Programy i dyskusje literackie okresu pozytywizmu (BN) oprac. Janina Kulczycka-Saloni

Feliks Bogacki Tło powieści wobec tła życia

Praca (wg Milla) broni od znudzenia, jest źródłem bogactw i zasobów. Są jednak ludzie, którzy nie pracując żyją lepiej od pracujących ciężko - takich sławi powieść, bo takich lubi estetyka. Gdyby żyć estetycznie, chodzilibyśmy bosi, nadzy i głodni.

Powieściopisarze sławią życie łatwe, bo boją się, że o innym nikt nie będzie chciał czytać. A przecież powieść powinna stwarzać potrzeby i upodobania.

Powieść pisze o szlachcie rodowej, nie o mieszczanach czy, nie daj Bóg, chłopach.

• a John Bial mówił: Kiedy Adam kopał, a Ewa przędła, gdzież wtedy był szlachcic?

• Voltaire: Kiedy zobaczę, że szlachta rodzi się z ostrogami u nóg, a chłop z siodłem na plecach, wtedy dopiero uwierzę w wyższe pochodzenie i zadanie na świecie rycerstwa

• doktryny dzielące na klasy według pochodzenia są anachronizmem, a u nas pokutuje wizja szlachetczyzny, inaczej - kastowości

Powieść powinna umoralniać. Moralność to pożyteczne społeczne przyzwyczajenie jednostek. Człowiek żyje z pracy, która jest użyteczna społecznie, a więc moralna.

W powieści nie ma człowieka pracy, bo bohaterowie pochodzą z salonów, a kobiety płaczą, wzdychają lub rysują, malują i grają. Jedynym uczuciem kobiety jest popęd płciowy. Bohater czasem oddaje się pracy, gdy dostaje arbuza, ale jest ona mgliście przedstawiona i bezmyślna.

Tymczasem tajemnicą poczytności powieści np. Kraszewskiego jest to, że świadomie zniżyli się do dołów, i dół przyjął ich przychylnie (krytycy, np. Kremer, zarzucają im te nikczemne figury).

Niższe warstwy w powieści są oglądane jako:

• dziwne eksponaty (np. chłopskie wesele)

• zbrodniarze, mordercy, podpalacze, oczywiście natychmiast surowo karani, bo psujący estetyczny wizerunek świata

• obiekty, które można postawić w komicznym położeniu i śmiać się z nich do woli

Romantyzm, sielanka i sentymentalizm wprowadziły do literatury prosty lud, by wrócić do natury. W rzeczywistości romantyzm stworzył dziwne fantazmaty, których lud nigdy nie tworzył, przerost formy nad treścią. Sentymentalizm stworzył pasterki w kapeluszach pijące rosół (niby chłopski), zapominając o prawdziwych chłopkach (wyjątek - Chata za wsią Kraszewskiego).

Powieściopisarze nie potrafią zainteresować zwykłymi okolicznościami codziennego życia, więc wprowadzają na szeroką skalę fantazję i cudowność.

Wystarczy przedstawić człowieka właściwie, jako istotę czującą i myśląca, by powieść stała się ciekawa (np. Kraszewskiego Budnik, powieści Chatriana i Dickensa). Bez małych i zapomnianych cząsteczek nie byłoby tego obrazu całości, który podziwiamy.

Wszystko w życiu jest zwyczajne. Nadzwyczajność to zwyczajność w nieco wyższym stopniu.

Powieściopisarze stworzyli sobie kategorię trafu i cudu (Ferry, Dumas ojciec, Feval, Poe).

Przekonanie, że życiem człowieka kierują stałe prawa, które pozwalają mu poczuć i poznać własne siły, wskazują kierunek ich najkorzystniejszego wykorzystania - jest umoralniające.

Gapiowate spuszczenie się na traf, przekonanie o naszej niedołężności wobec fatum - wywiera złe skutki, osłabia nasze siły, odejmuje wiarę w siebie.

** E.Z.**

Piotr Chmielowski Młode siły

Dawna krytyka, wydająca wyroki, co jest dobre, a co złe, była jak meteorologia - jak mówiła, że będzie słońce, to padał deszcz, jak mówiła, że coś jest super, to szybko o tym zapominano.

Teraz krytyka usiłuje zrozumieć i wyjaśniać pisarza i dzieło. Może więc spokojnie mówić o nowościach, nie bojąc się kompromitacji.

Dawna literatura miała bohaterów jednoznacznie pozytywnych i jednoznacznie negatywnych, musiała więc w pewnym momencie stać się nudna lub zmieniać swoje ideały.

Balzak pierwszy w Komedii ludzkiej zaczął patrzeć na ludzi obiektywnie.

• artysta nie musi rezygnować ze swoich sympatii i antypatii, ale nie może ich narzucać (opisując śmierć kochanego ojca, nie musi pisać ach, jak mnie to zasmuca!, ma tylko rzetelnie ją przedstawić, a wrażenie, jakie wywrze, zależy już od wrażliwości czytelnika)

• należy patrzeć na bohaterów i świat obiektywnie, przedmiotowo

• romantycy woleli świat stwarzać niż poznawać, teraz naturaliści doszli aż do przesady

• polscy pisarze przedmiotowo: Mickiewicz Pan Tadeusz, Kraszewski w pierwszym 10-leciu

• gatunki przedmiotowe: powieści ludowe, romans mieszczański

** E.Z.**

Piotr Chmielowski Niemoralność w literaturze

Literatura jest dobrem powszechnym i powinna podlegać ocenie ogółu. W Polsce brak jednak dojrzałości umysłowej. Ogół ocenia literaturę jedynie pod względem moralności.

Panuje zakłamanie moralne - oficjalne stanowisko nie pokrywa się z rzeczywistością.

Bezrefleksyjnie nazywa się autorów „skandalicznych” powieści niemoralnymi.

• sądy te wpływają na umysły słabe i nie myślące, czyli na większość

• głoszą je ludzie „uczciwi i prawi”, rzekomo dbający o dobro młodzieży, doświadczone matrony, które chcą chronić pociechy przed szyderstwem i przed namiętnościami

• Zachód uważają za zły, a czerpanie z niego równa się zatracie własnej tożsamości

• wszystkie książki muszą być moralne, bo jeśli gorszą dzieci, to zgorszą i dorosłych

Niemoralność to:

• zdzieranie ludziom iluzji z duszy, doszukiwanie się w ich czynach nie pobudek wielkich, ale prostego, egoistycznego interesu

• wprowadzanie zmysłowości do miłości, bo to zezwierzęca człowieka

• rozbieranie instytucji społecznych, gł. rodzinnych i kościelnych (choćby było w nich dużo błędów, bo po co zniechęcać ludzi do tego, co istnieje, karząc myśleć o lepszej przyszłości)

• wleczenie czytelników po błotach (choćby miało to prowadzić do wydźwignięcia)

Estetycy wyganiają niemoralność z literatury za pomocą haseł sztuki dla sztuki, piękna (które nienawidzi brzydoty fizycznej i moralnej) oraz ideału.

