Anna Karpińska, gr. piątek 11.45

Zbyszko Melosik - Młodzież a przemiany kultury współczesnej [w:]

(red.) Tadeusz Frąckowiak - Arytmia egzystencji społecznej a wychowanie

Pojęcie młode pokolenie - dynamiczna „konstrukcja społeczna”, różne rozumienie i wiążące się z tym różnorodne oczekiwania; w kulturze zachodu zawiera w sobie ładunek emocjonalny;

• ciągłość - zmiana

• tradycyjna socjalizacja - alternatywy

• adaptacja - kwestionowanie rzeczywistości

• nadzieja na lepszą przyszłość - zagrożenie dla istniejącego porządku

1. Młodzież a społeczeństwo konsumpcji

D. Tetzlaff - logika rozwoju kultury współczesnej wyznaczona jest w krajach zachodnich przez zjawisko nieograniczonej konsumpcji -> konsumeryzm totalizuje życie społeczne

Konsumpcja przejęła rolę, którą przez długi czas pełniła produkcja -> kryterium postępu, sukcesu

T. Luke - współczesne społeczeństwo to społeczeństwo spektakli opartych na konsumpcji

Młode pokolenie jest socjalizowane w świat konsumpcji, który staje się czymś naturalnym, normalnym, obowiązującym; nie ma alternatywy

Kapitalizm przekazuje przekonanie, że taki świat jest najlepszy z możliwych.

Podstawową kategorią ideologii konsumpcji jest przyjemność (wcześniej życie człowieka było wyznaczone przez kategorię ból/przyjemność - najpierw ciężka praca a potem przyjemność).

Istotą nowej moralność jest sankcjonowanie i usprawiedliwianie radości, przekonywanie ludzi, iż życie bardziej radosne jest moralne, a nie grzeszne.

Potwierdza się prawo konsumenta do otaczania się produktami.

Cechy konsumenta:

• Dąży do swojego szczęścia bez najmniejszego wahania

• Obawia się utracenia niezbędnej przyjemności

• Jest uniwersalnie ciekawy (wszystkiego trzeba spróbować - Bożego Narodzenia na wyspach Kanaryjskich, LSD, japońskiego stylu miłości)

• Dąży do maksymalizowania wrażeń i sposobów poszukiwania ekspresji

Zabawa i radość - celem samym w sobie

W ideologie konsumeryzmu wpisana jest kategoria „przestarzałości” (wychodzenia z mody, zużycia)-> ciągłe poszukiwanie

Schizofreniczność kultury konsumpcji polega na zwiększeniu szybkości cyklu „nowe-przestarzałe” i wejście w spiralę, z której nie ma wyjścia.

Ideologia konsumpcji wymaga poszukiwania momentów stabilności.

Człowiek żyje w ciągłym „konsumpcyjnym niepokoju”

Konsumpcja wytwarza alienację od samego siebie

W społeczeństwie konsumpcji typowa dla przeszłości uniformizacja tożsamości została zastąpiona konstruowaniem różnorodnych i sfragmentaryzowanych tożsamości (zamiast „musisz być taki sam” - „musisz być odmienny”)

Świat konsumpcji jest światem zainscenizowane różnicy, w którym człowiek jest definiowany przez symulowaną odmienność od innych.

L. Grossberg - konsumpcja stała się podstawowym miejscem konstruowania przez ludzi poczucia „własnej różnicy”

Styl życia w społeczeństwie konsumpcji opiera się na zasadzie: „żadnych zasad, jedynie wybory; każdy może być każdym”.

Obecnie granice tożsamości nie są jasno zdefiniowane, spójne i stabilne.

Dyscyplinowanie tożsamości za pomocą konstruowania poczucia wolności w sferze dokonywania wyborów konsumenckich.

Ideologia konsumpcji nie konstytuuje stabilnego podmiotu.

W społeczeństwie konsumpcji konstruowana jest tożsamość typu „supermarket”, oparta na przekonaniu, że można konstruować się i rekonstruować w sposób wolny i dowolny np.:

• amerykańskie „podróże duchowe” (rano klasztor dalajlamy, po południu Machu Picchu, wieczorem wody jordanu); doświadczenie religijne towarem do sprzedania.

• Moda -> tożsamości znajdują się w szafie

2. Młodzież a hiperrzeczywistość

Współczesna młodzież żyje w świecie, który zdominowany jest przez mass media

Media nie tyle reprezentują rzeczywistość, co ją wytwarzają.

