PAŃSTWA NEOHETYCKIE
Termin neo-hetycki odnosi się do kultury i organizmów państwowych
stworzonych przez ludność luwijską po upadku państwa Hatti na terenie centralnej
i południowej Anatolii oraz w północnej Syrii. Kultura ta odwoływała się do
kultury hetyckiej głównie w dziedzinach religii, tradycji i pisma
(hieroglificznego). Od ok. 1000 roku p.n.e. rosnący wpływ okolicznych ludów -
Aramejczyków a potem Asyryjczyków - wpływał na przemiany, szczególnie
stylistyczne sztuki nowohetyckiej. W IX i VIII wieku powinniśmy zatem raczej
mówić o sztuce Północnej Syrii, będącej mieszanką kilku równoprawnych
elementów.
Najważniejszymi organizmami państwowymi Neo-hetytów były państwa
Tabal (południowa część centralnej Anatolii) -ze stolicą prawdopodobnie w
Kultepe, Gurgum (stolica w Marasz) Melid (stolica w Malatya), Samaal (Zincirli)
oraz szereg mniejszych organizmów których centrami były miasta Hama, Halab,
Guzana, Karkemisz, by wymienić tylko kilka. W tym ostatnim mieście władzę
sprawowała dynastia wywodząca się od hetyckich wicekrólów, w innych
ośrodkach władzę przejęli prawdopodobnie hetyccy urzędnicy lub lokalni władcy.
Architektura okresu Neohetyckiego znana jest głównie z terenu Cylicji
(Karatepe) lub północnej Syrii. Odsłonięto tu kilka dużych stanowisk miejskich,
jak Zincirli, Karkemisz, Tell Ahmar, Tell Halaf. Słabo znane są stanowiska
osadnicze z centralnej Anatolii, choć kilka takich stanowisk zidentyfikowano, np.
Golludag. Duże stanowiska zakładają się z zasady z otoczonego okrągłym lub
owalnym murem dolnego miasta i cytadeli na terenie której zlokalizowano
najważniejsze budowle publiczne. W wypadku Karkemisz istnieje jeszcze miasto
wewnętrzne, również otoczone murem. Część budowli publicznych wzniesiona
została na jego terenie.
Pałace, podobnie jak na Bogazkale, są zespołami wolnostojących budowli
ustawionych przy otwartych dziedzińcach. Charakterystycznym budynkiem jest
tzw. Bit hilani - budowla pałacowa z wejściem wspartym na dwóch lub trzech
kolumnach. Jej nazwa, zaczerpnięta z Asyrii, wywodzi się jednak od hetyckiego
słowa hila- „brama” - aranżacja samego wejścia naśladuje wyposażone w dwa
filary wejścia do świątyń hetyckich. Wejście poprzedzone jest schodami zaś
kolumny mają formę postaci ludzkich lub kolumn stojących na bazach w formie
pary zwierząt. Za portykiem znajduje się poprzeczny westybul z którego jedno lub
trzy przejścia prowadzą do sali tronowej, równie umieszczonej poprzecznie do osi
wejścia Tell Tainat. Dopiero z niej otwierają się przejścia do innych pomieszczeń
(administracyjnych, mieszkalnych, magazynowych). Budowle typu hilani z zasady
mają więcej niż jedną kondygnację. Ta forma architektoniczna wywodzić się może
z północnej Syrii - podobny portyk odkryto w pałacu króla Yarimlima w Alalach.
1
Wejście typu hilani stosowane było również w budowlach świątynnych.
Świątynie nowo-hetyckie znamy wyłącznie z przykładów budowli miejskich, choć
usytuowania niektórych reliefów skalnych, np. w Ivriz może świadczyć, że istniały
także sanktuaria plenerowe. Z zasady są to budowle prostokątne z głębokim,
kolumnowym przedsionkiem, i prostokątna celą poprzedzoną niekiedy
westybulem. Prosta forma architektoniczna odwołuje się zdecydowanie do tradycji
syryjskiej.
Najbardziej charakterystycznym przejawem sztuki neo-hetyckiej jest rzeźba.
W odróżnieniu od okresu hetyckiego znamy szereg przykładów rzeźby pełnej,
najczęściej przedstawiającej władców lub bogów. Ich powstanie jest rezultatem
wpływów Mezopotamskich (por. posągi królów Aszur z IX w p.n.e.) bądź
Syryjskich (siedzące posągi, np. z Ugarit, XIV w p.n.e.). Posągi wykonywane są
najczęściej z bardzo twardego kamienia, co pozostawało nie bez wpływu na wyraz
artystyczny i styl przedstawień. Większość znanych nam rzeźb, szczególnie te
wczesne, są ciężkie w proporcjach i zgeometryzowane w formie. Głowy albo
kuliste, albo zbliżone do sześcianu, charakteryzują sumarycznie oddane rysy
twarzy (usta oddane jako poziomy rowek, duże oczy o migdałowatym kształcie i o
zarysie powiek oddanym podwójną kreską, brak brwi) oraz włosy i zarost
(najczęściej zaznaczone rytami na gładkiej powierzchni - tylko na posągach
wapiennych fryzury są w pełni wymodelowane a przedstawienia wzbogacone o
szczegóły stroju, broni i biżuterii.
