USTROJE PAŃSTW ANTYCZNYCH.
W ustroju despotycznym na czele państwa stał król, zwany w Egipcie faraonem, w Babilonii lugalem. Tron zajmował dożywotnio i dziedzicznie, sprawował samowładnie, bez czyjejkolwiek kontroli. W Egipcie uchodzi za boga lub syna bożego, w Babilonii zaś za wybrańca. W obrębie władzy królewskiej znajdowały się wszystkie możliwe sprawy wewnętrzne (sprawiedliwość, zarząd robotami irygacyjnymi i wielkimi budowami, administracja domeny i świadczeń ludności), jak i zewnętrzne (agresje i obrona, wojna i pokój).
Polis grecka. Organem suwerennym Polis było zgromadzenie ludowe zbierające się kilka razy w miesiącu, w którym uczestniczyć mógł każdy obywatel, o ile nie był pozbawiony praw. Urzędnicy wykonywali uchwały ekklezji i bule. Mieli ściśle określone kompetencje, byli bezpłatni, wybierani i odpowiedzialni przed zgromadzeniem, funkcjonowali kolegialnie, na ogół w rocznych okresach kadencyjnych. Ważnym organem państwa był wprowadzony przez Klajstenesa sąd ludowy heliaia, jako najwyższa instytucja we wszelkich najważniejszych sprawach.
Civilitas rzymska. W historii rzymskiej wyróżniamy dwa okresy: monarchię o 509 r. p.n.e., i republikę do 27 r. p.n.e. Etapami na drodze walki patrycjuszy z plebejuszami o władzę były: reformy serwiańskie z VI w. p.n.e., otworzenie trybunału ludowego w 494 r. p.n.e., kodyfikacja prawa 12 tablic z 451 r. p.n.e., uzyskanie do IV w. p.n.e. dostępu plebejuszy do wszystkich urzędów. Nie oznacza to jednak demokratyzacji ustroju, który oparty na cenzusie majątkowym, zawsze pozostał oligarchiczny. Zgromadzenie ludowe, złożone z obywateli zbierać się mogło dla różnych celów i według określonych kluczy organizacyjnych. Uchwalały one ustawy określone od imienia ustawodawcy. Należało do nich także wybieranie urzędników, wypowiadanie wojny i przyjmowanie odwołań od wyroków skazujących obywatela na karę śmierci. Senat od czasów królewskich był ciałem doradczym, w okresie zaś republikańskim zachował ten charakter wobec konsulów czy dyktatora. W senacie zasiadali dożywotnio byli wyżsi urzędnicy pochodzący z klasy arystokratycznej. Senat zwoływał uprawniony do tego urzędnik, który przewodniczył posiedzeniu i przedstawiał sprawę. Ważnym czynnikiem civilitas były urzędy. Urzędnicy byli więc wybierani, odpowiedzialni, kadencyjni, bezpłatni, kolegialni. Urzędników rzymskich można podzielić na wyższych i niższych. Podziały te akcentują zakres władzy, a nie hierarchiczne podporządkowanie. Urzędnik wyższy, czy cum imperio, posiadał pełną władzę cywilną i wojskową. Najważniejszymi urzędnikami byli konsulowie. Zastąpili oni królów rzymskich we władzy cywilnej i wojskowej w civilitas. Powoływano jednocześnie dwóch konsulów, z których każdy mógł działać osobno i samodzielnie, drugi zaś posiadał prawo sprzeciwu wobec zarządzeń kolegi. Szczególne znaczenie w państwie mieli trybuni ludowi. Byli to dygnitarze wybrani przez plebejuszy dla obrony ich interesów, w warunkach rządów patrycjuszowskich.
Monarchie hellenistyczne. Śmierć Aleksandra Macedońskiego w 323 r. p.n.e. doprowadziła do rozpadu jego ogromnego imperium. Hellenizm prowadzący do symbiozy kultury greckiej i bliskowschodniej był drugim okresem ekspansji Greków, całkowicie innym niż kolonizacja w VII w .p.n.e. Doprowadziła do powstania dużych państw o ustroju monarchistycznym. Władca posiadał władzę absolutną utrwaloną godnością boską, którą mu przypisywano.