Hiperrzeczywistość (hiper - coś bardziej rzeczywistego niż to co rzeczywiste)

Życie społeczne staje się imitacją rzeczywi­stości ekranu. W konsekwencji mamy do czynienia z wyłanianiem się kultury upozorowania, w której rzeczywistość społeczna miesza się z medialną do granic nierozróżnialności.

Media dostarczają nieustannego potoku informacji - żyjemy w warunkach „ekstazy komunikacją"

Nieustanny przepływ wewnętrznie sprzecznych i sfragmentaryzowanych informacji i wartości „wymazuje znaczenia"; odbierając czło­wiekowi podstawy szacowania świata w którym żyje.

Życie nabiera „charakteru telewizyjnego”

Rzeczywistość medialna:

• 
  zastępuje rzeczywiste doświadczenie

• jest wiarygodna

• zastępuje ideały, bohaterów

• serwuje ekstremalne emocje

• odwołuje się do najprostszych wspólnych marzeń

• wykorzystuje proste, natychmiast rozpoznawalne symbole

• wykorzystuje to co:

• sensacyjne

• emocjonalne

• uproszczone

• maksymalizuje przyjemność

W logice upozorowania rzeczywistość przekształcona zostaje w rozrywkę, a rozrywka staje się głównym układem odniesienia w naszym życiu.

Młodzi ludzie często istnieją poprzez konsumowanie wyobrażeń. Ich życie „staje się” podczas tej konsumpcji.

3. Młodzież a amerykanizacja

Krytycy kultury utrzymują, że powsta­wanie „kultury globalnej" wynika z jednostronnego przepływu wartości kulturowych:

USA Reszta świata

(a nie ze wzajemnej wymiany idei i wzorów kulturowych przez różne narody)

amerykanizacja świata

coca-colizacja świata

macdonaldyzacja świata

losangelizacja świata

Ameryka wytwarza najlepszą kulturę pop, która wpływa na marzenia młodych ludzi

„Kurczenie się świata” + wzrost szybkości ko­munikacji sprzyja eksportowaniu

W rezultacie rozpowszechniania na całym świecie wzorów kul­tury amerykańskiej w wielu krajach występuje zjawisko amerykanofilii, wyrażające się w rosnącym entuzjazmie dla wytworów kul­tury amerykańskiej.

S. Breiner - w ra­mach różnych kultur pod wpływem amerykańskiego image następują „przesunięcia”:

• od orientacji na społeczność do podejścia bardziej indywidualistycz­nego

• od odpowiedzialności przed społeczeństwem do samoreali­zacji

• od koncentracji na pracy zawodowej do koncentracji na konsumpcji

• od otwarcia na ludzi do pogoni za zyskiem

• od zakorzenienia do „ruchliwości"

• od dominacji w życiu społecznym kate­gorii równości, sprawiedliwości i współpracy, do eksponowania znaczenia wolności, możliwości i współzawodnictwa

• od rzeczy­wistości do marzenia

• od społecznego bezpieczeństwa do przygo­dy

• od obawy przed niedostatkiem do poszukiwania królestwa obfitości

Dla mieszkańców świata Ameryka pozostaje ciągle miej­scem, gdzie jednostka ma szansę na zdobycie pełni indywidualnej wolności i na „lepsze życie". Takie marzenia kreuje i potwierdza amerykański przekaz z mediów: Ameryka to wolność i różnorodność, Ameryka jest miejscem dla każdego. Dla większości mło­dych ludzi nie ma znaczenia medialny (i fikcyjny) charakter takich przekazów i przekonań.

4. Generacja X/generacja Y

We współczesnym, „płynnym" i pozbawionym jednoznacznych znaczeń i wartości świecie młodzież, pozbawiona podstaw konstruowania stabilnej tożsamości, posiada ambiwalentny stosunek do życia.

Strategia wobec życia, którą przyjmuje ta młodzież, opiera się na założeniu: „nigdy nie odbieraj sobie przyjemności w imię jakiejkolwiek przyczyny, ideologii lub abstrakcji".

