Kategorie więźniów i układy w łagrze

Zdawałoby się, że niedola i ekstremalne warunki powinny konsolidować i zrównywać ludzi, tymczasem w każdym obozie ukształtowała się swoista hierarchia aprobowana przez wszystkich więźniów. W Jercewie istniało kilka kryteriów podziału społeczności łagrowej.
Na spalonej pozycji znajdowali się “polityczni”, czyli “biełoruczki”, gdyż jak twierdził Stalin “im lepiej się czuje materialnie “polityczny” w więzieniu, tym odważniej tęskni za wolnością, tym gwałtowniej buntuje się przeciwko władzy, która go uwięziła”.

W dużo lepszej sytuacji byli “bytownicy”, czyli przestępcy pospolici, a już za prawdziwych panów w obozie uznać należy “urków” - wielokrotnych recydywistów, popełniających jednak przestępstwa pospolite. Do “urków” należy faktyczna władza w obozie, piastują oni odpowiedzialne stanowiska, wymierzają kary, terroryzują współwięźniów, zachowują sobie prawo pierwszej nocy wobec “prawiczek” zjawiających się w łagrze. Jedną z najpopularniejszych rozrywek “urków” jest gra o cudze rzeczy, a czasem nawet życie. Samowola urków została ukrócona przez NKWD w 1940 roku, zostało im jednak nieformalne prawo urządzania tzw. nocnych łowów na kobiety chodzące po zmroku po łagrze.
Do arystokracji obozowej należeli także “iteerowcy” - specjaliści pracujący w administracji obozowej, mieszkający w lepszym baraku i otrzymujący dodatkowe racje żywnościowe. Liczono się z nimi z obawy przed denuncjacją.
Odrębną grupą są “nacmeni” - Uzbecy, Turkmeni, Kirgizi umierający z tęsknoty za krajem, z głodu i mrozu, cierpiący na choroby oczu.
Na samym dole hierarchii obozowej znajdowali się “kurzy ślepcy” i ludzie z “trupiarni”. Ci pierwsi to chorzy na “cyngę” - awitaminozę A, którzy o zmierzchu tracili zdolność widzenia. Stawali się przez to nie tylko gorszymi pracownikami, ale wręcz zawadzali innym, tamując ruch w okolicach kuchni czy na ścieżkach. Spotykali się najczęściej z wrogością lub obojętnością otoczenia; rzadko ktoś pomógł im wydobyć się z zaspy czy dojść do baraku.
Chorzy na “pyłagrę”, pelagrę, szkorbut, czyli wszystkie postacie awitaminozy (objawiające się obrzękiem skóry, osłabieniem wzroku, zaburzeniami psychicznymi i nerwowymi, owrzodzeniem ciała, wypadaniem zębów) trafiali do baraku zwanego “kostnicą” lub “trupiarnią”. W obrębie tej nieszczęsnej społeczności także panowały podziały. Tych, którzy nadawali się jeszcze do lżejszych prac w obozie, zwano “słabosiłką”. Mieli oni szansę powrotu do pracy dzięki otrzymywaniu “słabosilnogo pitanija” - dodatku żywnościowego i odpoczynku w “trupiarni”. Grupa “aktirowki” składała się z dogorywających więźniów, nie wzywanych do żadnej pracy, ale otrzymujących tylko głodowe racje żywnościowe.

Grudziński wobec “obozowej moralności”

Wiadomo, że w obozie panowały inne zasady, wyznawano inne wartości. W Innym świecie często pojawiają się opisy brutalnych, zwierzęcych, perfidnych zachowań ludzkich. Podkreślany jest fakt upadku człowieczeństwa. Wartością nadrzędną okazuje się zachowanie życia, nawet cudzym kosztem. Gdyby mierzyć łagier kryteriami moralności ludzi wolnych, nie znalazłoby się tam chyba ani jednego żywego i równocześnie na wskroś uczciwego człowieka.

