Szczepionki

Jest to zdolność organizmu do 

rozpoznawania, unieczynniania i likwidacji 

nieznanych elementów i struktur, które 

znajdą się wewnątrz organizmu, stanowiąc 

dla niego zagrożenie.

•

NIESWOISTA (naturalna, wrodzona) – „pierwsza linia 
obrony organizmu” 

czyli zapora między organizmem a 

czynnikami środowiska zewnętrznego; jej podstawowym 
zadaniem jest zapobieganie przeniknięciu do organizmu 
elementów środowiska zewnętrznego (bez względu na 
cechy tych elementów – zarazki, drobinki kurzu, klej, farba, 
krople deszczu, pyłki roślin, zarodniki grzybów, itd.); 
fundamentalną rolę odgrywa tu powłoka zewnętrzna 
organizmu: skóra i błona śluzowa.

Mechanizmy odporności nieswoistej 

uruchamiane są 

bardzo szybko i biorą w nich udział takie komórki jak 
makrofagi, granulocyty, oraz enzymy i białka uwalniane lub 
aktywowane przez komórki układu odpornościowego jak: 
lizozym, układ dopełniacza, czy interferon i wiele innych.

Obrona nieswoista skóry:

Obrona nieswoista skóry:



 skuteczność zapewnia zachowanie szczelności, w 

utrzymaniu której główną rolę odgrywa szybkie 
strupienie, a nast. gojenie się wszelkich ubytków – 
ran, zadrapań czy otarć; 



naskórek pełni rolę „gąbki” wychwytującej 

niezmywalne substancje (atrament, klej, farby, 
sadza, smoła), dzięki której nie pozostają one na 
skórze na stałe, lecz złuszczają się wraz z 
naskórkiem



bakterie komensalne - nie dopuszczają do 

kolonizacji skóry przez pochodzące ze środowiska 
zewnętrznego drobnoustroje chorobotwórcze i 
pasożyty

Obrona nieswoista błony śluzowej:

Obrona nieswoista błony śluzowej:



decydującym warunkiem skuteczności błony 
śluzowej jako elementu obrony nieswoistej 
organizmu jest zachowanie szczelności, w czym 
główną rolę odgrywa mikstura oczyszczająca, 
przyśpieszająca, a często wręcz umożliwiająca 
likwidację wyłomów w jej strukturze, zwanych 
nadżerkami.



mechanizm wspomagający utrzymywanie 
właściwości błony to utrzymywanie chroniącej ją 
warstwy śluzu i przemywanie nabłonka przez 
wydzieliny (łzy, ślina i woskowina), które wychwytują 
i unieszkodliwiają czynniki środowiskowe: kurz, pyłki, 
zarodniki, bakterie, wirusy.

•

SWOISTA

 (nabyta) – „druga linię obrony” 

stanowią 

leukocyty

 (białe krwinki krwi, które 

wpływają na stan odporności).

„Swoista”, ponieważ reakcja (zwana 

odpowiedzią 

immunologiczną

) uzależniona jest od 

rozpoznania swoistych cech antygenu (substancja 

zdolna do wywołania w organizmie reakcji 

odpornościowej).

1. Granulocyty



Neutrofile (g. obojętnochłonne; bronią organizm 

dzięki pochłanianiu i trawieniu bakterii i innych 
patogenów)



Eozynofile (g. kwasochłonne; niszczą obce 

białka, intensywnie produkowane przy 
zakażeniach bakteryjnych, wirusowych i 
zakażeniu pasożytami)



Bazofile (g. zasadochłonne; produkują heparynę 

zapobiegającą krzepnięciu krwi)

2.

Agranulocyty



Limfocyty

•

Limfocyty T – różnicują się w grasicy; odznaczają się 
najwyższym poziomem immunologicznej kompetencji 
i zdolnością czynnościowego podporządkowania 
sobie innych komórek odpornościowych

•

Limfocyty B – różnicują się w szpiku; ich funkcją jest 
produkcja przeciwciał; u człowieka wyróżniamy 5 klas 
przeciwciał (IgG, IgM, IgA, IgD, IgE)



Monocyty (makrofagi) – największe białe krwinki, 

każdy makrofag może strawić do 100 komórek 
bakterii; biorą udział w inicjowaniu i przebiegu 
reakcji immunologicznej z udziałem limfocytów

Mechanizmy odporności swoistej są bardzo 

selektywne 

i

 skierowane precyzyjnie 

przeciwko określonemu intruzowi. Przy 

pierwszym kontakcie organizm jednak 

potrzebuje określonego czasu, aby mógł je 

uruchomić. Przy ponownym spotkaniu dzięki 

temu, że informacja ta została zapamiętana 

przez komórki pamięci, odpowiedź rozwija 

się już gwałtownie.



CZYNNA

 – odporność, która rozwija się w 

zetknięciu z antygenem; organizm „uczy 
się” rozpoznawać antygen

cz. naturalna 

– nabyta dzięki temu, że 

organizm został zakażony i 
samodzielnie się z tym uporał

cz. sztuczna 

– nabyta dzięki podaniu 

szczepionki



BIERNA

 – odporność osiągana dzięki 

podaniu gotowych przeciwciał

b. naturalna 

– występuje u dzieci; 

organizm matki przekazuje płodowi 
swoje przeciwciała, które pozostają w 
nim aktywne przez jakiś czas

b. sztuczna 

– odporność osiągana 

przez podanie surowicy odpornościowej

Kontakt z rozlicznymi patogenami znajdującymi się w 

środowisku zewnętrznym oraz w zbiorowiskach ludzi 

jest bardzo istotnym elementem rozwoju odporności 

dziecka. Innym ważnym czynnikiem jest nabywanie 

sztucznej odporności czynnej, co jest związane z 

odbywaniem szczepień ochronnych. 