Pokolenie X - nie do końca sprecyzowane­ pojęcie, którego pierwoźródłem jest wydana w 1992 roku książka ka­nadyjskiego pisarza D. Couplanda, GenerationX. Tales of Accelerated Culture;

Określa dzisiejszych dwudziestokilkulatków, pozbawionych złudzeń, obojętnych, pasywnych i nieufnych, nie biorących odpowiedzialności za swoje postępowanie i (lub) wykazują­cych ogólny brak zainteresowań. Osoby takie poszukują przyjemności i natychmiastowości, nie dążą natomiast do zawodowego sukcesu i wysokiej pozycji społecznej; Cechuje ich „fero look" - stan bylejakości, żadnych nawią­zań do stylów, „estetyka nieobecności. Istotą jest tutaj świadome negowanie rządzących współczesnym światem brutal­nych zasad i o uzyskiwanie wszelkich korzyści możliwie najmniej­szym kosztem.

• w Kalifornii odpowiednikiem pojęcia poko­lenie X jest słowo „the slackers", to znaczy próżniacy; próżniacy niekoniecznie nic nie robią. Slacker może mieć zawód, może pracować; tylko, że ta praca niewiele dla niego znaczy, nie daje mu żadnej satysfakcji. Ludzie ci nie wchodzą w to, co im narzuciło społeczeństwo

Pokolenie X żyje w okresie i w poczuciu nieustannego zagrożenia, dorasta w atmosferze AIDS i strachu przed seksem. X-y, kończąc prestiżowe uczelnie zwlekają z rozpoczęciem dorosłego życia. Życie slackersów/X-ów odbywa się w ramach dyskursu wy­znaczonego przez mass media, którą dostarczają źródeł dla ich roz­mów i fantazji.

Pokolenie Y - jest to pojęcie wykorzystywane do określenie nowej, ogromnej (w Stanach Zjed­noczonych - 55 milionów osób) grupy konsumentów - następców generacji X. Pokolenie Y zawiera w sobie osoby w wieku 14-24 lata, które stanowią znakomity obiekt reklamy, głównie w dwóch dziedzinach: sportu i wolnego czasu oraz mody i ubioru. Twierdzi się, iż jest to pierwsza w historii ludzkości generacja, która socjalizowana była przez kom­putery („native computer generation").

Wymienione wy­żej style życia (typu X i Y) ciągle jeszcze muszą być postrzegane jako kulturowe (i oczywiście niekonieczne) „alternatywy". Mło­dzież „głównego nurtu" (która nadal jeszcze zdecydowanie prze­waża) jest zorientowana na urzeczywistnianie li­beralnej wersji sukcesu życiowego rozumianego jako zdobycie „symbolicznego prestiżu" i wysokiego poziomu materialnego życia. Postrzega ona swoją przyszłość w kontekście drabiny po szcze­blach której należy się wspinać, a życie jako „wyścig".

5. Młodzież, płeć, ciało

Kolejny kontekst wpływu przemian kultury współczesnej na tożsamość młodzieży wiąże się z płcią i ciałem.

W przeszłości etos społeczny dążył często do „przezwyciężenia cia­ła" i podporządkowania go „wyższym celom duchowym".

W kulturze konsumpcji tożsamość jest stopniowo „wymywa­na" z tego, co tradycyjnie nazywano umysłem lub duszą i przeno­szona jest „na powierzchnię". W spo­łeczeństwie konsumpcji ludzie coraz częściej postrzegani są przez pryzmat swoich ciał. W procesach wizualizacji ciała tożsamość redukowa­na jest do ciała. Jednostka tworzy swoją tożsamość poprzez konstruowanie wizu­alnego image swojego ciała.

Społeczne presje na rzecz uzyskania od­powiedniego ciała są rozproszone i wewnętrznie sprzeczne. Obraz, który widzimy w lustrze, ma być lu­strzanym odbiciem obrazów ciała, jakie widzimy w mediach.

I. Chambers, „ciało staje się strefą plastyczną, przecinaną przez wielorakie dyskursy, konstruowaną przez różne języki, tempa i miejsca" fragmentaryzacja tożsamości

Współcześnie coraz częściej rytm życia wyznaczony jest przez rytm stosunków człowieka z własnym ciałem (dotyczy to w szcze­gólności młodego pokolenia). Kontrolowanie własnego cia­ła (niekiedy, co do każdej kalorii i każdego pociągnięcia szminką) daje poczucie kontroli nad życiem. Ucieka się w ciało, które staje się azy­lem (azyl ten niekiedy zamienia się w więzienie).