Nikt jednak nie potępia wszystkich więźniów, bo przecież, co podkreśla Grudziński “Człowiek jest ludzki w ludzkich warunkach. Uważam za upiorny nonsens naszych czasów próby sądzenia go według uczynków, jakich dopuścił się w warunkach nieludzkich”. Autor Innego świata stara się być obiektywny i sprostać prośbie więźniów: “Mów całą prawdę, jacyśmy byli, mów, do czego nas doprowadzono”. Równocześnie, kierując się swoim osobistym zmysłem moralnym, Grudziński pokazuje próbę ocalenia w obozie wartości i człowieczeństwa.
Więźniowie nie są pozbawieni uczuć i ludzkich odruchów, spotykani są nawet altruiści. W obozie możliwa jest prawdziwa miłość (Jewginija Fiodorowna i Jarosław R.), gotowość oddania życia za przyjaciela (Herling-Grudziński), serdeczny stosunek do chorych i cierpiących (obsługa szpitala). Więźniwie są świadomi tego, co się z nimi dzieje. Nierzadko cierpią, czując do siebie wstręt. Nie musza jednak wcale zapominać o przeszłości i własnej skali wartości (M.). Szukają ułudy wolności, uciekając w iluzję lub wyznaczają sobie doraźne cele (np. Przeżycie do spotkania z rodziną, chęć odpoczynku w baraku, najedzenie się do syta, odczekanie do dnia wolnego od pracy).
Skazańcy czują potrzebę manifestowania wolnej woli, prawa do samostanowienia. Buntują się więc nawet kosztem autodestrukcji (Dimka, Kostylew, Natalia Lwowna).
W obozie istnieją ponadto azyle wartości: szpital i Dom Swidanij, gdzie człowiek zachowuje się w sposób ludzki i nikt nie przyjmuje tego faktu z drwiną. To miejsce zmartwychwstania.
Przeświadczenie o całkowitym upadku człowieczeństwa w obozie nie może obejmować wszystkich skazańców, bowiem część z nich nie zapomina o moralności, a nawet wierność jej przypłaca życiem, jak siostry zakonne - “męczenniczki za wiarę”. Zniewolenie nie musi więc oznaczać upadku człowieczeństwa.
Dowodem niezniszczalności sumienia jest scena opisana w “Epilogu”. Grudziński nie rozgrzesza przybyłego do siebie współwięźnia ze zdrady łagrowych towarzyszy. Robi tak, ponieważ uważa, że “obozowa moralność” nie musi determinować postępowania każdego złagrowanego człowieka, a już zupełnie nie można nią mierzyć ludzi wolnych. Wiara w człowieka i w stały system wartości obowiązujący w ludzkim świecie odróżnia opowieść Grudzińskiego od opowiadań Tadeusza Borowskiego. Autor Pożegnania z Marią żywił przekonanie, że zanikiem moralności i człowieczeństwa dotknięty jest cały świat, zaś każdy człowiek znajdujący się w warunkach ekstremalnych zrezygnuje z wartości, aby zachować życie. Światopogląd Grudzińskiego jest bardziej optymistyczny, gdyż zakłada, że w świecie istnieją niezmienne zasady moralne ludzi wolnych, których nie jest w stanie zniszczyć żadna forma zniewolenia

Mechanizmy ideologicznej tresury

Łagier to miejsce, gdzie ludzie są katowani fizycznie, a także psychicznie. Cierpienia fizyczne powodowane są głodem, chorobami, wycieńczeniem w wyniku morderczej pracy, niemożnością zaspokojenia potrzeb fizjologicznych. Równie dotkliwe są cierpienia psychiczne - odebranie więźniom nadziei i wiary, negowanie dotychczasowych systemów wartości, pozbawianie ich człowieczeństwa, lekceważenie potrzeby tworzenia intymności i prywatności. Łagier niszczył zdobycze cywilizacji, stanowił zaprzeczenie humanizmu. Jego celem było zezwierzęcenie człowieka, zniszczenie jego wspomnień, ograniczenie pragnień do instynktu samozachowawczego. Więzień pozbawiony przeszłości nie myślał o przyszłości, gdyż była ona nieprzewidywalna, zależna od bezpodstawnej, niewytłumaczalnej decyzji NKWD. Zapomnienie stanowiło dla wielu jedyną gwarancję względnej równowagi psychicznej. Człowiek o zburzonej tożsamości, rozbity wewnętrznie, stanowił świetny przedmiot tresury ideologicznej. Głównym założeniem systemu totalitarnego było bowiem “przeobrażenie” i “wychowanie” człowieka na bezwolnego manekina wykonującego polecenia władzy.

Kolejne etapy procesu dezintegracji osobowości analizuje Grudziński w rozdziale “Ręka w ogniu”. Tortury były tylko środkiem pomocniczym, mającym na celu maksymalne osłabienie organizmu i zaburzenie pracy mózgu.
Systemy totalitarne chciały przez zniewolenie umysłów wychować rasę niewolników zdolnych do zniewalania kolejnych pokoleń. Wykreowali nie tylko zastępy nowych ludzi, ale też “inny świat”, którego nie sposób mierzyć prawami świata normalnego i wolnego.