• brzydota jest dobra tylko dla kontrastu, powinno jej być jak najmniej w sztuce

• a przecież ideał zakorzeniony jest w warunkach życiowych, które sztuka ma przedstawiać

• nakładają na literaturę więzy, a przecież ona nie istnieje bez nowych myśli i rozwoju

Jesteśmy obecnie dużo „moralniejsi” niż dawniej. Przykłady utworów uważanych za moralne:

• Pan Tadeusz: scena z mrówkami wywołuje śmiech, nie ma się co oburzać

• Kraszewski ma dużo scen pisanych z namiętnością, siłą i jaskrawością (np. opisy domów prostytucji w Latarni czarnoksięskiej)

• literatura ludzi opisywała takimi, jacy są w rzeczywistości

• tak pisali: Homer, Anakreont, Dante, Boccaccio, Szekspir, Cervantes, Kochanowski, Mickiewicz, wszystkie umysły wielkie

Literatura upada, gdy społeczeństwo karleje, gdy opiera się na dewocji, konwenansie i sentymentalizmie, pomijając główne zasady moralności.

Najrealniejsze prawdy życia i stawianie sobie za cel niedoścignionych ideałów mogą zniszczyć wiele jednostek, ale taka jest cena postępu - słabi giną.

Nie chodzi o epatowanie niemoralnością i samą zmysłowością. Wystarczy oprzeć się na prawdzie. Propagują nie moralność, ale prawdę.

Prawdziwa niemoralność w literaturze to sprzeczność przekonania wewn. z wypowiedzeniem zewn.

• lubowanie się w scenach wstrętnych dla samej ich plastyki

• spekulowanie na zmysłowość i drażliwość ludzką bez wyższego celu

• nie fakty, ale sposób ich przedstawienia

Literatura powinna być obrazem, a nie parawanem życia. Nie może zapatrzeć się w przyszłość i nie dostrzegać blasków teraźniejszości, ale nie może jej też gloryfikować, by „nie mącić spokoju”.

** E.Z.**

Piotr Chmielowski Utylitaryzm w literaturze

Dotąd artyści wyróżniali się ze społeczeństwa - roztargnieniem, melancholią lub bachusową wesołością, brakiem pojęcia o praktycznej stronie życia, lekkością usposobienia.

Teraz każdy człowiek ma być użyteczny. A artysta - nauczyciel społeczeństwa, przede wszystkim.

• muszą znać i rozumieć cele i obowiązki społeczeństwa

• pisarz ma żyć życiem ogólnym, a nie swoimi osobistymi przypadkami

• trzeba porzucić bajki o natchnieniu i ustalić zasady tworzenia

• trzeba mieć samowiedzę swoich czynów, tj. znać ich cele, środki i skutki

• poeci nie mogą tylko narzekać na obecne czasy, powinni starać się je poprawiać lub chociaż rzetelnie opisywać (realizm) - rzeczywistością można przewodzić, gdy się ją zna i nią żyje

• społeczeństwo idzie do przodu, literatura musi za nim nadążyć

Dewiza św. Pawła jest bardzo aktualna: Kto nie pracuje, nie powinien jeść.

Autor ma być przede wszystkim obywatelem, nie skupiać się na frazesach, ale na użytecznej treści.

Dzieła będą jednolite, bo będą dążyć do rozwoju i udoskonalenia społeczeństwa.

** E.Z.**

Feliks Ehrenfeucht O prawdzie w literaturze

Mówi o nowej literaturze, o jej charakterze i celu jako pożytku ogólnym.

Domeną życia ludzkiego jest postęp, a myśl - istota człowieczeństwa - jest motorem tego postępu. Myśl jest matką wiedzy, wiedza matką postępu - więc człowiek jest przyczyną i twórcą postępu. Celem jest dobro ludzkości. Osiąga się je za pomocą trzech czynników moralnych - myśli, uczucia i woli.

Wybitne jednostki kreślą nowe tory postępu. Zwroty są dowodem postępu.

Postęp jest szybszy tam, gdzie nie ma fanatyzmu i zapleśniałych przesądów, egoizmu i ciasnoty umysłów. W innym przypadku działa powoli, ale działa, bo obejmuje wszystkie dziedziny życia.

Stopień cywilizacji, rozwój intelektualny i moralny można poznać przez literaturę czyli to, co jest pisane w duchu postępu, dla kształcenia, rozwoju myśli i ducha, rozwoju moralno-społecznego.

Pojedynczy utwór nosi cechy wszystkich utworów autora:

• pisarz to: literat, autor prac naukowych, społecznych, obyczajowych, ekonomista, filolog, prawnik, historyk, badacz przyrody, estetyk, poeta, powieściopisarz, dramaturg

• pisarze kroczą pewną drogą na podst. zdobytej wiedzy, zamiłowań, wzorów, doświadczeń życiowych, prób zrozumienia potrzeb czasu i ludzkości; pomaga im talent

• każdy autor ma swoją specjalność, odrębność, kierunek, który kształtuje temat jego dzieł, bohaterów i styl na te podstawie zawsze można rozpoznać autora i jego epokę

Stosunek między pracami jednego autora a dziełami grupy pisarzy określonego gatunku:

• działają na nich te same warunki i wpływy zewnętrzne, tworzą pewien rodzaj podobieństwa, wspólny kierunek ich prac

• ta grupa pisarzy, którą objęty jest pojedynczy autor, to inaczej szkoła

• różnice intelektualne i różnice talentu sprawiają, że ich dzieła będą zróżnicowane

• szkołę przygotowuje czas, ogólne pojęcia, obyczaje, życie, a tworzy ją wyższa myśl, geniusz, wybitny obserwator i talent pisarski, wokół którego skupiają się inni

• przykład: Krasicki i Naruszewicz (satyrycy, wysoko wykształceni, pojęcia, czas i zepsucie obyczajowe nadały im wspólny kierunek; Krasicki miał większy talent, Naruszewicz miał siłę pióra, rozumiał i miłował naukę)

• przykład: Mickiewicz i Odyniec, Korsak, Chodźko, Gorecki, Massalski i in.

