Porównanie romantyzmu i pozytywizmu.
Romantyzm:
1. Rola artysty i literatury, bohater: Literatura romantyczna wypływała z uczuć nieskończoności, przepełniona uczuciem, musiała się odznaczyć odpowiednią siłą ekspresji, aby miała wystarczającą siłę oddziaływania - taki właśnie jest bohater romantyczny, miotany różnymi uczuciami. Dowodem na programowy charakter epoki i literatury romantycznej - Manifest: Mierz siły na zamiary, a nie zamiar podług sił - bezpośrednie zwroty do czytelników, wskazujące drogę postępowania. Literatura propagująca ideały romantyczne - Romantyczność - czucie i wiara silniej mówią do mnie, niż mędrca szkiełko i oko. Wiara w dualizm świata, w niezwykłe właściwości prostego ludu, a jednocześnie literatura stawia sobie za zadanie spełnienie obowiązku wobec własnego narodu i miała mu objawić prawdy żywe. Miała pomagać narodom poznać się w jestestwie swoim. Po upadku powstania listopadowego literatura faktycznie zaczyna przewodzić narodowi - organizuje jego świadomość, kształtuje duszę narodu. Twórcy romantyczni uważani byli za jednostki wybitne, mieli faktycznie misję do spełnienia - umiejętne poruszanie zbiorową wyobraźnią i zbiorowymi emocjami. Literatura staje się siłą polityczną, siłą ideową - a to tylko dzięki ogromnemu zaangażowaniu się twórców. Literatura romantyczna miała ogromną siłę oddziaływania, głównie za względu na wykorzystanie nowych środków literackich - pisano o wszystkim, poruszano nawet tematy, o których wcześniej pisać nie wypadało - motywy ludowe, baśniowe, sceny tortur, egzekucje, opisy natury, prowincjonalne obyczaje, itd... Mieszano gatunki, estetyki - łączono sytuacje tragiczne z komicznymi, motywy realne z fantastycznymi, wyszukane poetyckie metafory i wulgaryzmy. To całe nowatorstwo - nowa problematyka, nowe środki wyrazu - rozszerzy automatycznie zasięg swego oddziaływania - literatura czytana teraz nie tylko przez wytworne towarzystwa, ale także przez litewskie pomywaczki - jak złośliwie oceniali klasycy. Romantycy stworzyli model literatury ogólnonarodowej, dostępnej dla wszystkich.
2. Ideologia, filozofia i główne prądy:
1)Mistycyzm - prymat uczucia nad rozumem, uznanie świata duchowego za prawdziwy obszar poznawania.
2)Artysta, poeta jako genialna jednostka, wieszcz, przewodnik narodu i ludzkości w dążeniu do wolności, niezależności.
3)Sztuka jako najdoskonalszy sposób przedstawienia podstawowych prawd dotyczących świata i człowieka.
4)Natura jako byt idealny, wolny od działania czasu, wieczny, symbol przeszłości, teraźniejszości i przyszłości, panują w niej doskonałe i pierwotne prawa, jest wolna, niezależna, nieujarzmiona, potężna(stąd specyficzny pejzaż romantyczny - noc, chmury, blask księżyca, burza, wicher, skały, wzburzone morze).
5).Specyficzne rozumienie miłości, model miłości romantycznej, wiara w istnienie tzw. dusz bliźniaczych i boskie pochodzenie miłości.
6)Uznanie wszelkich odmiennych stanów świadomości: choroby psychiczne, opium, gorączka - za ułatwiające poznanie, stąd w utworach pisarzy romantycznych ludzie chorzy, pogrążeni w letargu, obłąkani pełnią szczególną rolę.
7) Uczuciowość, wrażliwość, emocjonalizm, silne poczucie istnienia innej rzeczywistości(stąd częsta opozycja: świat żywych-świat zmarłych; świat realny-świat metafizyczny), dlatego romantycy uważali śmierć za początek nowego życia, przejście w inny świat, stąd także silna nastrojowości ich utworów.
8) Ludowość - fascynacja ludem podyktowana wiarą, ze właśnie w tej warstwie, żyjącej w harmonii z naturą, przechowały się w najbliższej pierwotnie wartości, również narodowe.
9)Silne poczucie narodowości - patriotyzm, chęć poświęcenia za ojczyznę, bunt w imię dobra narodu nawet przeciw bogu. 10)Mesjanizm - koncepcja ocalenia narodów europy, zmuszonych znosić rządy tyranów, przez jeden naród, który przejmie na siebie rolę Mesjasza, poświeci się i przez śmierć dostąpi łaski zmartwychwstania.
11)Orientalizm - fascynacja tradycją, kulturą, obyczajowością i przyrodą Wschodu(podróże romantyczne), jako nieznanymi, egzotycznymi, jeszcze nie odkrytymi, które należy zgłębić i poznać.
