tzw. minitabletki owulacja jest możliwa
Jeżeli opóźnienie w przyjmowaniu tabletek wynosi mniej niż trzy godziny, należy jak najszybciej przyjąć zapomnianą tabletkę, a pozostałe jak zazwyczaj .Jeżeli opóźnienie wynosi więcej niż trzy godziny, należy postąpić jak w sytuacji poprzedniej, jednak równocześnie zastosować dodatkową metodę antykoncepcji przez następnych 7 dni
Obecnie dostępny preparat Cerazette zawiera Dezogestrel
Polecany podczas karmienia piersią
Stosowany od 6. tygodnia po porodzie
Brak miesiączek lub nieregularne krwawienia podczas jego stosowania
Indeks Pearla: 2 - 2,5 (0,3 - 4)
INJEKCJE HORMONALNE
Podawane w formie depot co 12 tygodni (Depo-Provera - 150mg)
Zwykle brak miesiączek
Niekorzystną stroną tego schematu podawania jest brak wpływu na możliwe efekty uboczne
Można stosować podczas laktacji
Są szczególnie polecane kobietom starszym oraz tym, u których ze względu na współistniejące schorzenia np.: nadciśnienie, cukrzyca, migrena pigułki zawierające estrogeny nie powinny być stosowane
Indeks Pearla: 0,1 - 2,0
Wady:
Nieregularne krwawienia
Brak wpływa na działania uboczne
Niedobór estrogenów (spadek gęstości kości, zaburzenia stężenia lipidów)
Wzrost masy ciała o około 2 kg
Działanie androgenne - zmiany skórne
Jatrogenny zespół napięcia przedmiesiączkowego
IMPLANTY HORMONALNE
NORPLANT (Levonorgestrel) zarejestrowany w USA
Wszczepia się pod skórę w okolicy przedramienia
6 cienkich pręcików uwalniających hormon
Czas stosowania do około 5 lat
Indeks Pearla: 0,2 - 0,3
TABLETKA PO STOSUNKU
W Polsce zarejestrowany preparat POSTINOR DUO
Polega na podaniu dużej dawki gestagenu (Levonorgestrel) oraz powtórzeniu po 12 godzinach
Działanie polega na zmianach w endometrium
i uniemożliwieniu zagnieżdżenia zarodka
Można zastosować do 72 godzin po stosunku idealnie do 8 godzin
Indeks Pearla: 0,4 - 2
KORZYŚCI STOSOWANIA TABLETEK ANTYKONCEPCYJNYCH
Wysoka skuteczność - wskaźnik Pearla dla tabletek dwuskładnikowych wynosi ok. 0.07, natomiast dla jednoskładnikowych od 1 do 3
Po odstawieniu tej formy antykoncepcji brak wpływu na ograniczenia płodności
Niekrępujący i wygodny sposób stosowania
Regularność krwawień miesięcznych
i zmniejszenie ich obfitości.
Zmniejszenie ryzyka stanów zapalnych przydatków oraz ciąży ektopowej.
Obniżenie o około 50% ryzyka rozwoju raka jajnika.
WADY STOSOWANIA TABLETEK ANTYKONCEPCYJNYCH
Zmniejszenie tolerancji glukozy oraz umiarkowany hiperinsulinizm
Wzrost ryzyka rozwoju choroby zakrzepowo - zatorowej, szczególnie u kobiet palących
Możliwość wzrostu ciśnienia tętniczego krwi
Zwiększenie ryzyka rozwoju miażdżycy i choroby niedokrwiennej mięśnia sercowego poprzez wpływ na gospodarkę lipidową
Niekorzystny wpływ na funkcje wątroby Coraz to nowsze preparaty sukcesywnie pozbawiane są możliwych efektów ubocznych związanych z ich stosowaniem
WKŁADKI WEWNĄTRZMACICZNE (IUD)
Głównym mechanizmem działania wkładki wewnątrzmacicznej jest zapobieganie zapłodnieniu, a nie zagnieżdżeniu zarodka, jak dotychczas uważano
Są to przedmioty wykonane z polietylenu lub polipropylenu z domieszką silikonu
Zakładane są do wnętrza jamy macicy przez kanał szyjki między 3 a 5 dniem cyklu
Posiadają różny kształt, jednak najczęściej przypominają literę T, do której ramienia podłużnego dołączone są 1 lub 2 nitki
Można je podzielić na trzy kategorie:
wkładki obojętne
wkładki z miedzią
wkładki z progestagenem