Co jest celem literatury?

• oczywiście pożytek i piękno

• życie to walka o byt - walka pobudza do działania - działanie wyrabia siłę; siła jest moralna (siła myśli - ma prowadzić badania dla ulżenia ludzkości) lub materialna

• literatura piękna ma się opiekować życiem, bo ono jest pięknem

• piękno nie jest samo dla siebie, gdyby nie było wzorów natury i życia, nie byłoby fantazji

• piękno nie jest tylko dla przyjemności, pożytek jedynie je uszlachetnia

• estetycy sobie zaprzeczają - mówią, że piękno nie może być ograniczane więzami realności, a zarazem ograniczają jego zasięg do rzeczy ładnych i przyjemnych

• Kraszewski zaczął ukazywać nędzę, niedolę i pracę - nie można bawić się w bańki mydlane

• literatura ma badać i rozbierać życie, wyciągać wnioski, uczyć i kształcić

Charakter utworów literackich:

• w utworach musi być widoczny charakter rzeczywistości

• celem powinna być prawda i realne pojmowanie życia, ze wszystkimi jego cieniami

• realizm ma działać w imię pożytku społecznego i dobra ogólnego

• nie trzeba dokładnie kopiować formy zewn., a jedynie treść, charakter faktu - trzeba odłożyć sceny i fakty poboczne, a skupić się na streszczeniu wybitniejszych odcieni pojedynczego lub społecznego życia

• wszystko powinno być systematyczne, zwięzłe i analogiczne do życia społecznego

• pisarz powinien być wszechstronnie wykształcony, znać nauki społeczne, ludzi, charaktery, umieć obserwować, być bystrym, dowcipnym i twórczym = talent

• można stworzyć ideał rzeczywistości na podstawie obserwacji ku pożytkowi społecznemu geniusz, który to zrobi wyprzedza czas, tworzy nową epokę i jej ideały racjonalny idealizm

• potępiane są ideały niedościgłe, istniejące dla samych siebie

• bohaterem ma być rzeczywisty człowiek o jasno i prawdopodobnie określonej działalności, charakterze i stosunku do życia i społeczeństwa mają być wskazówką, jak walczyć z przeciwnościami, wyciągać z nich możliwe korzyści

• poglądy autora powinny być pozytywne, wolne od przesądów religijnych, konwencjonalnych, koteryjnych i stronniczych, oparte na zdrowym rozumowaniu i sprawiedliwym sądzie

• autor powinien patrzeć na życie z miłością bliźniego i racjonalna pobłażliwością

• a więc: rzeczywistość za tło, sumienie w osądzie, rozum i logika za podst. nauki w powieści

Największych grzechem obecnej literatury jest pogląd, że nie wypada ukazywać tego, co nieestetyczne, niemoralne, niepiękne, niewesołe i bolące.

Niemoralność w literaturze to sprzeczność między smutnymi faktami życia a jej milczeniem.

Prawda jest jedyną drogą do podniesienia moralności społecznej.

** E.Z.**

Franciszek Krupiński Romantyzm i jego skutki

W romantyzmie piękno było celem samym w sobie, sztuka nie miała uszlachetniać społeczeństwa, lecz przyczyniać się do rozwoju idei bezwzględnej. Jeśli oddziaływała na społ., to tylko pośrednio.

Dziś celem sztuki jest rozwój ludzkości. Nie wypływa ona z jakiejś odosobnionej idei, ale jej źródłem jest uczucie piękna, potrzeby społeczeństwa, okoliczności rozwoju.

Oceniając sztukę nową, nie pytamy tylko, czy jest dobra czy zła, ale też, jakie idee kierowały poetą i jakie miał cele, jak oddziałał na współczesnych.

Jak romantyzm przyczynił się do postępu ludzkości?

• pisze się zawsze dla czytelników, by bawić lub/i uczyć; autor oddziałuje więc na uczucia, wolę i rozum odbiorcy

• dla dobrego rozwoju, trzeba, żeby te trzy czynniki były zharmonizowane; literatura ma więc mniejszy lub większy wpływ na ukształtowanie społeczeństwa

• romantyzm wpłynął dodatnio na rozwój poezji, ale ujemnie na rozwój nauki i bieg spraw społecznych - za bardzo skoncentrował się na uczuciach, pomijając rozum

Cechy poezji romantycznej i jej skutki:

• (1a) uczucie czasem zwraca ku przedmiotom nikczemnym i pospolitym, zamieniając się w ckliwą sentymentalność (kwilenie przy bladym blasku księżyca)

• (1b) często zwracali się ku przedmiotom wspaniałym, skłaniając czytelnika do zadumy

• (1c) niemało stworzyli karykatur wynikłych z koncentrowania się na samym uczuciu, które rozum przestał kontrolować (Mickiewicz kazał „mieć serce i patrzeć w serce”, „łamać czego rozum nie złamie”) - okazało się, że czego rozum nie złamie, temu uczucie nie pomoże

• ludzkość oderwała się od rzeczywistości, nagle dostrzegła przed sobą przepaść

• (2) romantycy epatują niezwykłością, upiorami (choć wg Brodzińskiego poezja w ogóle, a rom. w szczególności musi mieć trochę mistycyzmu)

• poezja powinna idealizować ludzi i zdarzenia wg skali prawdopodobieństwa, nie może podsycać wiary w upiory i widma, będące tworem ciemnoty

• (3) nieład w czynach i myślach, pogarda nauki i doświadczenia są efektem postawy wyboru uczucia, a nie szkiełka i oka; prowadzą do egzaltacji, a potem rozczarowania i zawodu

• (4) romantyzm ożywił tradycję, poetyzował przeszłość, wspomniał dawne klęski i triumfy, ale skoncentrował się na szlacheckich czasach, bo Polska prawdziwych wieków średnich nie miała (nie miał ich kto nauczyć, co cenić, bo brakło krytyki historycznej, oceniano historię przez pryzmat monarchii lub demokracji, widząc tylko szlachtę, a winę za zło zrzucano na okoliczności zewnętrzne)

• klasycy wybierali bohatera i wydarzenie wzniosłe (np. wyprawa pod Chocim, Czarniecki), znane, a więc podobne do rzeczywistości i mogące zbudować czytelnika; romantycy pisali o mało znanych czasach (Krzyżacy, czasy kronikarskie), przez co i postaci były mało wiarygodne

• zachowali z przeszłości ujemne strony, które wydawały im się dodatnie: zajazdy, burdy, niekarność; dzieje były dla nich gmatwaniną przypadków, a nie ciągiem przyczynowo-skutkowym

• przeszłość jawiła się im jako Chrystus niewinnie ukrzyżowany, który wszystkich zbawi, przeszłość postawili w centrum (jak w układzie Ptolemeusza - Ziemia)

Typ, ideał romantyzmu to:

• zapaleniec, fantastyczny marzyciel, na poły bohater, na poły szaleniec

• chce pchnąć świat na nowe tory, ale nie liczy się z faktami

• trochę sceptyk, trochę idealista, trochę mistyk, trochę panteista

• o sobie mówi:

Oto ja sam, jak drzewo zwarzone od kiści!