3.Uprawiane gatunki literatury: ballada romantyczna, powieść poetycka, dramat romantyczny, poemat dygresyjny, powieść gotycka
Pozytywizm:
1.Rola artysty i literatury, bohater: Literatura przedstawiała wzorce osobowe, gotowe do naśladowania, np. Nad Niemnem - postawą Justyny i Witolda - wzorce pozytywne, oraz wzorce negatywne, przed którymi przestrzegano - Różyc, pni Emilia. Literatura pozytywistyczna zawierała cały program epoki, jasno wyznacza drogę postępowania swoim czytelnikom Trzeba z żywymi naprzód iść, po życie sięgać nowe. Bohater literatury pozytywistycznej był człowiekiem zwykłym, przeciętnym, z nie wybujałą indywidualnością, toteż literatura polska przedstawiła wzorce możliwe do naśladowania, praktyczne, pozytywne - realne, ścisłe, pewne, a przede wszystkim użyteczne, dające się zastosować w codziennym życiu. Literatura pozytywistyczna nie wymagała od ludzi heroicznych wyczynów, samotnego buntu, romantycznej walki, wymagała natomiast humanitaryzmu, nakładała na ludzi odpowiedzialność za innych; tego wymagała praca organiczna, a wraz z nią praca u podstaw - odpowiedzialność za lud, który należało uzdrowić, pozytywiści mieli za zadanie zająć się również kwestią żydowską - zmienić stosunek Polaków do Żydów, a także zintegrować oba narody, żyjące na tej samej ziemi od tylu lat. Literatura pozytywna obarczała organicznoków odpowiedzialnością także za kwestię kobiecą, za ich dramatyczną sytuację po powstaniu styczniowym. Jak widać, były to zadania trudne, wymagające żmudnej, długotrwałej pracy, ale zarazem nie były to zadania niemożliwe do wykonania. Z perspektywy czasu możemy ocenić owoce pracy organicznej, stopień realizacji założeń. W dwóch kwestiach - kobiecej i żydowskiej pozytywiści mieli naprawdę trudne zadanie - musieli przełamać głęboko zakorzenione stereotypy. W zasadzie można się pokusić o stwierdzenie, że stereotypy te istnieją nadal, bo nadal w wielu kręgach panoszy się antysemityzm i panuje niechęć do zatrudniania kobiet. Natomiast rola pozytywizmu jest nie do przecenienia jeśli chodzi o kwestię chłopską. To właśnie pod wpływem epoki zaczynają powstawać pierwsze organizacje chłopskie, wymowne jest to, że powstała w latach 80-tych pierwsza partia chłopska - Stronnictwo ludowe, przyjęło wkrótce przymiotnik Polskie i do programu swojego dołącza postulat odzyskania niepodległości. Na tym gruncie literatura pozytywistyczna odniosła pełny sukces - najniższe warstwy społeczne - chłopi zaczęli się czuć Polakami, nabrali poczucia przynależności narodowej - co bez wątpienia zaprocentowało w przyszłej walce o niepodległość - kiedy to chłopi okazali się wielką siłą militarną.
3.Uprawiane gatunki literatury: ballada romantyczna, powieść poetycka, dramat romantyczny, poemat dygresyjny, powieść gotycka
2. Ideologia, filozofia i główne prądy:
1)Scjentyzm - zaufanie do nauki, oparcie na metodzie empirycznej i naukach przyrodniczych, niechęć do metafizyki i irracjonalizmu.
2)Utylitaryzm (John Stuart Mill) - to co dobre jest pożyteczne. Każda jednostka powinna dążyć do szczęścia, lecz w swoim działaniu kierować się dobrem ogółu.
3)Ewolucjonizm (Herbert Spencer) - cała rzeczywistość podlega ewolucji czyli ciągłemu rozwojowi, wykazanie analogii miedzy organizmem żywym a organizmem społecznym.
4)Determinizm (Hipolit Taine) - życie i działalność człowieka są z góry określone, czyli zdeterminowane rasą, środowiskiem i momentem historycznym.
5)Realizm - prąd literacki ukształtowany na przełomie lat 70 i 80 XIXw. Naczelnym zadaniem pisarza było obiektywne przedstawienie rzeczywistości. Odrzucano ograniczenia moralno-społeczne, starano się dokładnie, wnikliwie penetrować rzeczywistość; dbałość o stronę kompozycyjną i stylistyczną powieści.
6)Naturalizm (G. Flaubert, E. Zoli) - początek lat 80-tych. Celem pisarzy było najwierniejsze i najbardziej obiektywne odtworzenie rzeczywistości w oparciu o własne studia i badania, przy jednoczesnym unikaniu komentarzy odautorskich
7) Praca organiczna - (podstawy sformułowane przez B. Prusa) - naród jako wielki złożony organizm. Unowocześnienie handlu, przemysłu, rolnictwa i całej gospodarki polskiej, bowiem tylko silny naród może myśleć o odzyskaniu niepodległości. Sprawność każdej komórki przyczynia się do sprawności całego organizmu.
8) Praca u podstaw - (główny postulat A. Świętochłowskiego) - dbałość o wykształcenie wszystkich grup społecznych(głównie chłopów) i walka z biedą co przyczyni się do wzmocnienia świadomości narodowej.
9) Agnostycyzm - przekonanie, że nauka nie jest wstanie dać odpowiedzi na wszystkie pytania negowanie możliwości poznania świata, praw nim rządzących do końca. Przekonanie, że poznać da się tylko to co dostępne jest zmysłom.
10) Monizm przyrodniczy- jedność świata natury i ludzi. Przekonanie, że świat podlega tym samym prawom.
3.Uprawiane gatunki literatury: powieść naturalistyczna, powieść realistyczna, nowel pozytywistyczna, felieton, reportaż, list z podróży, obrazek, powieść historyczna(ewolucja gatunku)