Ważne miejsca i instytucje obozu

Pieresylny
Była to baza transportowa dla więźniów transportowanych do innych “łagpunktów”.
Trupiarnia (kostnica)
Miejsce dla nieuleczalnie chorych. Tu skazańcy mieli teoretycznie odpocząć i powrócić do zdrowia lub przejść na “zasłużoną emeryturę”. W praktyce ze względu na obcięcie racji żywnościowych mieszkańcy “trupiarni” mieli małe szanse powrotu do zdrowia. Dzielono ich na dwie grupy: “słabosiłkę” - tych wykorzystywanych do lżejszych robót i “aktirowkę” - więźniów pozbawionych pracy. Taki status chorych nie wzbudzał jednak w innych więźniach współczucia, mówiono o nich “Barachło, śmiecie, darmo jedzą chleb”.

Grudzińskiemu to miejsce skojarzyło się ze szpitalem dla nieuleczalnie chorych. Rozmawiano tam szeptem, aby nie zburzyć ciszy. Stu pięćdziesięciu skazańców spało na pryczach z odstępami co dziesiąte legowisko, w czasie dnia nudząc się i cierpiąc. Noc rozdzierały rozpaczliwe i bezradne krzyki. W tym baraku najczęściej można było zobaczyć szaleństwo człowieka ogarniętego szałem głodowym, doświadczyć grozy śmierci czyhającej w ciemnym kącie.
Izolator
Mały murowany domek z zakratowanymi okienkami, otoczony drutami. Otwory okienne były bez szyb, więc wewnątrz panował mróz, tym dotkliwszy, że więzień udający się tam nie miał nic do okrycia się na noc. Izolator był niewątpliwie karą. Uczucie ulgi wynikające z uzyskania upragnionej samotności szybko ustępowało przerażeniu, osamotnieniu i klaustrofobii.
Łaźnia
Więźniów posyłano tam co trzy tygodnie. Przed kąpielą łagiernicy oddawali swoją odzież do oczyszczenia. Każdy otrzymywał kawałeczek szarego mydła oraz dwa wiadra wody, zimnej i gorącej. Dopiero w łaźni widoczne było wychudzenie ciała i spustoszenie powodowane chorobami.
Barak “chudożestwiennoj samodiejatelnosti”
Było to miejsce rozrywki, zwany był często “kawecze” (od: “kulturalno-wospitatielnoja czast`”). Znajdowała się tam bibliteczka zawierająca kilkadziesiąt egzemplarzy dzieł makrsistowskich, parę kompletów klasyków rosyjskich oraz wydawnictwa propagandowe. W “kawecze” rządził były więzień, moskiewski złodziej Kunin, współ z Pawłem Iljiczem, skazanym za zamordowanie brata. W baraku wystawiano przedstawienia, najczęściej muzyczne. Zadziwiające było zaangażowanie więźniów, którzy ozdabiali salę, aby później z nabożnym skupieniem obserwować występ. Rozrywki tego typu traktowano jako nagrodę za zrealizowanie planu produkcyjnego i dowód wspaniałomyślności sowieckiej ojczyzny

Szpital
Było to dla więźniów miejsce powrotu do normalności, przystań dla rozbitków. Przyjmowano tam chorych z temperaturą powyżej 39 stopni, a zwalniano przy temperaturze równej 38 stopni; leczono środkami na spadek gorączki, kosteczkami margaryny czy cukru. Szpital często był przedsionkiem “kostnicy”, jednak właściwie tylko tam więźniowie mogli liczyć na ludzkie traktowanie. Dlatego często dochodziło w obozie do samookaleczeń, aby móc znaleźć się na kilka dni w czystym łóżku i poczuć się człowiekiem. Było to ryzykowne posunięcie, gdyż groziło ukaraniem przez władze obozu za “szkodnictwo” lub zakażeniem i koniecznością amputacji czy nawet śmiercią.
Dom Swidanij
Domem Swidanij nazywano skrzydło baraku, w którym więźniowie spędzali czas z krewnymi, przybyłymi na widzenia. Dom ten znajdował się na pograniczu obozu i świata wolnego. Zarówno więźniowie, jak i ich rodziny musieli wykazać wielki heroizm, by w końcu uzyskać zgodę. Więźniowie spotykali się z bliskimi ostrzyżeni, umyci, czysto ubrani i mieli surowy zakaz mówienia o warunkach życia w obozie. “Dom Swidanij” był - podobnie jak sami więźniowie - odpowiednio przygotowany: był to czysty umeblowany pokój z firankami i czystą pościelą.