Sto we mnie żądz, sto uczuć, sto uwiędłych liści. (Słowacki, Kordian)

• ma swoją religię i swoją moralność

• ma swoje wyobrażenia o przeszłości i pogląd na teraźniejszość

• demokrata lub arystokrata, w zależności od wychowania

• jest nienaturalną i nieprawdopodobną mieszaniną charakteru, to karykatura człowieka

Klasycy zarzucali romantykom prowincjonalizmy i niegramatyczne zwroty, ale akurat język oni zepsuli najmniej.

Gorsze skutki odbiły się na pokoleniu doby romantyzmu:

• mierzono siły na zamiary, a nie zamiar podług sił

• pogardzono rozumem i doświadczeniem

• chciano mierzyć wszystko uczuciem, gdy w innych krajach rozum brał górę

• cofnięto umysły do dzieciństwa, przywołując duchy i upiory

Dzisiejsze prace o dawnych epokach poniewierają klasykami i bezkrytycznie wielbią romantyków. A klasycy byli ogniwem rozwoju myśli i poezji, bez których romantyzm by się nie pojawił.

Z czasem zmieniają się estetyczne wyobrażenia i to w stosunku do nich powinny być oceniane dorobki epok.

I klasycy, i romantycy byli koniecznymi przejawami myśli polskiej oraz dążeń i ogólnoeuropejskich wyobrażeń.

** E.Z.**

Eliza Orzeszkowa Kilka uwag nad powieścią

Dowiedziono, że to społeczność kształtuje piśmiennictwo, a nie odwrotnie.

• pisarz, pod wpływem natchnienia i wiedzy, uwydatnia dla ogółu myśl z ogółu wziętą

• czasem potrzeba, żeby pisarz wydobył na światło dzienne nową ideę, o której wszyscy już myślą, ale do końca uświadamiają sobie jej znaczenie

• autor nie może pisać o tym, co ludzi już nie zachwyca, mimo że może trwają przy tym z przyzwyczajenia

I.

Powieściopisarz powinien najbardziej wsłuchiwać się w ducha czasu. Musi posiadać natchnienie, wiedzę, ale i żyć z ludźmi.

Dlaczego powieść rozwinęła się dopiero w XIX wieku?

• wieki średnie były czasami wybujałej fantazji - stąd obronne zamki feudalizmu, ascetyzm w monasterach, wizje piekieł, awanturnicza i bezcelowa rycerskość

• renesans to epoka rozumu i szukania prawdy, dając powoli podstawy dla piśmiennictwa

• dopiero w XIX wieku utworzyła się klasa powieściopisarzy - między uczonymi a nieoświeconymi, łączyli wiedzę z fantazją

II.

Fantazja w powieści wpływa na formę, wiedza zaś na wewnętrzną myśl.

Charakterystyka powieści tendencyjnej.

• bardziej działa na rozum niż na wyobraźnię

• nie musi ona mieć nudnej formy, po prostu nie może opisywać zjawisk nadnaturalnych

• jej prekursorami byli Wiktor Hugo (Nędznicy - walka człowieka z ustawami i przesądami, nędza ludzkości, Pracownicy morza - walka człowieka z naturą) i George Sand (Monsieur Sylvestre - szczęście zacnej i serdecznej miłości) - choć oni też zaczynali od fantazji i awantur średniowiecznych

III.

W Polsce powieść była przed XIX wiekiem jeszcze słabiej rozwinięta niż w Europie.

• zabrakło u nas feudalizmu i rycerstwa oraz wybujałej fantazji

• na początku XIX wieku Franciszek Wężyk zaczął pisać powieści historyczne

• prekursorami nowej powieści byli Kraszewski (bardziej tendencyjny) i Korzeniowski (autor tylko jednej powieści tendencyjnej - Krewni - o wstręcie szlachty do przemysłu i rzemiosł)

• inny autor - Zygmunt Kaczkowski nadużywał powieści historycznej, za dużo pisał o rodzie Nieczujów, nie było tam już oceny i prezentacji typów ludzkich, ale sam opis obyczajów

• najlepsza powieść tendencyjna to Duch i krew Adama Pługa - szlachetność nie pochodzi z krwi, ale z ducha - to jej przesłanie

Nie jest prawdą, że powieść tendencyjna nie może być piękna. Prawda i piękno współgrają ze sobą.

Autor powieści tendencyjnej depcze zło, wydobywa prawdę i dobro z ciemności.

** E.Z.**

Eliza Orzeszkowa Listy o literaturze, list 1: Wiek XIX i tegocześni poeci

Współcześni poeci wypowiedzieli wojnę XIX wiekowi.

wiek XIX jest potęgą, bo stanowi konieczność dziejową

poezja jest potęgą, bo stanowi dobroczynny i niezbędny żywioł cywilizacji

wiek XIX nie zginie, bo jest skutkiem poprzedzających go przyczyn, musi najpierw zmienić
się w przyczynę, by dać początek nowym skutkom

poezja wobec tego musi zostać unicestwiona, wygląda na to, że to nieuchronna konieczność

Trzeba ten spór rozpatrzyć bez bałwochwalstwa dla epoki, ale i bez wstrętu, jaki okazują jej poeci.

Epoce nie brakuje wybitnych jednostek, idei i dążeń ku nim. Nie brakuje też talentów poetyckich, np. Leonarda Sowińskiego (tłumacz ukraińskich pieśni, w opozycji do pozytywizmu), Miron (Aleksander Michaux) i Wiktor Gomulicki, Asnyk - doskonale władają słowem.

Jak współcześni poeci określają stanowisko w świecie poezji i poetów?