Młodzież - również i w szkole - żyje poprzez swoją cielesność i poprzez marzenia o uzyskaniu idealnych ciał. Porównanie ciał na lekcji wychowania fizyczne­go ma często dramatyczne konsekwencje dla poczucia własnej tożsa­mości i seksualności, poczucia męskości/kobiecości.

Mądry nauczyciel zdaje sobie sprawę z roli ciała w kształtowa­niu tożsamości uczniów i pamięta, iż uczniowie nie są bezcieleśni. Umie też postrzegać problematykę ciała na tle przemian kultury współ­czesnej.

Konteksty przemian:

• Zjawisko diety - szczupłe ciało stanowi nieodzowny punkt wyjścia walki o społeczną adekwatność. Media wywołują poczucie prze­paści między ciałem własnym i idealnym, co wywołuje ciągły nie­pokój o wygląd i wagę ciała.

• problem anoreksji

• Problemy kształtowania tożsamości płciowej u młodych chłopców -ideał „praw­dziwego mężczyzny" (czy „prawdziwej kobiety") jest - zmienia­jącą się w zależności od miejsca i czasu - konstrukcją społeczną i stanowi on zawsze źródło identyfikacji płciowej. Mężczyznę cechować miały: racjonalność, intelektualizm, rozsądek i roz­waga, odpowiedzialność, przewidywalne postępowanie, rzeczowość, a także orientacja na sukces i „podbijanie świata". Z kolei kobieta miała być empatyczną i pełną miłości patronką ogniska domowego; istotą opiekuńczą, a zarazem kokieteryjną i pasywną. W kulturze współczesnej występują zjawiska, które kwestionują taki tradycyj­ny (i stereotypowy) podział ról.

• przejmowanie przez kobietę za­wodów i pozycji społecznych uznawanych za męskie

• „feminizacja" męskiej tożsamości, poprzez reklamę i konsumpcję (wielu mężczyzn robi zakupy co było wcześniej uznawane za kobiece zajęcie)

• mężczyźni częściej starają się być nie tyle przystojni, co „piękni" (perfumują się i kremują)

• mężczyźni stają się atrakcyj­nym obiektem dla reklam; są uprzedmiatawiani, manipulowani i podporządkowywani

• współcześnie występuje „rozpro­szenie" różnicy płciowej w zakresie ciała kobiecego i męskiego (uniseksualne ubrania, zmie­szanie się cech i wyróżników, które tradycyjnie definiowały płciowość)

W rezultacie młodzi chłopcy nie potrafią znaleźć wzo­rów identyfikacji płciowej w tej sytuacji powraca ideał „macho”

Można sądzić, iż wiele aktów agresji w szkołach, jak również „konfrontacyjne" za­chowania chłopców mogą wynikać z poszukiwania ekspresji ma­rzeń o silnej męskiej tożsamości.

6. Pedagogika i kultura popularna

Jednym z dominujących zjawisk w kulturze współczesnej jest zniesienie różnicy między kulturą elitarną i popularną, wysoką i niską. ( potrafimy słuchać niemal jednocześnie łatwego popu i Mozarta, czytać Życie na gorąco i Dostojewskiego). To, co kiedyś konstruowało dia­metralnie odmienne tożsamości, dziś spotyka się często w jednym człowieku. Kultura popularna w coraz większym stopniu dominu­je życie codzienne młodzieży.

Wielu młodych ludzi po­strzega formalną edukację jako „zło" konieczne; nie jest ona dla nich źródłem sensu codziennego życia. To kultura popularna i jej bohaterowie stanowią płaszczyznę (re)konstruowania przez mło­dego człowieka swojego „ja". Młodzież coraz częściej żyje schizofrenicznie: przed południem odsiaduje swoje godziny w klasie szkolnej; po południu jak najszybciej odra­bia (lub nie) lekcje, po czym z zapałem oddaje się zajęciom uważanym przez nią za sensowne.

W przeszłości kultura popularna etykietowana była jako „ni­ska" i „niedojrzała", stąd funkcjonowała poza pedagogiką. Pedagogika nie akceptowała tej kultury jako płasz­czyzny swojego działania. Zapominano przy tym jednak, że igno­rowanie kultury popularnej jest równoznaczne z ignorowaniem młodzieży i przynosi nieuchronnie ignorowanie pedagogiki przez młodzież.