Szczepionki

 to takie preparaty, które zawierają 

antygen lub antygeny drobnoustrojów, który po 

podaniu powoduje powstanie swoistej odpowiedzi 

immunologicznej chroniącej przed zakażeniem danym 

mikroorganizmem (zmusza organizm do produkcji 

przeciwciał, sam natomiast choroby nie powoduje).

Dzięki podaniu szczepionki w organizmie 

dziecka zachodzą zjawiska podobne do 

tych, jakie mają miejsce po naturalnym 

kontakcie z wirusem czy bakterią. Skutkiem 

tego jest powstanie odpowiedniego poziomu 

specyficznych przeciwciał, który 

zabezpiecza przed zachorowaniem na 

określoną chorobę lub powoduje, że jej 

przebieg jest łagodniejszy ze znacznie 

zredukowanym niebezpieczeństwem 

wystąpienia powikłań.

Ważne jest również to, że przy zastosowaniu 

szczepień w dużej grupie osób (w populacji) 

zmniejsza się liczba osób, które mogą być 

potencjalnym źródłem zakażenia. Powoduje 

to zmniejszenie, a nawet zahamowanie 

zachorowań na daną chorobę na danym 

terenie. Szczepienia zapewniają również 

zlikwidowanie późniejszych następstw 

choroby.

Antygeny są wprowadzane do organizmu 

różnymi drogami – pozajelitowo (zastrzyki), 
doustnie lub donosowo. Po wprowadzeniu 
antygenu dochodzi do pobudzenia układu 
odpornościowego i wzrasta odporność 
humoralna lub komórkowa, w zależności od 
rodz. szczepionki. Dzięki temu powstanie 
swoista odporność organizmu przeciw 
chorobie zakaźnej (układ immunologiczny 
od razu rozpozna, że to wróg i ma już 
opracowany wzór broni przeciw niemu 
(przeciwciała).



Żywe

 – zawierają żywe drobnoustroje, ale są to 

szczepy atenuowane (o słabej zjadliwości), mają 
słabą zdolność do wywoływania chorób; 
najbardziej znane to preparat BCG (szczepionka 
przeciw gruźlicy), szczepionka przeciw odrze, 
różyczce czy śwince.



Zabite

 – zawierają zabite drobnoustroje lub ich 

fragmenty; produkowane ze szczepów, które są 
inaktywowane za pomocą ciepła, promieniowania 
lub czynników chem.; szczepionki bakteryjne: 
przeciw krztuścowi, durowi brzusznemu, 
cholerze; wirusowe - np. przeciw wściekliźnie. 



Z przetworzonych metabolitów 

– zawierają 

produkty metabolizmu komórek bakteryjnych; 
podawane metabolity są bezpieczne, ponieważ 
poddawane są działaniu odtoksycznienia, ale 
zachowują przy tym bardzo dobre właściwości 
antygenowe; np. anatoksyna przeciwtężcowa, 
przeciwbłonicza; podawane różnymi drogami, w 
różnych postaciach: płynne, suche (w postaci 
proszku), wysuszone, liofilizowane.



Zawierające antygeny rekombinowane 

otrzymane metodą inżynierii genetycznej.

W celu wytworzenia trwałej odporności 

konieczne jest podawanie szczepień w 

odpowiednich odstępach czasowych i w 

odpowiednich dawkach. Jest to o tyle 

trudne, że w ostatnich latach wzrosła liczba 

chorób, przeciw którym stosuje się 

szczepionki. Dlatego w każdym państwie 

ustala się 

kalendarz szczepień

, który 

zawiera szczepienia obowiązkowe i 

szczepienia zalecane.

W Polsce ustalono obowiązkowe szczepienia 

przeciwko:

gruźlicy,
wirusowemu zapaleniu wątroby typu B,
błonicy, tężcowi, krztuścowi,
Haemophilus influenzae typu B,
Poliomyelitis,
odrze, śwince, różyczce.

Szczepienia zalecane to te, które nie są objęte 

obowiązkowym programem szczepień i nie są 
finansowane przez Ministerstwo Zdrowia. 
Należą do nich m.in.:

•

szczepienie przeciw grypie

•

przeciw zakażeniom rotawirusowym

•

przeciw ospie wietrznej

•

przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby typu A

•

przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu i opon 
mózgowo- rdzeniowych.

Przy nabywaniu odporności ważna jest także 

ogólna kondycja 

organizmu 

oraz 

obecność sprzyjających warunków 

dla 

prawidłowego rozwoju układu immunologicznego. Dlatego warto 

pamiętać o:

◦

zapewnieniu dziecku odpowiedniej ilości snu,

◦

ruchu na świeżym powietrzu,

◦

dostarczaniu witamin i mikroelementów z naturalnych źródeł – 
świeżych warzyw i owoców

◦

regularnym wietrzeniu pomieszczeń,

◦

utrzymywaniu w mieszkaniu temperatury ok. 20ºC,

◦

nawilżaniu powietrza zwłaszcza w okresie sezonu grzewczego

◦

ubiorze odpowiednim do temperatury – nie dopuszczanie zarówno do 
wychładzania, jak i przegrzewania.

Chociaż dojrzewające w miarę rozwoju dziecka mechanizmy 

obronne wydają się w pełni zabezpieczać potrzeby rosnącego 

organizmu, to jednak jego odporność jest niewątpliwie mniejsza 

niż osoby dorosłej.