• Poezjo! ty klęczysz kornie pośród stosu trupów, łzy niedoli błyszczą w twoim diademie, a wzrokiem ścigasz pochód Mojżeszowych słupów (Sowiński, Dział pieśni)

• Poezja z ramion krzyża modli się gasnąca (Gomulicki, W zwątpieniu)

• Poeci! my jak lunatycy, wpółsenni nawet w dzień i na ulicy (Miron, Na dziś)

• poezja przebywa wśród trupów, więc nic nie wie o żyjących; przybliża do krzyża, a więc nie widzi świata, bo po nim nie chodzi; poeci nic nie wiedzą o świecie - to lunatycy; o co chodzi z Mojżeszowymi słupami autorka nie wie

• poeci nie wiedzą, o czym mają mówić !, choć piszą w doskonałej formie

• Gomulicki Pytanie bez odpowiedzi - dopóki mówi o naturze, jest dobrze, on rozumie, co mówi i my go rozumiemy; tajemnicą zasłania się, gdy zaczyna mówić o człowieku i jego samotności, bycie wśród natury; nie umie odpowiedzieć na pytania o człowieka

• poetom brakuje miłości i wiedzy, uczucia i myśli !

• poezja złorzeczy społeczeństwu, więc społeczeństwo spogląda na nią z niechęcią

• poeci żyją przeszłością, nie integrują się z uczuciami i potrzebami nowych pokoleń

Zjawiska, którym wciąż hołduje poezja:

• ostracyzm (w dobie wprowadzania idei równości i nauki): mieszczan, bankierów, fabrykantów, kupców, nowych wynalazków, nauki

• doktryny absolutne, krępujące ducha, rozkazujące ludziom nie badać, nie myśleć

Poezja jest komunałem przyodzianym w piękne słowa. Zaczął Kornel Ujejski Skargami Jeremiasza (1847; gł. Skarga X: Chorał - Z dymem pożarów), a potem już poszło: zepsuty wiek XIX, tłusty bankier, sprzedajna niewiasta, niestała kochanka, prozaiczna chemia, bluźniercza ekonomia...

Poeci nie widzą ani ideałów postępu i rozwoju, ani krzywdy ludzkiej (prawdziwego krzyża).

Poeci muszą poznać i pokochać nowożytną ludzkość. Musza zrozumieć, że poeta nie ma być wciąż wpółsenny lub nieprzytomny szałem i rozczochrany, ale ma być wielki, mądry i twórczy, lecz zarazem ma być dla ludzi nauczycielem i uczniem, wieszczem i towarzyszem, wychowawcą i wychowankiem, a nawet gł. wychowankiem, sercem serc. Co nie znaczy, że nie mogą krytykować.

To nie pozytywizm i racjonalizm zabijają w ludziach potrzebę poezji, ale sami poeci.

Poezja stałą się bezsilna i obojętna, a powinna zapobiegać szerzeniu się materializmu życiowego, przewagi zmysłów nad umysłem, powinna dawać etyczną siłę światu.

** E.Z.**

Eliza Orzeszkowa O powieściach T.T. Jeża z rzutem oka na powieść w ogóle

Czym jest powieść?

• należy do dziedziny artyzmu

• należy do dziedziny wiedzy, gł. filozofii

Trudno ją więc tworzyć, ale za to zaspokaja największe władze umysłu: wyobraźnię i rozum.

Powieść nie jest zwierciadłem społeczeństw, bo one odbijają tylko powierzchnię rzeczy.

Najważniejsze momenty tworzenia dzieła to pomysł i kompozycja.

Cechy charakterystyczne pomysłu:

• powieść rodzi się zawsze przez zaobserwowanie sytuacji, która może być akcją dramatu, bo zawiera: kolizję sił sprzecznych, plastyczność kształtów, walkę i cierpienie

• pomysł należy całkiem do artyzmu, do sztuki

• potem pojawia się rozmysł i pytania: skąd?, dlaczego?, do czego to doprowadzi? - tworzy się sens filozoficzny, czyli idea powieści

• ważne jest, aby dostrzeżenie sytuacji poprzedzało wynalezienie idei lub lepiej, aby idea była zamknięta w sytuacji; daje to gwarancję jedności formy i treści

jedni zaczynają od idei, a potem sytuację tworzą, nie odtwarzają; powstają powieści dydaktyczne i sentymentalne

inni widzą sytuacje, ale nie mogą znaleźć ich filozoficznego sensu; powstają dzieła wstrząsające wyobraźnią i przyjemne dla widza, ale bez głębszej treści

Cechy kompozycji:

• porządkowanie części pomysłu, wykreślanie, układanie w harmonijną całość

• stopniowanie wrażeń, malowanie obrazów, postaci

• im logiczniej idea wyłoni się z dramatu, im samodzielniej dramat ukaże idee - tym lepiej

Powieściopisarz powinien posiadać talent - nie da się go zdefiniować, można go tylko dostrzegać i oceniać po objawach: bystrości spostrzegania, siły intuicji, lotności myśli, mocy słowa

Należy talent pielęgnować i rozwijać.

• przez czułość i wrażliwość na świat zewnętrzny

• przez rozumienie zjawisk, wybieranie ich i umiejętne łączenie, czyli przez znajomość fizycznego i moralnego świata

• ważne słowa to: wola, miłość, umiejętność, zrozumienie

• ważne wykształcenie to: estetyka, nauka, moralność

O ważności estetyki świadczy fakt, iż do oceny powieści używa się terminologii z malarstwa i rzeźby, tj. kolor, plastyka, rysunek (np. postaci).

Syntetyczna wiedza naukowa pomaga rozumieć świat i jego zjawiska. Jest podstawą filozofii. Im więcej zjawisk świata czy ludzkości w utworze, tym większa jego wartość. Pisarz powinien być encyklopedystą - znaczy to, by nic, co ludzkie nie było mu obojętnym i niezrozumiałym.

Etyczne pojęcia pomagają pisać o starciu myśli i mniemań, bo powieść to nie tylko uczucia.

** E.Z.**

Eliza Orzeszkowa Powieść a nowela

Początki powieści to czasy Satyrikona Titusa Petroniusza i Osła złotego Lucjusza Apulejusza, a jej źródła tkwią w bajkach ludowych.

Nowela jest młodsza, bo zaczęła się w XIV wieku Decameronem Boccaccia. Jej cechy to wykwint, lekkość i dorywczość (takie były wtedy Włochy - lekkość życia mieszała się z zagrożeniem). Nowela miała bawić i pocieszać, odwracać uwagę od możliwej strasznej przyszłości, a nie uczyć.