Praca

Ruch socjalistyczny narodził się z kultu pracy i współdziałania, ale w państwie totalitarnym przekształcił się w kult niewolnictwa, usprawiedliwionego potrzebą dziejową. Łagry traktowano jak przedsiębiorstwa; przedsiębiorstwa - trzeba dodać - doskonale funkcjonujące, bo wykonujące ponad 100% normy przy minimalnym nakładzie środków finansowych. “W roku 1940 Jercewo było już dużym centrum kargopolskiego ośrodka przemysłu drzewnego” - wspomina Herling-Grudziński. co do złudzenia przypominało sceny handlu niewolnikami. Władze obozowe czyniły wszystko, aby upodobnić obóz do fabryki. Oprócz norm, w łagrze obowiązywały plany produkcyjne, system brygadowy, układy biurokratyczne, a nawet tablica “stachanowców” - przodujących robotników. Wypracowanie normy stanowiło o statusie więźniów oraz o ich przydziale do lepszego bądź gorszego kotła z jedzeniem. Pozory te podkreśla opis działalności urzędników - przeliczali oni niby jedzenie na procenty, co powodowało, że więźniowie starali się więcej robić, aby móc więcej jeść. Mało było takich, którzy chcieli mniej pracować i mniej jeść. Ci z “pierwszego kotła” najczęściej byli po prostu za słabi i mało zaradni. Normy wszyscy uważali za zawyżone, dlatego uczciwie nie można było wypracować nawet 100%, a co dopiero 125% czy więcej. W takiej sytuacji nieodzowne stały się “tufty”, czyli umiejętne oszustwa. I tak na przykład w brygadach leśnych najczęściej przekupywano “dziesiętnika”, który mógł “źle policzyć” kloce ściętego drzewa lub przymknąć oko na jego ułożenie (luźne ułożenie wewnątrz, a pozory ubicia z zewnątrz). Jeżeli to nie skutkowało, fałszowano dane za pomocą przenoszenia ostemplowanych fragmentów drzewa. Do tego typu działań potrzebne było zgranie brygady, dlatego szybko pozbywano się tych, którzy z różnych względów nie pasowali do grupy.
Więźniowie pracowali głównie przy wyrębie lasu i ci zwani byli “lesorubami”. Inne brygady były zatrudniane w tartaku, przy pracach ciesielskich w mieście, przy budowie dróg, na stacji pomp, w elektrowni, w bazie żywnościowej. Więźniowie pracowali codziennie, 11-12 godzin w nieludzkich warunkach, przy 40-stopniowym mrozie. Wstawali codziennie o godzinie 5.30, jedli poranny posiłek, a już godzinę później rozpoczynał się “razwod” - wymarsz brygad na miejsce pracy. Więźniowie po przejściu przez bramę otrzymywali eskortę “striełka”, gotowego zabić każdego, kto uchybiał regulaminowi. Najcięższą pracę miały brygady “lesorubów”, dochodzące do miejsc wyrębu oddalonych o 6-7 kilometrów od obozu. Ich członkowie pracowali cały dzień pod gołym niebem, zanurzeni często po pas w śniegu, zmarznięci, przemoczeni, głodni i bezradni. Nic dziwnego, że najdłuższy czas pracy na “lesopowale” wynosił dwa lata. Więźniowie pozbawieni południowego posiłku (z wyjątkiem stachanowców) wracali z pracy około godziny 18 przeraźliwie głodni i zmęczeni.

Tak samo wyglądały wszystkie miesiące pobytu w obozie. Prac przybywało latem, kiedy to więźniowie uczestniczyli jeszcze w sianokosach.

Praca w obozie spełniała wiele funkcji. Służyła nie tylko wytwarzaniu konkretnych dóbr materialnych, była przede wszystkim narzędziem wyniszczania fizycznego i psychicznego człowieka, złamania go i poniżenia. Była rodzajem tortury fizycznej i psychicznej, środkiem eksploatacji taniej siły roboczej, mechanizmem perswazji odbierającym człowiekowi godność i nadzieję. Bezsensowna praca czyniąca z człowieka ślepe narzędzie pozbawiała go możliwości twórczego działania. Wprowadzanie ostrej rywalizacji łamało solidarność więźniów, wyjaławiało ich duchowo i czyniło z nich narzędzia systemu totalitarnego.