Tworzono kategorie „gorszych innych”, podkreślając wyższość:

• tego, co racjonalne, nad tym, co emocjonalne

• tego, co wykształcone nad tym, co niewyedukowane

• tego, co elitarne nad tym, co popularne

• głównego nurtu nad „marginesem"

• status quo nad alternatywą

• opanowania nad pasją

Pedagodzy przyjmowali rolę „mi­sjonarzy" - zakładali a priori swoją wyższość moralną i jednocześnie uważali, iż oni sami są autonomiczni. Taka postawa prowadzi do zniesienia możliwości konstruktywnego działania peda­gogicznego. Zakłada się, iż młody człowiek - trakto­wany jako „przedmiot" oddziaływania pedagogicznego - posiada jakieś „rzeczywiste" i „prawdziwe" cele życiowe, których jest nie­świadomy lub których nie potrafi urzeczywistnić. W konsekwencji odpowiedzialność za realizację tych celów spada na pedagoga, który żąda w zamian posłuszeństwa i szacunku.

Obecnie wytwarza się luka między doświad­czeniami i oczekiwaniami młodego pokolenia a ofertą pedago­giczną, która jest po prostu odrzucana.

Kultura popularna mogłaby stanowić bardzo istotną płaszczy­znę działania pedagogicznego. Podstawową kwestią byłoby tu badanie, w jaki sposób młodzież konstruuje poczucie sensu w ramach do­stępnych jej przekazów kulturowych, przy odrzuceniu przekonania, że istnieje jakiekolwiek „niedwuznaczne, odwiecznie prawdziwe sta­nowisko" (ważna jest próba zrozumienia „mikrozwyczajów" codziennego życia młodzieży).

Odrzucenie przekonania, że istnieje „właściwe” doświadczenie konstytu­ujące młodzież;

Zrezygnowanie z „odgórnego" kształtowania tożsamości młodzieży

Socjalizacja w „z góry" przygotowaną tożsamość jest logicz­na wówczas, jeśli cechy społeczeństwa i kultury w której dana jed­nostka żyje odpowiadają owej tożsamości. Dziś nie jest to już możliwe. Rzeczywistość, w której żyjemy, ma charakter sfragmentaryzowany. Jed­noznaczna tożsamość nie może się w niej już odnaleźć.

Potencjał edukacyjny pe­dagogik nowoczesnych wydaje się być - przynajmniej do pewne­go stopnia - „wyczerpany" alternatywą - pedagogiki ponowoczesne, w których walka o kształt tożsamości nie jest związana z kwestią „autentyczności" czy „zniekształcenia", lecz przede wszystkim z problemami róż­nicy i reprezentacji. Takie pedagogiki oferują jedynie punkty „wyj­ścia" (lecz nie dojścia) w zakresie konstruowania tożsamości. Krytyki wobec dyskursów ponowoczesności wy­nika z przekonania, iż typowa dla nich „nieobecność (uniwersal­nej) prawdy" znosi podstawy dla twierdzeń o charakterze wartościującym. Uważa się, że elimina­cja prawdy oznacza „równość wszystkich dyskursów" i „wepchnię­cie cywilizacji w otchłań relatywizmu. Zwolennicy pedagogiki ponowoczesnej odrzucają te zarzuty. Są one zorientowane na dostarczanie przestrzeni „wyjścia" poza domi­nujące (i często narzucone) interpretacje i reprezentacje świata. Cel człowiek może sam tworzyć świat, w którym żyje.

Wędrówka przez dyskursy i kultury daje szansę na zrozumienie siebie samego i swojego po­dejścia do świata, ukazuje jego różnorodność i bogactwo znaczeń.

Świadomość „odwracalności" rzeczywistości, przekonanie o wielości światów oraz moż­liwości ich permanentnej rekonstrukcji jest dla mnie źródłem optymizmu -jako że stanowi ona źródło potencjalnej władzy czło­wieka nad własną rzeczywistością.

Pedagog przestaje być Mistrzem, którego zadaniem jest wdro­żenie młodego człowieka (adepta nauki i potencjalnego wyznaw­cę) w „najlepszą teorię". Jest natomiast w większym stopniu nauczycielem geografii, z którym wspólnie analizuje się różne frag­menty mapy dyskursów i określa się badawcze oraz ideologiczne konsekwencje akceptacji określonego stanowiska.

Najbardziej pożądaną postawą jest interdyskursywny i interparadygmatyczny.

• Identyfikacja

• przeżywanie fikcyjnego życia

---