1

Programy i dyskusje literackie okresu pozytywizmu (BN) oprac. Janina Kulczycka-Saloni

STAN BADAŃ. POPRZEDNICY

Okres pierwszy – lata 1881-1939: ludzie piszący o swoich czasach
Okres drugi – lata 1939-1980: praca z perspektywy lat, ale z dobrymi materiałami

Piotr Chmielowski Literatura polska ostatnich lat szesnastu (1881).

•

scharakteryzował program społeczny „młodych” i oparty na nim program literacki

•

batalie estetyczne epoki ujął jako spór między idealizmem a realizmem

Kazimierz Wóycicki Walka na Parnasie i o Parnas (1928).

•

książka poświęcona pamięci Chmielowskiego

•

tak jak Chmielowski szukał materiałów głównie w prasie

•

dzielił prasę na „młodą” i „starą”

•

pozytywizm traktował jako walkę tych obozów na argumenty, rzadziej na dzieła

Postulowano literaturę dla szerokiego odbiorcy. W prasie zdemokratyzowała się literatura i krytyka.

Po 1939 r. nadal analizowano prasę i publicystykę, gł. Prusa, Sienkiewicza, Orzeszkowej,
Dygasińskiego, Konopnickiej i Świętochowskiego – w tej epoce twórcy byli równocześnie
teoretykami literackimi! Więcej, pisarze prawie zawsze debiutowali jako felietoniści!

GALICYJSCY POPRZEDNICY POZYTYWIZMU

Założenia ideowe publicystyki galicyjskiej, które antycypowały pozytywizm warszawski:

•

praca organiczna zamiast walki zbrojnej; troska o materialny byt narodu

•

literatura jako narzędzie propagowania i realizowania programu politycznego i społecznego

•

krytyczny stosunek do romantyzmu

•

krytyczny stosunek do epigonów współczesnych, gł. poetów Królestwa Polskiego

•

powieść jako gatunek najwłaściwszy duchowi epoki

•

pisarz nie natchniony, ale wykształcony i obeznany z ideami europejskimi

Myśli te nie dotarły ani do tych, których zwalczały, ani do późniejszych ich kontynuatorów.

MŁODOŚĆ POZTYWIZMU (do 1881 r.)

Autorzy doskonale kamuflowali swe myśli, tak, by cenzura nie mogła im nic formalnie zarzucić.

Walka o nową literaturę
Literatura miała reedukować społeczeństwo.

•

uwolnić od szlacheckiej przeszłości, politycznego zaangażowania w losy Europy

•

w miejsce metafizyki i przesądów klasowych stawiała szacunek dla ludzi pracy i narodu

•

zamiast kultu jednostki dała model światłego, umiarkowanego i ostrożnego obywatela

•

patriotyzm walki zastąpiła patriotyzmem pracy i dnia codziennego, ale nigdy nie porzuciła
dążeń narodowowyzwoleńczych! tylko odsuwała je w czasie

Mimo pozorów apolityczności, była to więc literatura zaangażowana.

2

Twórca dzieła literackiego
Nowy pisarz nie mógł mieć cech romantycznych, czyli nie mógł być wieszczem piszącym pod
natchnieniem i nie biorącym odpowiedzialności za poetyckie i społeczne skutki swej twórczości.

Miał obserwować życie, opisywać je, będąc intelektualnie przygotowanym. Nie miał żadnych
przywilejów przez samo przynależenie do klasy „piszących”.

Sztuka ma głównie cele wychowawcze, mniej poznawcze. Lekceważono poezję.

Nowy czytelnik i nowy bohater
Literatura skierowana była do wszystkich. Nie pisała o porucznikach, ale o inteligentach.

Sprawa poety i poezji
Poezja to twór epoki minionej, nie spełnia warunków racjonalizmu, obiektywizmu i utylitaryzmu.
śą

dano od niej komunikatywności i zaniechania spraw osobistych, filozoficznych.

Ubolewano nad jej upadkiem. Marzono o pozytywistycznym Mickiewiczu.

Stanowisko „starej” prasy
„Starzy” cenili poezję, mówiąc, że nie należy od niej nic żądać, ale być wdzięcznym za to, co daje.