Zabytki reliefu znamy w wielkiej liczbie, przede wszystkim dlatego, że
stanowiły one powszechnie stosowaną formę dekoracji architektonicznej na
ortostatach. Przykłady takiej dekoracji zachowane in situ znamy z Karkemisz,
Karatepe, Sakçegozu, Zincirli, Halab, i in. Umieszczano ją na zewnętrznych
ścianach budowli, w często uczęszczanych miejscach jak bramy miejskie, place
czy ściany budowli publicznych. Częstym zabiegiem jest stosowanie na przemian
różnobarwnych płyt wykonanych z różnego materiału: czarnego bazaltu i jasnego
wapienia, co nadawało dekorowanym ścianom szczególnego rytmu. Niekiedy
kilka sąsiednich płyt powiązanych jest ze sobą tematycznie, często jednak nie
tworzą one żadnego ciągu, choć z zasady postaci skierowane są w jedną stronę.
Prócz tego napotykamy jeszcze wolnostojące stele, najczęściej nagrobne, a także
pokrewne epoce poprzedniej reliefy naskalne. W okresie neohetyckim
napotykamy szersze spektrum tematów niż w okresie hetyckim. Oczywiście,
wykonywane są reliefy religijne, szczególnie częste we wczesnym okresie (XI-X
wiek). Pojawiają się jednak przedstawienia innego typu: władca z rodziną, służba i
dworacy, żołnierze piesi i na rydwanach, sceny rodzajowe, zwierzęta i stworzenia
fantastyczne, wreszcie stele nagrobne ze sceną uczty.
Pod względem stylu w reliefach (ale też w rzeźbie pełnej) wyróżnia się trzy
grupy:
- tradycyjną (1050-850), reprezentowaną głównie przez wczesne zabytki z Aleppo,
Malatii i Karkemisz
2
- asyryzującą wczesną i późną (850-745 i 745-700)- późniejsze reliefy z
Karkemisz, i Malatya oraz z Zincirli i Sakcegozu,
- arameizującą - późniejsze reliefy z Zincirli, oraz z Karatepe, Maras i Guzany.
Styl tradycyjny wykazuje najwięcej nawiązań do sztuki hetyckiej.
Kompozycja i sposób wykonania nawiązują do jednopłaszczyznowego reliefu
hetyckiego. Przedstawienia mają charakter religijny. Od sztuki hetyckiej różnią je
szczegóły, przede wszystkim fakt, że bóstwa trzymają przedmioty. Najlepszymi
przykładami są płyty reliefowe króla Sulumeli z Malatii, datowane na XI w p.n.e. i
dekoracja świątyni boga burzy z Halab z tego samego okresu.
Styl asyryzujący dzieli się na dwie fazy: starszą i młodszą. W fazie starszej,
obejmującej cały IX wiek i pierwszą połowę VIII mamy do czynienia z pośrednim
wpływem Asyrii: pojawiają się pojedyncze motywy, bądź wzorce ikonograficzne,
ale sztuka nie zmienia swego charakteru. Te motywy zauważamy w rodzaju i
sposobie przedstawiania szat i włosów (fryzowana broda i węzeł na karku),
pojawieniu się scen polowania z rydwanu, geniuszy w typie mezopotamskim,
wreszcie zmianie techniki samego reliefu na wielopłaszczyznowy. W tym okresie,
być może z racji dużej liczby powstających płaskorzeźb osiąga on perfekcję w
oddawaniu rzeczywistości. W drugiej fazie, która pokrywa się z panowaniem
Tiglatpilezara III i Sargona II, władców, którzy dokonali ostatecznego podboju
północnej Syrii, widać wyraźne dążenie władców i twórców do naśladowania
asyryjskiego splendoru. Ponownie zauważamy zmiany we fryzurze, stroju i
rodzaju broni, stylizacja włosów i ukształtowanie muskułów.
Styl Aramejski również zdradza mocne wpływy asyryjskie, szczególnie w
przedstawieniach władcy. Zabytkiem typowym tylko dla tego kręgu są stele
grobowe. Charakterystyczne jest przerysowanie przedstawień powodujące
zachwianie proporcji na korzyść wielkich głów i wydatnych nosów typowe
zwłaszcza pod koniec okresu.