Praca była też sposobem sukcesywnego mordowania więźniów; stwierdzenie “przejść przez las” jest analogiczne do stosowanego w obozach hitlerowskich wyrażenia “przepuścić przez komin” - mowa tu o selekcji czy o celowym dobijaniu. Więźniowie, którzy narazili się systemowi, byli kierowani do lasu, co oznaczało dla nich wyrok śmierci. Potwierdza to historia Gorcewa - śledczego z harcowskiego więzienia, którego dosięgła ręka obozowej sprawiedliwości. Zemstę zaapropobowali przełożeni i posłali skatowanego więźnia do pracy w lesie, wiedząc, że oznacza to dla niego śmierć. Podobny los spotkał chorego na kurzą ślepotę “zabójcę Stalina”, który po ujawnieniu choroby został skierowany na karną brygadę do lasu na pewną śmierć. W obozie funkcjonował także inny aspekt pracy. Chociaż doprowadzała ona do uprzedmiotowienia więźniów, zniewolenia i wyniszczenia ich, to paradoksalnie stanowiła potwierdzenie istnienia. Człowiek pozbawiony możliwości pracy był jednostką bezużyteczną i zbędną, która należy zastąpić inną. Przekonuje się o tym Grudziński, gdy trafia do “trupiarni” i widzi, że więźniowie z “aktirowki” znajdują się w przedsionku domu pogrzebowego. Skoro nie pracują, nie otrzymują niezbędnego pożywienia, a skoro nie mają możliwości zregenerowania sił organizmu, muszą się liczyć z bliską śmiercią. A więc pracuje się po to, aby przeżyć.
Człowiek, który pracuje, ma mniej czasu na myślenie i wspominanie, a więc więcej szans na utrzymanie normalnego stanu psychicznego. W ekstremalnych warunkach bezczynność także zabija, wystawiając więźniów na działanie “zmor obozowych”.

Inny świat - geneza

Inny świat powstał między lipcem 1949 a lipcem 1950 roku. W miejscowości Rugby, u przyjaciół, Herling-Grudziński napisał sześć rozdziałów wspomnień jercewskich, które opublikował w “Wiadomościach” pod tytułem Martwi za życia. Polska jak i angielska wersja językowa spotkały się z przychylnym przyjęciem, zaś dzięki pozytywnej opinii wyrażonej przez krytyka Malcolma Muggeridge`a Grudziński otrzymał zaliczkę umożliwiającą kontynuowanie pracy nad książką.

Inny świat wydany został po raz pierwszy w roku 1951, w angielskim tłumaczeniu Josepha Marka, z przedmową Bertranda Russella, znanego matematyka i logika. Okazał się sukcesem wydawniczym. W 1951 i 1952 dwukrotnie opublikowano dzieło Grudzińskiego w Nowym Jorku. W 1953 ukazała się w Londynie pierwsza edycja polska, a po niej - w roku 1965, w paryskim Instytucie Literackim - następne, ze zmienioną redakcją i przedmową autora. W Polsce Inny świat wydawany był początkowo przez oficyny podziemne (lata 1981-1987 - co najmniej osiem wydań). Pierwsze oficjalne wydanie książki ukazało się w Warszawskim wydawnictwie “Czytelnik” w 1989 roku (z przedmową autora) i dotychczas miało kilka wznowień. Inny świat został przetłumaczony na kilkanaście języków.

Dokładny tytuł utworu brzmi Inny świat. Zapiski sowieckie. Nawiązuje on do dzieła Fiodora Dostojewskiego Zapiski z martwego domu, opisującego życie więźniów zesłanych na Syberię za caratu. Motto powieści Herlinga pochodzi także z tego utworu Dostojewskiego:

“Tu otwierał się inny, odrębny świat, do niczego niepodobny; tu panowały inne odrębne prawa, inne obyczaje, inne nawyki i odruchy; tu trwał martwy za życia dom, a w nim życie jak nigdzie i ludzie niezwykli. Ten oto zapomniany zakątek zamierzam tutaj opisać”.

Inny świat przedstawia rzeczywistość łagrów, do których nie można przykładać schematów z wolności, gdyż obowiązuje tam inna moralność, normy, pojawiają się odmienne potrzeby i pragnienia. To świat ludzi martwych za życia.

Nie oznacza to, że przesłaniem książki Grudzińskiego jest przekonanie o jedynie negatywnej stronie człowieka. Inny świat został napisany po lekturze Pożegnania z Marią Borowskiego i był polemiką z interpretacją człowieczeństwa na podstawie zbrodni, jakich dopuszczali się ludzie w obozach. Grudziński pisze:

“Człowiek jest ludzki w ludzkich warunkach. Uważam za upiorny nonsens naszych czasów próby sądzenia go według uczynków, jakich dopuścił się w warunkach nieludzkich”.

---