Hierarchia tematów literackich według Kazimierza Kaszewskiego:

•

sprawy codzienne, który zajmuje się proza, zbliżona bardziej do nauki niż literatury

•

sprawy najistotniejsze, zasadnicze, którymi zajmuje się poezja

Walka o powieść
Powieść stawała się mieszczańską epopeją, wychowywała nowego, zaangażowanego ziemianina.

Najważniejsze zalety powieści:

•

przystępność, przez co może zdobyć czytelników wszystkich stanów (Biblia pauperum)

•

zawartość intelektualna i ogólnoświatopoglądowa

•

możliwości wychowawcze, pośrednictwo między intelektualistami a społeczeństwem

Miała zerwać z bohaterem niezwykłym i zbliżyć się do życia. Potępiano „sztukę dla sztuki”.

Nowy czytelnik
Literatura przekonywała, że po klęsce powstania istnieje jeszcze możliwość odrobienia
cywilizacyjnego zapóźnienia Polski, a nowy obywatel musi być wykształcony.

literatura tendencyjna i „dla pokrzepienia serc”

Pisarze nie mogli tylko opisywać zła, ale musieli otworzyć perspektywy na przyszłość.

Zarzuty „starej” prasy
Spory zaczęły się już w 1872 r., ale główne ich nasilenie przypadło na lata 80.

Występowano przeciwko braku moralności, utylitaryzmowi, rozwojowi dziennikarstwa.

•

Kraszewski pisał, że wada moralna utworu jest też jego wadą artystyczną

•

uważano, że postulaty „młodych” zabiją gatunki wyższe, a rozwiną powieść, komedię

•

mówiono o doktrynerstwie społecznym i powierzchownym sceptycyzmie felietonistów

Tarnowski stał w opozycji do młodych, ale opierał się na tych samych, co oni przesłankach.

•

zauważał ubóstwo poezji epigońskiej, nie usprawiedliwiał go, ale uważał, że romantyzm
wyczerpał wszelkie ideały, zastąpienie jej przez powieść było w tej sytuacji naturalne

•

stawiał powieści zadania wychowawcze, ale miał inną podstawę ideową tego wychowania

3

Stosunek „młodych” do romantyzmu
„Młodzi” zżyci byli z romantyczną poezją, którą czytali w młodości, w konspiracji.
Ich antyromantyzm nie dotyczył wielkich romantyków, ale ich epigonów.

Jako pierwszy ks. Franciszek Krupiński potępił romantyzm za niechęć do nauki i uczonych, za brak
odpowiedzialności za konsekwencje natchnienia.

Włodzimierz Spasowicz krytykował romantyzm.

•

autorzy stali na drodze postępu, m.in. Wincenty Pol

•

Władysław Syrokomla to pionier postępu – człowiek pracy o nastawieniu antyfeudalnym

•

Spasowicz uznawał romantyzm za pewien fenomen historyczny! – potępiał polityczne
konsekwencje poezji (powstanie styczniowe), ale zachwycał się artyzmem dzieł

Koncepcja krytyki
„Młodzi” upomnieli się o prawo krytyki spraw polskich, również literatury.

•

postulowano obiektywizm ocen krytycznych, analizę dzieła metodami naukowymi

•

krytyk musi mieć wykształcenie ogólne, a nie czysto literackie

Bilans sporu „starej” i „młodej” prasy
Miał on wymiar polityczny – dotyczył oceny powstania styczniowego.
Zadebiutowało w jego czasie wielu pisarzy, którzy w przyszłości zajęli czołowe miejsca w kraju.

OKRES DOJRZAŁOŚCI

Nowa sytuacja ogólna
„Młodzi” wytworzyli ferment intelektualny, ale nie potrafili wprowadzić postulatów w życie.
Zyskali dwóch przeciwników – neokonserwatystów i ruch robotniczy.

Nowa problematyka społeczna
Nastroje i tematy publicystyki literackiej lat 80.:

•

komentowanie i obrona dzieł (np. Sienkiewicz o powieści historycznej, Prusa Słówko o
krytyce pozytywnej)

•

ocena okresu już zakończonego, tj. „młodego pozytywizmu” – krytyka optymizmu literatury
tendencyjnej

•

zupełny brak optymizmu, dawni „młodzi” zawiedli się na ziemianach i mieszczanach

•

spór między idealistami i historyzmem a realistami (szala przechyla się na korzyść
realistów, również w malarstwie)

Powieść dojrzałego realizmu
Realiści wyróżnili zadania poznawcze sztuki – zyskała ona charakter nieodtwórczy, oryginalny.