Architektura mieszkalna, ceramika i drobne zabytki z tego okresu są,
praktycznie biorąc, nie znane.
3
URARTU
Huryckie ludy zamieszkujące wyżynę armeńską pod koniec II tys. Pn.e.
stworzyły związki plemienne które w źródłach średnioasyryjskich wymieniane są
pod nazwą Uruatri lub Nairi. Ale dopiero w IX wieku Urartejczycy, rządzeni teraz
przez królów stali się siłą zdolną przez niemal dwa wieki konkurować z Asyrią.
Tereny Urartu to okolice trzech jezior: Van, Sevan i Urmia zaś terytorium
królestwa w chwili największego powodzenia sięgało Malatii i Urfy na zachodzie,
pasma Taurusu na południu i doliny rzek Arax i Kura na północy. Większość
stanowisk urartyjskich położona jest w pasie szerokości ok. 100 km między
jeziorami Van i Sevan oraz wokół nich. Jedyne stanowisko położone z dala ot tego
terytorium to Altyntepe, nad Muratem (koło Erzincan). Znane nam zabytki kultury
Urartu to zabytki architektury oraz drobne znaleziska.
Budowle urartejskie to przede wszystkim instalacje militarne, wznoszone z
cyklopich bloków kładzionych bez zaprawy na przygotowanym skalnym podłożu.
Mury obronne wyposażano w bastiony i wieże, w późniejszym okresie
charakterystyczne jest lekkie nachylenie lica muru. Stosowano podwójne mury,
między którymi umieszczano ziemię lub kamienie. Na takim postumencie
wznoszono nadbudowę z cegły suszonej. Większe miasta z zasady składały się z
fortecy górującej nad osadą i obronnego osiedla Karmir Blur. Charakterystycznym
elementem cytadel są sale kolumnowe, najczęściej wykorzystujące kolumny
drewniane. Stanowią one część kompleksów pałacowych. Z przedstawień pałaców
urartyjskich wiemy, że miały one kilka kondygnacji. Zwraca uwagę wysoki
poziom inżynierii - zidentyfikowano powstałe w tym okresie kanały, tamy, tunele i
drogi (jedna z nich znana jest na odcinku ok.. 100 km). Świątynie, poza Altin Berd
i Altintepe są właściwie nieznane. Wydaje się, że były to proste budynki o jednym
pomieszczeniu, w którym ustawiono ołtarz bądź posąg bóstwa. Świątynia w
Altintepe stoi w centrum dziedzińca otoczonego ze wszystkich stron portykiem. W
kilku miejscach zachowały się pozostałości sanktuariów na otwartym terenie.
Jedno z nich, Mehri-Dur dekorowane było reliefami przedstawiającymi 79 bogów
panteonu urartyjskiego, z których każdy pokazany był na grzbiecie jego świętego
zwierzęcia.
Znamy wiele grobów urartyjskich, gdyż padały one często ofiarą wykopalisk
rabunkowych. Są to z zasady nisze wykuwane w skale, w których umieszczano
urnę z popiołami bądź wkładano ciało zmarłego. Niekiedy nad zagłębieniami
wznoszono grobowiec z kamienia, przypominający formą ołtarz czy świątynię
(Altintepe). Stosowano też groby jamowe. W Van znaleziono komorę grobową
jednego z władców Urartu, Argiszti I. Składała się ona z 5 pomieszczeń, z których
największe miało 10,5 na 6 m. I było 3.5 m. Wysokie. Grobowiec stał na niskiej
platformie, do której prowadziły wycięte w skale stopnie.
Figuralna sztuka urartyjska rozwijała się pod wpływem sztuki asyryjskiej.
Zabytków rzeźby właściwie nie znamy, choć wiemy, że monumentalne rzeźby
4
istniały. Najlepiej znaną grupą zabytków są wyroby z metalu: zarówno posążki,
jak i elementy dekoracji np. mebli. Zachowały się natomiast reliefy, wskazujące,
że mamy do czynienia z typowa sztuką kręgu dworskiego. Przedstawienia
pokazują procesje postaci ludzkich lub zwierząt tworzących fryzy obramowane
girlandami. W VII wieku dekoracja ciągła zostaje zarzucona, w jej miejsce
dostrzegamy pojedyncze postaci rozdzielone motywami roślinnymi (np. drzewo
życia, girlanda lub rozeta. Do tej grupy zaliczamy dekorowane ornamentem rytym
plakietki i naczynia z metalu broń i hełmy, biżuterię. Większość zabytków
pochodzi z grobów, bądź ze skarbów wyrobów metalowych znajdowanych w
osadach. Wydaje się, że Urartu w tym okresie jest jednym z najbardziej
kreatywnych ośrodków wzornictwa w tej dziedzinie, a motywy urartyjskie
promieniują na cały Bliski Wschód i do Grecji.