Cesarstwo rzymskie. Od II w. p.n.e. civilitas rzymska przeżywała groźny, wielopłaszczyznowy kryzys. Okres cesarstwa w Rzymie obejmujący lata od 27 r. p.n.e. do 476 r., tj. do upadku państwa rzymskiego w Europie. Władca, czy to jako princeps, czy to jako dominus uważał się i był traktowany jako najwyższy organ państwa należącego do narodu rzymskiego. Wybór cesarza zależał przede wszystkim od armii, a ściślej od gwardii pretoriańskiej, której musiał być ulubieńcem. Likwidacja republiki nie powiodła się Cezarowi, ani Markowi Antoniuszowi. Oktawian zdobył całą władzę w państwie, oddał ją demonstracyjnie senatowi, podkreślając swe republikańskie przekonania. W nagrodę senat zwrócił mu rządy w 27 r. p.n.e. Istota cesarstwa polegała na wyniesieniu panującego nad innych obywateli i oddaniu mu uprawnień które dotąd posiadali inni urzędnicy. Zapewniało mu to rozległą władzę w pochodzeniu magistraturalnym. Nowością dominatu było podzielenie władzy cesarskiej między 4 osoby (tetrarchia), przy założeniu, że ich zarządzenia obowiązują w całym imperium. Prawie nieograniczona władza cesarska w okresie pryncypatu znajdowała skrępowanie w dalszym funkcjonowaniu niektórych urządzeń kresu republiki. Dominat stworzył przy boku cesarza nowy doradczy organ zbiorowy w postaci świętego konsystorza. Składał on się z najwyższych urzędników zarządzających poszczególnymi resortami. Miał on skład fachowy, niektórzy jego członkowie nosili tytuł komesu. Zarząd centralny państwa okresu pryncypatu wykazywał pewne podobieństwo z okresem dawniejszym. Ogromna władza cesarza musiała być rozdzielona. Urzędnikom, którzy jako mandatariusze sprawowali ją w imieniu cesarza. Powoływano ich w drodze nominacji cesarskiej, funkcjonowali do odwołania, odpowiadali przed cesarzem, który ich wynagradzał i działał jednoosobowo. Wyjątkowo pozarzymskie kompetencje miał praefectus aegypti. Urzędnicy ci nie mieli własnego zakresu władzy, lecz wykonywali prerogatywę cesarską im przydzieloną.
SZCZEPOWE PAŃSTWA GERMAŃSKIE. Germanowie żyli w ramach szczepów łączących po kilka plemion. Powstawały i funkcjonowały następujące szczepowe państwa germańskie: Wizygotów (415-711), Ostrogotów (493-533), Wandalów (429-534), Burgundów (443-534), Longobardów (568-774), Franków salickich (IV-V w., północno-wschodnia Galia), Franków rypuarskich (V w., obszary nadreńskie), Anglosasów (V-VI w., południowa Brytania). Z początkiem VI w. król Franków Klodwig rozpoczął z powodzeniem budowę państwa ponad szczepowego zwanego jako Państwo Frankijskie. Na terenach dzisiaj niemieckich organizacje szczepowe nie zdołały się rozwinąć pełniej przed podbojem Franków. Państwa szczepowe nie opierały się na politycznych wzorcach rzymskich. Państwa szczepowe nie miały charakteru niewolniczego, były związkiem osób, które stosunkowo słabiej odczuwały przywiązanie do terytorium aktualnie będącego w ich władaniu. Mogły się przeto przesuwać z miejsca na miejsce, zmieniać siedzibę. Cała władza państwowa koncentrowała się nie w osobie króla, lecz w zgromadzeniu. Więc był organem podstawowym w demokracji.
PIERWSZE PAŃSTWA SŁOWIAŃSKIE.
Od pierwszego tysiąclecia przed naszą erą ludy słowiańskie zajmowały rozległe obszary Europy środkowej i wschodniej. Słowianie w I tysiącleciu p.n.e. żyli w ramach organizacji rodowo -plemiennych i szczepowych. Dla ich pełnej charakterystyki brakuje dostatecznie wydajnych źródeł pisanych. Państwa słowiańskie w I tysiącleciu p.n.e. miały charakter monarchii wczesnofeudalnej. Do pierwszych organizacji politycznych należą: państwo Korutan (VII-VIII), państwo Samona (Czechy, Morawy, dolna Austria, państwo bułgarskie, państwo ruskie).
PAŃSTWO FEUDALNE.
Istota feudalizmu. Podkreślana już agraryzacja życia ekonomicznego schyłkowego cesarstwa rzymskiego i rozrost kategorii ludzkości zależnej stały się dominującymi cechami feudalnego życia społecznego-gospodarczego. W okresie do końca XII w. głównym zakładem produkcyjnym była włość feudalna, tworząca kompleks gruntów należących do pana. Część areału przeznaczono na gospodarstwo, pracujące bezpośrednio na potrzeby pana, pozostałe grunty dzielono i gospodarowali na nich chłopi w roli użytkowników ziemi pańskiej. Prawa rzeczowe do ziemi zagospodarowanej systemem feudalnym były podzielone. Chłop był użytkownikiem swego gospodarstwa. Pan miał prawa zwierzchniego właściciela. W systemie lennym wyróżniano rzadko występującą własność allodialną i powszechną lenną. Pierwsza była pełną własnością nie mającą seniora, druga znajdowała się zwykle na jakimś szczeblu hierarchii lennej. W ramach włości czy zespołu włości feudalnych dominowała gospodarka samowystarczalna, a więc naturalna. Kryzys feudalizmu agrarnego rozpoczął się z początkiem XIII w. Nastąpił wtedy wzrost liczby ludności oraz ożywienie ekonomiczne. Koncentracja ludności wokół grodów prowadziła z czasem do przekształcenia ich w miasta o ustroju samorządowym. W Niemczech na przykładzie Magdeburga, Lubeki i innych miast powstały całe rodziny miast prawa magdeburskiego, czy lubeckiego. Miasta filialne (córki) utrzymywały intensywne kontakty prawne z miastami macierzystymi (matkami), otrzymując od nich pouczenia prawne i wzorując się na ich orzecznictwie. Władzę sądową dzierżyli w nich wójtowie dziedziczni z ławnikami administracyjnymi, zaś rady miejskie z burmistrzami na czele. Rozwojowi miast odpowiadał na wsi ruch lokacji wiejskich. Wieś na prawie niemieckim miała też ograniczony samorząd w postaci sołtysa, który wykonywał jurysdykcję w zakresie spraw drobniejszych. Czynił to w asyście ławników wziętych spośród miejscowych chłopów i reprezentował wieś przed panem. W Anglii chłopi uzyskiwali status wolnych gospodarzy. W Polsce nastąpił rozwój folwarków pańszczyźnianych. Były to duże gospodarstwa szlacheckie obsługiwane przez pańszczyźnianych chłopów.