Cechy powieści:

• zachowuje tylko jedność akcji, choć poboczne wątki mogą się rozwijać, o ile mają związek z wątkiem głównym

• ma nieograniczone możliwości przedstawiania czasu i miejsca, zjawisk natury i ludzkości oraz ich analiz

• wykorzystuje różne środki artystyczne: opis (malarstwo, rzeźba), scenizacja i dialog (dramat), rozumowanie (czysta myśl naukowa i filozoficzna)

• im więcej zjawisk przedstawia i środków wykorzystuje, tym większa jej wartość (również w przypadku krótkich powiastek)

• powinna mieć zawiązanie akcji, przebieg przyczynowo-skutkowy i rozwiązanie, by być skończona i kompletna

• jest w pewnym sensie mikrokosmosem zamykającym w sobie świat i obrazem, na którym szczegóły świata można oglądać z łatwością i rozkoszą estetyczną

• ludzkość ma się w niej odbijać jak w zwierciadle, które przedstawia jej wygląd i wnętrze, rozjaśnia i tłumaczy

Cechy noweli:

• ograniczenie czasu, przestrzeni i zjawisk

• przedstawienie przedmiotu jak najmniejszą ilością ściśle skoncentrowanych rysów

• krótko, jasno, najwykwintniej ma przedstawiać ułamek świata

• można dotknąć głębi przedmiotu, ale trzeba to uczynić szybko, lekko i przelotnie

• rzeczy ważne i poważne nowela może tylko wskazywać, czytelnik ma się reszty domyślić

• nie ma rozwiązania i zawiązania akcji, bo jest tylko momentem; ale urwanie musi spowodować zaciekawienie dalszym ciągiem, którego nowela już nie pokazuje

Powieść to słońce, którego blask pada na całą ziemię.

Nowela to błyskawica, która przelotnie rzecz oświetla.

Powieść to zwierciadło, w którym ludzkość może przejrzeć swoje wnętrze i zewnętrze.

Nowela to ułamek zwierciadła, w którym odbija się tylko część ciała.

** E.Z.**

Antoni Pilecki Społeczne znaczenie poezji i współczesne jej stanowisko

Polska poezja wydała trzech wieszczów: Mickiewicz, Słowacki, Krasiński. Są oni prawdziwymi dziećmi swego wieku.

Ich następcy są już słabsi, ale wciąż na wysokim poziomie: Teofil Lenartowicz, Wincenty Pol, Ludwik Kondratowicz (Władysław Syrokomla), Karol Baliński.

Obecnie nie ma wielkich poetów.

Każdy wiek ma swoją dominującą cechę (wg Taine'a „typ panujący”):

• średniowiecze - pobożny i mężny rycerz

• epoka dworszczyzny - zimny, dowcipny i pełen właściwego znalezienia dworak

• pocz. XIX wieku - dumny marzyciel

• teraz - dzielny do czynu, energiczny mąż, pełen jasnej, samodzielnej myśli i wzniosłego, ogarniającego bratni tłum uczucia; ofiarny dla społeczności; praktyczny i ziemski

Przeciwnicy pozytywizmu (idealiści) twierdzą, że jest on zupełnie przeciwny poezji. Nie da się ich przekonać argumentami, bo mają z góry ustalone twierdzenia. Nie rozumieją pozytywizmu, mówią o nim ogólnikami.

Pozytywizm wsiąkł w życie narodów, wpłynął na ich dobrobyt, moralność i oświatę. Do nas dotarł niedawno. Propaguje go młodzież, a cała stara prasa ostro go atakuje.

Cele pozytywizmu:

• myśl jasna, trzeźwa, która obejmie cały świat: naturę, ludzi, ducha i ciało

• zbadanie wszechświata, odkrycie praw rządzących naturą

• wszystko dla potrzeb i dążeń ludzkości

• uczuciem ogarniać całe społeczeństwo i łączyć je węzłem braterstwa i zgody, schodzić tam, gdzie nędza i niedola, propagować wiedzę, nakarmić, podnieść dusze

Pozytywizm nie wyklucza fantazji, ale traktuje ją jako zbiór wrażeń rzeczywistości, układających się w piękne i harmonijne obrazy, odpowiadającej przewodniej idei myśli poety.

Poezja nie może zniknąć, bo myśl i uczucie to integralne części składowe ducha ludzkiego. Objawiają się w wiedzy i poezji, które powinny się wspierać. Ich źródłem jest duch ludzki, celem - rozwój ludzkości.

Obecnie stawia się na utylitaryzm, który odrzuca wszystko, co nie wpływa na rozwój i szczęście społeczeństw. Człowiek (nie sam, ale jako społeczeństwo) musi walczyć o byt, by zapanować nad naturą, zadowolić swoje potrzeby duchowe i materialne, udoskonalić je i siebie. To stanowi o szczęściu ludzkości.

Poezja powinna porzucić fantazje, a zająć się rzeczywistymi współczesnymi dążeniami. Treść utworów powinna opierać się na psychicznych i społecznych zjawiskach wieku.

Uczucia pozostały te same, ale obróciły się w innym kierunku: tolerancja zamiast fanatyzmu, przywiązanie do ziemi i zajęcie jej sprawami zamiast tęsknotą za czymś ponadziemskim, zapał do wiedzy i czynu zamiast donkiszoterii.

Wiek obecny jest bogatszy w ideały - Achilles nie może się równać z prostą szlachetnością wieśniaka. W życiu jest pełno ideałów, które można wykorzystać w poezji.

Nawet ujemne strony natury ludzkiej są dobrym tematem (Dwa obrazy Antoniego Czajkowskiego o kobiecie upadłej), bo zbrodnie często przysłaniają szlachetne iskry, a rozwijają się pod wpływem otoczenia. Wystarczy zmienić otoczenie, by zbrodniarz się opamiętał (jak Valjean z Nędzników Wiktora Hugo).

Poezja ma zachęcać do czynu, ogrzewać zapałem i miłością.

Starsi mówią, że dawniej społeczeństwo było bardziej moralne (tak im się wydaje, bo byli wtedy młodzi). Tymczasem mamy wiele zmian na lepsze:

• mniej jest szulerki, hulatyk i rozpusty

• brak ogólnej ospałości i zepsucia

• zapał do nauki, pracy, piękna i szlachetności

Najlepiej przedstawia się klasa średnia, która ma wszystkie cechy nowego społeczeństwa.

Sfery wyższe, arystokracja rodowa to zapleśniałe pojęcia, fałszywa pruderia obyczajów, nieszczerość i chłód, sztywność towarzyskiego życia i obojętność na sprawy ogółu. Poezja powinna ośmieszać te sfery.

Wśród klas niższych niewiele jest ludzi poczciwych i cicho pracujących. Większość żyje prawie po zwierzęcemu. Brakuje im wiedzy, moralnego uczucia i estetycznego smaku, które mogą zdobyć wychowaniem, wykształceniem i szlachetnym otoczeniem. Poezja powinna wskazać te masy społeczeństwu i wołać o pomoc.