Rozwinęła się teoria powieści, jej geneza, technika, zadania i możliwości (np. Orzeszkowa, Prus).

Prus uważał, że tworzenie powieści ma dwa etapy: obserwacja (w czym pomaga nauka) i obróbka
materiału (w czym pomagają uzdolnienia literackie). On sam różnił się od reszty pisarzy tym, że to
fizyka, a nie literatura była jego podstawowym wykształceniem.

•

wymagał od pisarzy odkrywania nowych praw, a nie powtarzania się

•

wyróżnił zawód pisarza, ale nie na zasadzie praw, lecz obowiązków

•

niekonsekwentnie (!) kazał artyście sięgać do rzeczy ukrytych, do esencji bytu, metafizyki

4

Sprawa naturalizmu
Początki zainteresowania naturalizmem sięgają roku 1876. W Polsce nie miał on jednak warunków
rozwoju i kiedy w latach 1880-82 rozkwitał w Europie, u nas był zwalczany (np. Sienkiewicz).

Polski „Wędrowiec” (1884-88) skupił w Paryżu zainteresowanych nowatorskim impresjonizmem w
malarstwie i naturalizmem w literaturze (np. Dygasiński, Witkiewicz, Sygietyński).

•

podjęli problem ciężkiej sytuacji ekonom., wpływającej na materialne położenie twórców
(preferowanie towaru taniego, a więc bezwartościowego)

•

naturę stawiali nad narzuconą konwencję artystyczną; mimetyzm nad fantazją

•

dzieła nie powinno się oceniał według tematu, ale według warsztatu; nie powinny więc one
być podporządkowane służbie społeczeństwu

•

co ciekawe, Sygietyński nie w Zoli, ale we Flaubercie widział mistrza naturalizmu

•

Prus drukował tu swoją Placówkę, pierwszą oryginalną powieść naturalistyczną w Polsce

Prus był zwolennikiem literatury ukazującej prawdę o życiu za pomocą języka i tematyki. Nie
akceptował jednak nigdy ekstremizmu w ukazywaniu zła i zepsucia. Nigdy nie wstąpił jako
zwolennik naturalizmu.

Problem powieści historycznej
Mimo początkowej niechęci do historyzmu, powieść ta nie umarła śmiercią naturalną.

•

dawniej uprawiali ją Józef I. Kraszewski oraz Teodor T. Jeż

•

nowy dział w jej historii zaczął Sienkiewicz powieścią Ogniem i mieczem

Zarzuty pod adresem powieści historycznej:

•

propagowanie tradycjonalizmu i fideizmu

•

budzenie skłonności szowinistycznych i antydemokratycznych

•

odwracanie uwagi od współczesności

Doceniali jednak jej wartość w kamuflowaniu ważnych przesłań i idei.

POZYTYWIZM WOBEC NOWYCH PRĄDÓW I NOWYCH LUDZI

Sytuacja Polski w latach 80. XIX wieku nie sprzyja pozytywizmowi.

•

dojrzewa i krzepnie ruch robotniczy, który (wraz z inteligencją mieszczańską) atakuje
współczesną kulturę jako wytwór burżuazji

•

przybiera na sile ruch ludowy, który zyskuje sympatyków wśród inteligencji

•

załamuje się scjentyzm zachodnioeuropejski, pojawia się dekadentyzm

•

krytycyzm w stosunku pozytywizmu widać też w publicystyce

Realiści ulegają nastrojom depresji i zniechęcenia (Lalka). Pojawia się nowy bohater – dekadent.

Moderniści i pozytywiści współistnieją przez jakiś czas i oddziałują na siebie wzajemnie.

•

stare pokolenie pilnie śledzi i recenzuje dzieła młodych (gł. Stanisława Wyspiańskiego),
dostrzegając w nich renesans wątków romantycznych (duchy) i tradycji poezji wieszczej

•

pozytywiści nie bronili się, choć musieli odejść w pełni sił twórczych; zawiedli się jednak,
bo czekali na pełny renesans romantyzmu z nową Golgotą, a znaleźli tylko pesymizm

** E.Z.**