IUD - PRZECIWWSKAZANIA
stany zapalne narządu rodnego
podejrzenie wczesnej ciąży
macica mięśniakowata
podejrzenie raka trzonu macicy
macica podwójna lub dwurożna
leczenie środkami przeciwkrzepliwymi
znaczny niedorozwój macicy
nadwrażliwość na miedź
WKŁADKI OBOJĘTNE
Najpopularniejsza kształtem przypominała literę S i była wykonana z polietylenu z dodatkiem baru, a dla zwiększenia elastyczności dodawano sole bizmutu
Działanie poprzez indukowanie aseptycznego stanu zapalnego endometrium
Ten rodzaj wkładki został wycofany ze sprzedaży w 1986 roku
WKŁADKI Z MIEDZIĄ
Najczęściej w kształcie litery T, owinięte drucikiem miedzianym o powierzchni od 200 do 380mm²
Rozpowszechnione w latach 70, stosowane są do dzisiaj
Są bioaktywne ponieważ uwalniają miedź do otoczenia w ilości około 50 mikrogramów na dobę
Jony miedzi są toksyczne dla plemników, powodując zmniejszenie ich ruchliwości
i żywotności
Powodują słabą aseptyczną reakcję zapalną w błonie śluzowej macicy
Utrudniają transport komórki jajowej z jajnika do jamy macicy
Blokują receptory progesteronowe w endometrium
Zwiększają syntezę prostaglandyn
Nasilają skurcze jajowodów i macicy co przyspiesza transport i wydalenie komórki jajowej
WKŁADKI Z PROGESTAGENEM
W kształcie litery T, z zawartą w pionowym ramieniu kapsułką z syntetycznym lewonorgestrelem.
Obecnie stosowana jest wkładka MIRENA, czyli wewnątrzmaciczny system uwalniania lewonorgestrelu - 20 mikrogramów na dobę przez okres około 5 lat.
Dostarczany lewonorgestrel wywołuje w błonie śluzowej macicy atrofię gruczołów endometrialnych.
Lewonorgestrel powoduje także w błonie śluzowej macicy wyraźny naciek komórek odczynu zapalnego
Wszystkie wymienione zmiany wywołują osłabienie zdolności proliferacyjnej endometrium co praktycznie uniemożliwia implantację
System MIRENA powoduje także zmiany w śluzie szyjkowym, zwiększając jego lepkość, gęstość oraz upośledza kapacytację plemników
Możliwe że lewonorgestrel blokuje także jajeczkowanie oraz wpływa na produkcję estradiolu i funkcję ciałka żółtego
ZALETY WKŁADEK WEWNĄTRZMACICZNYCH
Bezpieczna i tania metoda antykoncepcji, polecana dla starszych kobiet, które urodziły dzieci
Wskaźnik Pearla wynosi 0.3 - 3.0
Mirena - 0,5
Podczas stosowania systemu MIRENA zmniejsza się intensywność i czas miesiączek, a czasem ustają one całkowicie
Można stosować u kobiet po porodzie i podczas laktacji ponieważ nie wpływają na skład mleka
Brak niepożądanych efektów ogólnoustrojowych
Powrót płodności po ich usunięciu
Brak dodatkowych czynności przed stosunkiem
WADY WKŁADEK WEWNĄTRZMACICZNYCH
Okresowe bóle w podbrzuszu nasilające się podczas menstruacji.
Zakładanie wkładek wiąże się z ryzykiem powikłań np. infekcyjnych.
Stosowaniu ich towarzyszy ryzyko wystąpienia ciąży pozamacicznej
Nie powinno zakładać się u nieródek
Możliwość wystąpienia uczuleń
Nie powinny być stosowane u młodych kobiet ze względu na prawdopodobieństwo ograniczenia płodności
Świadomość ciała obcego
Przekonania religijne
STERYLIZACJA
Polega na nieodwracalnej utracie zdolności do zapłodnienia, czyli nie spełnia podstawowego kryterium metody antykoncepcyjnej
Metoda niedopuszczalna w Polsce
Możliwa podczas zabiegu operacyjnego
Trwałe pozbawienie funkcji rozrodczych kobiety lub mężczyzny
Polega na przerwaniu ciągłości nasieniowodów lub jajowodów przez ich podwiązanie, wycięcie, koagulację lub zaciśnięcie