Ceramika urartyjska jest jednobarwna. Naczynia stołowe mają czerwoną
barwę i są wyświecane, ceramika użytkowa jest szara, czerwona, płowa bądź
kremowa a jedyną formą dekoracji jest pokrycie powierzchni polewą.
FRYGIA
Frygowie są jednym z ludów przybywających do Anatolii na przełomie II i I
tys p.n.e. Zasiedlili oni zachodnią i północną część centralnej Anatolii a ich
najważniejszymi stanowiskami są: Gordion, Midas City (Yazilikaya), Bogazköy,
Alişar i Pazarli. Okresem świetności państwa frygijskiego był VIII w p.n.e (w 696
pokonują ich Kimmeriowie). Znamy imiona dwóch władców: Gordiosa,
mitycznego założyciela stolicy Gordion (poł VIII wieku) i jego syna Midasa.
Najlepiej znanym miastem frygijskim jest Gordion (Yassi H.). Otacza je mur
obronny o złożonej konstrukcji (dwie ściany z wewnętrzną przestrzenią
wypełnioną gruzem), zachowane miejscami do 10m wysokości. Do miasta
prowadziła główna brama, osłonięta dwiema potężnymi basztami; prowadziła do
niej pochyła rampa. Za bramą otwierał się plac, na północ od którego, oddzielone
murem oporowym, stały budowle publiczne w formie megaronów. Największy z
megaronów (nr 3) mierzył 30 na 18m i jest uznawany za rezydencję władcy. Jego
szeroka nawa prawdopodobnie podzielona była na trzy węższe pomieszczenia.
Megaron 4 interpretuje się natomiast jako świątynię, gdyż wzniesiono go na
tarasie, na który prowadziły schody. Megaron 2 miał podłogę mozaikową ułożona
z kolorowych otoczaków w geometryczny wzór - jedną z najstarszych na świecie.
Na zachód znajdował się kompleks magazynowy. Domy znajdowały się poza
obrębem cytadeli. Zachowało się sporo dekorowanych elementów
architektonicznych, przede wszystkim dachówek malowanych w motywy floralne.
Podobną w charakterze dekorację odkryto w Pazarli, gdzie terakotowe płytki
dekorowane były również przedstawieniami ludzi. Obok miasta Gordion położona
jest nekropola złożona z ponad 80 kurhanów różnej wielkości. Największy z nich
ma nadal wysokość 66m i obwód u podstawy ponad 1 km. Większość grobowców
5
została obrabowana, jednak w jednym z nich MM, odkryto nienaruszoną komorę
grobową. Mierzyła ona 6 na 7m i została zbudowana z drewnianych belek o
grubości 60cm. W grobie znaleziono jeden szkielet (mężczyzna 1.6m, ok. 60 lat)
oraz bogate wyposażenie: 30 mebli z drewna 169 naczyń z metalu, w tym 3
wielkie kotły na żelaznych trójnogach. Grób przypisywano najsławniejszemu
frygijskiemu władcy, Midasowi, ale data dendrochronologiczna (742 p.n.e)
wyklucza tę identyfikację; może to być zatem grób Gordiosa, bądź nieznanego z
imienia władcy).
Rzeźba frygijska znana jest z przedstawienia bogini Kybele znalezionego w
Bogazköy, w niewielkiej kapliczce w bramie miejskiej. Pokazuje ona siedzącą
boginię, ubraną w długą szatę i wysoką koronę na głowie. W jednej ręce trzyma
czarkę, w drugiej ptaka. Towarzyszą jej dwie mniejsze postacie muzyków. Inne
pradstwaienia znane są przede wszystkim w postaci wykutych w skale fasad
(Yazilikaya). Wydaje się, że posągi umieszczano tak, że dekorowana ściana
sanktuarium stanowiła obramowanie dla wyobrażenia bogini. W okolicach Ankary
znaleziono też trzy płyty reliefowe z przedstawieniami zwierząt.
Najbardziej typowa ceramika frygijska to bogato dekorowane naczynia z
jedno lub wielobarwnymi wzorami malowanymi, oddawanymi ciemną farbą na
jasnym tle. Motywy to stylizowane wizerunki zwierząt, postaci ludzkie,
stylizowane na sposób przypominający archaiczne malarstwo wazowe Grecji,
wreszcie motywy geometryczne czy roślinne. Charakterystyczną formą są pękate
dzbanki z wyciągniętym do góry uchem, ale występuje wiele innych form, m.in.
kratery i rytony.
6