W każdej warstwie są jednostki o cechach charakterystycznych dla innej sfery.

** E.Z.**

Bolesław Prus „Ogniem i mieczem” - powieść z lat dawnych Henryka Sienkiewicza

Ogniem i mieczem, drukowane w „Słowie” i „Czasie”, wzbudziło ogromne zainteresowanie. Różnica w sądach polegała na tym, że jedni uważali je za arcydzieło chwili, inni - wszechczasów.

Dzieło ma wiele niedociągnięć, ale świadczy o ogromnym talencie autora.

• pisał je z numeru na numer, szkielet powieści jest zupełnie fałszywy

• mimo to czyta się je z zachwytem i daje wrażenie prawdy historycznej !

I.

Znakomity pomysł to połączenie tematu społecznego (wojna) z ludzkim (porwanie Heleny).

• wojna wpływa na losy Skrzetuskiego i Bohuna, ale i oni potęgują jej zaciekłość

• autor za mało jednak uwypuklił istotę wojen kozackich - czyli walki o ziemię i przywileje

Bardzo silnie zaakcentowane jest tu prawo przyczynowości.

• np. Chmielnicki ratuje Jana na Siczy, bo ten wcześniej uratował jego itd.

• brak zaakcentowania przyczyn wojny z Kozakami i przyczyn słabości Rzeczpospolitej !

II.

Cechą sztuki wielkiej jest ukazanie ogólnych praw i cech zjawisk w sposób zrozumiały dla ogółu. Nie można oceniać powieści Sienkiewicza miarą wrażenia, ale miarą historii i artyzmu.

III.

Grupy ludzi w powieści Sienkiewicza.

• wojownicy polscy i kozaccy, gł. oficerowie i wodzowie, bo żołnierzy prawie nie widać

• każda postać składa się z innych cech; jeśli się powtarzają, to w różny sposób (np. Bohun i Wołodyjowski są fechmistrzami, ale jeden góruje siłą, drugi szybkością)

• żadna z tych cech nie jest jednak odkrywcza, wszystkie już kiedyś ktoś opisał

Wizerunki bohaterów i kipiące życiem obrazy to najlepsze cechy twórczości Sienkiewicza.

• można by im zarzucić za duże efekciarstwo, np. w zakończeniach typu fiat voluntas Tua albo Bar... wzięty

• za dużo księży, którzy tylko asystują możnym, a gdy mogą się na coś przydać - milczą (np. kiedy Jarema kazał wbić na pal Kozaka Sacharukę - posła, a jego towarzyszy ściąć), jedynym wyjątkiem jest były żołnierz - ks. Jaskólski

• uwydatnianie cech bohaterów to niezbędny element sztuki, nie ujmuje im realizmu

Autor przebrał miarę w odmalowaniu wizerunku trzech postaci.

• Skrzetuski za wcześnie jest przeznaczony na bohatera

• Zagłoba i Podbipięta za bardzo wybili się przed wszystkie inne wątki powieści

• Podbipięta jest za silny, za pobożny; ustęp o jego śmierci przesadzony obrazem aniołów, którzy przyszli, by wziąć go do nieba

• Skrzetuski za bardzo się poświęca, włazi na każdą Golgotę, jaka pojawi się na horyzoncie (jedzie na Sicz, wymyśla Chmielnickiemu, nie szuka Heleny, wychodzi ze Zbaraża)

• Zagłoba pokazuje się jako stary pieniacz, ale zaraz ratuje Helenę, potem zmienia się w lwa; za dużo w nim sprzeczności, by mógł być realny

Czterej przyjaciele to: śmiertelnie kąsająca osa (Wołodyjowski), sfinks ze łbem wieprza (Zagłoba), gilotyna w ludzkiej postaci (Podbipięta), i - Jezus Chrustus w roli oficera jazdy (Skrzetuski).

IV.

O sprawie kozackiej według Dwu lat dziejów naszych Szajnochy.

• Polacy i Rusini - szlachta nakładali powinności i pańszczyznę na wolne masy kozackie

• duchowieństwo prawosławne podtrzymywało niechęć ludu; niższe - z powodu życia w ciemnocie, nędzy i wyzysku; wyższe - nie dopuszczane do senatu

• wojsku kozackiemu nie wypłacano żołdu i nie pozwalano łupić Tatarów, a gdy karano ich za napadanie dworów i wybuchły bunty - oddano ich pod komendę hetmanów, magnatów

• tymczasem duch militarny Polski upadł

• rządy rozdarły się na trzy obozy: kapitalistów - magnatów; mniejsi kapitaliści - szlachta zniewolona przez magnatów potęgą lub pieniędzmi; król, którego władza była ograniczana

• Władysław IV gotował się do wojny z Turcją - porozumiał się z Moskwą, papieżem, hetmanem mianował Chmielnickiego, by wskrzesić wojsko kozackie

• gdy Chmielnicki żalił się na prześladowanie, król odrzekł: A nie masz szabli u boku? - mówiło się, że król chce dokonać z jego pomocą zamachu stanu, by uzdrowić kraj

• magnateria nie chciała wojny ani z Turcją, ani z Tatarami

• Chmielnicki widział, że do wojny może nie dojść, że godzą na jego życie, że król go nie uratuje, więc zaczął ściągać wojska; mimo zakazu króla, hetman Potocki napadł go, a Wiśniowiecki wspierał hetmana - wojna!

• Chmielnicki głosił się sługą króla, więc może dałoby się wojnę załagodzić, ale król zmarł

Sienkiewicz pominął te fakty, a masę kozacką przedstawił jak najgorzej.

Bitwy są źle opisane - widzimy szańce, harcowników, ale nie same walki. Do tego myli fakty.

• Potockiego zaraz na początku zdradzili jego Kozacy, cofał się, ale bohatersko; prawie wszyscy wyginęli; własny ojciec nie przyszedł mu z pomocą

• w powieści Potocki staje przeciw o wiele silniejszym Kozakom i znosi pułk po pułku !

• bitwy mają pełno nadzwyczajnych szczegółów, bo służą do uwydatnienia męstwa bohaterów, polskiej waleczności i kozackiej dzikości

Autor postawił kreślenie pięknych charakterów nad prawdę historyczną.

V.

Autor zafałszował niektóre cechy i postępowanie postaci historycznych.