PODDAŃSTWO I LENNO.
Powstanie dwóch podstawowych systemów zależności jakimi były: poddaństwo występujące powszechnie i lenno dominujące głównie w Europie zachodniej. Geneza poddaństwa wiążącego chłopa z panem łączy się z kolonatem i prekarią okresu schyłkowego cesarstwa rzymskiego. Prowadziły one do skupienia gruntów i ludzi wokół feudałów. W kolonach, prekarzystach panowie mieli siłę roboczą, pracującą dla nich za możliwość spokojnego bytowania na gruncie pańskim. Było poddaństwo gruntowe (obejmowało one człowieka wolnego, który zaczął gospodarować na gruncie pana). Po przebywaniu na wsi przez okres 1 roku i dnia stawał się on poddanym zgodnie z zasadą głoszącą, że powietrze wiejskie czyni człowieka poddanym. Poddaństwo osobiste pozbawiało chłopa możliwości dysponowania sobą. Był on tak związan z panem, że nie mógł opuścić jego ziemi. Pan mógł dysponować jego osobą, przenosić go z miejsca na miejsce, a nawet zabić. Powstało z połączenia wasalstwa i benificjum wykorzystywanych dla ułożenia stosunków między wolnymi. Wasalstwo było pochodzenia germańskiego i związane było między wasalem a seniorem. Umowa lenna między seniorem a wasalem zawierana była wg bardzo uroczystego ceremoniału. Zawarcie umowy odbywało się w obecności świadków przez złożenie hołdu, zwanego też komendacją, przez wasala, który tej czynności dokonywał w podstawie klęczącej składając swoje dłonie w ręce seniora. Senior przyjmując hołd dokonywał inwestytury, tj symbolicznego wprowadzenia wasala w posiadanie lenna, przez wręczenie jego symbolu, którym mógł być pierścień, berło, sztandar. Pocałunek pokoju kończył ceremonię zawarcia lenna. Stronami lenna mogły być tylko osoby wolne stanu rycerskiego lub duchownego. Przedmiotem była najczęściej ziemia, urząd lub renta. Lenno było stosunkiem prawnym dotyczącym obowiązków natury publicznoprawnej, którymi były służba wojskowa, udział w rządzeniu przez doradztwo, świadczenia materialne i wymiar sprawiedliwości. Ich wykonywanie zabezpieczał substrat realny, jakim była ziemia, urząd lub renta, periodycznie wypłacana przez seniora i pojmowana jako benificjum. W Polsce od połowy XI w. osadzono drużynników na ziemi na tzw. prawie rycerskim. Cieszył się także tzw. prawem nieodpowiednim, co oznaczało wyłączenie go spod jurysdykcji normalnych sądów kasztelańskich i poddanie wyłącznie sądowi książęcemu czy królewskiemu.
FORMY PAŃSTWA FEUDALNEGO
Z prawnoustrojowego punktu widzenia zwrócić należy uwagę na podmiot, który w ustroju państwowym uchodził za "właściciela" państwa. W epoce feudalnej był nim najpierw monarcha, potem zaś rożnie rozumiane społeczeństwo. Prowadzi to do wyróżnienia państwa patrymonialnego i publicznoprawnego. W dalszym wykładzie wyróżniono państwo patrymonialne, rozdrobnione królestwa lenne i państwo publicznoprawne. Francję i Niemcy do przełomu XIII i XIV w. określono tutaj mianem rozdrobnionej monarchii lennej. Terytoria te były dawniej częścią składową Państwa Frankijskiego i to aż do X w. Z nastaniem monarchii stanowej państwo feudalne przybierało ostatecznie charakter publicznoprawny. Było ono odtąd traktowane jako własność różnie rozumianego ogółu. Monarchia publicznoprawna narastała w Rosji od 1328 r. Monarchia absolutna, drugi podokres państwa publicznoprawnego trwać będzie w Anglii do 1640 r., we Francji do 1789 r., w Prusach i Rosji do początków XIX w. Inny rozwój ustrojowy nastąpił w Rzeszy Niemieckiej i w Polsce.