• Kisiel był wiernym synem Polski, ale to nasi go dręczyli i lżyli, Chmielnicki go szanował

• Krzeczowski nie namówił Kozaków do zdrady, ale pod Żółtymi Wodami dostał się do niewoli tatarskiej, z której wykupił go (nie Skrzetuskiego!) Chmielnicki

• Jarema był okrutny, buntowniczy i ambitny do szaleństwa; gdy król nie dał Potockiemu buławy wielkiej, a jemu małej - sprzeciwili się wojnie z Turcją i napadli na Kozaków; przez zerwanie zawieszenia broni przyczynił się do dalszych walk; rzeczywiście obronił Zbaraż; scena, gdy modli się przed krzyżem, uwłacza jego wodzostwu, bo wódz się nie waha!; nie widzimy, by myślał za armię, jedynie objeżdża stanowiska, to nie wódz, ale figurant

• Chmielnicki to buntownik, wódz, dyplomata, ale i nieokrzesany Kozak, okrutnik; zebrał ogromną armię, utrzymał ją, krył się tak, że nie wiedziano o jego siłach; na początku chciał jeszcze sojuszu z Polską, ale w końcu stracił cierpliwość; w powieści widać głównie jego pijaństwo i brutalność, wdzięczność, wahanie się, pychę, egoizm; w rozmowie z Janem nie atakuje, ale broni się; jest dokładnym przeciwieństwem książkowego Jaremy

VI.

Treść powieści nie wnosi nic nowego, więcej - fałszuje wiele spraw. Ale forma jest doskonała.

• ma logiczną wyobraźnię, nie unosi się, lecz porządkuje (def. roku 1647, życiorys Bohuna)

• jest realistą, potrafi tak opisać przedmiot czy krajobraz, że jawi się jak żywy

• samą stylizacją językową charakteryzuje bohaterów i dawne czasy

** E.Z.**

Bolesław Prus Słówko o krytyce pozytywnej

Artykuł jest odpowiedzią na zarzuty Świętochowskiego, który nazywany jest tu „p. Ś.”

II.

Humor jest wywoływany przez niespodzianki „niewinne”, czyli takie, które nas nie bolą.

Rzeczy zabawne można podzielić na:

dowcip - jest wytworem fantazji humor - wynika z obserwacji

Cechy dowcipu:

• kombinacja pojęć, kiedy za pozorną niedorzecznością kryje się trafne spostrzeżenie (np. gdy Diogenes wchodził do miasta z za dużą bramą, mówił: Zamknijcie bramę, bo wam przez nią miasto ucieknie!)

• jako produkt fantazji, może być nawet karykaturą

• podziwiamy w nim nie zewnętrzny fakt, ale zwrotność umysłu

Cechy humoru:

• wymaga oglądania rzeczy z co najmniej dwóch stron (np. dobrej i złej, a nie tylko dobrej)

• np. Napoleon I był obrazem sprzeczności: 40 uderzeń pulsu na minutę - 40 kochanek w rok

• figury humorystyczne nie są realne, ale są najbardziej prawdopodobne - działa to jak średnia arytmetyczna

• w dziele humorysty i optymista, i pesymista, i realista dostrzeże punkty, z którymi się zgadza i które neguje - czy to nie jest najbliższy prawdy sposób przedstawiania świata?

V.

Zaczynając pisać, autor kierował się instynktem, trochę naśladownictwem.

• podręczniki poetyki niczego nie nauczyły, a zabiły instynkt naśladowczo-twórczy

• zaczął rozmyślać nad tym, czy twórczość można ująć w prawidła i zasady

• w tym wykładzie koncentruje się na temacie i na planie

Cechy tematu dzieła:

• jest to zjawisko, które chce się przedstawić i wytłumaczyć w powieści (np. życie człowieka, historia instytucji, uczucie...)

• tematy są wzięte z obserwacji (realizm) lub wymyślone (idealizm, tendencja)

Cechy planu dzieła:

• jest to rozwinięcie tematowego zjawiska według jego naturalnego przebiegu

• opiera się na obserwacji lub znajomości ogólnych praw przebiegu zjawisk

• temat: „życie człowieka”, plan: „dzieciństwo, młodość, dojrzałość, starość”

• im lepsza obserwacja autora, tym mniejszy schematyzm planu

• im większa fantazja autora, tym większe powikłanie planu

Zarzuca się mu, że jego charaktery są zlepkiem kilku charakterów, nieraz wykluczających się.

• tak naprawdę jego charaktery to wynik obserwacji

• obserwując realnego człowieka, możemy wyróżnić jego np. 12 cech, a na ich podstawie zbudować tysiące innych - prawdopodobnych, choć nie istniejących w rzeczywistości

• autor nie musi więc „zlepiać” charakterów, wystarczy obserwować

** E.Z.**

Henryk Sienkiewicz O naturalizmie w powieści. Dwa odczyty

Odczyt I

Naturalizm opisuje brudy życia i obrzydliwości, ale musi mieć też cechy, dzięki którym zajmuje wysoką pozycję wśród literatur.

W 1820 r. miało miejsce apogeum walki klasyków z romantykami. Katedrę literatury francuskiej w College de France zajmowali Andrieux i Ampere. Ruch objął wszystkie dziedziny życia kulturalnego i zakończył się zwycięstwem nowego.

Romantyzm nie spełnił oczekiwań we Francji i doczekał się, gł. w powieści, reakcji, czyli realizmu.

• romantyzm opierał się na fantazji, pięknie, teraz przyszła kolej naprawdę

• realizm jest dużo bardziej obiektywny

• romantyzm buntował się przeciw rzeczywistości, tworzył bohaterów dzikich i chmurnych

• realizm zrezygnował z walki o wymarzone ideały (nawet filozofia przestała być idealna szukając prawd wszechbytu, stała się pozytywna, bada i organizuje zjawiska)

• realiści nie interesują się tym, czy rzeczywistość jest idealna czy nie, wystarczy, że jest realna, a więc jedynie słuszna i prawdziwa

Realizm nie jest najdoskonalszym i ostatecznym tworem powieściopisarstwa, bo:

• ludziom trzeba otuchy i nadziei, życie jest pełne trudu, ukojenie mogą znaleźć w literaturze, ale lit. realistyczna im go nie daje

• każdy z kierunków był uważany za ostateczny, a jednak wszystkie przebrzmiały

• realizm wywodzi się z natury, ale nie wszystkie przejawy ducha ludzkiego mają w niej początek

Jest on jedynie najodpowiedniejszym do danego czasu.

Realiści koncentrują się na: świecie dzisiejszym, kwestiach społecznych, rozwoju charakterów, głównie kobiecych, zagadnieniach psychicznych.

Realizm we Francji obejmuje całą społeczną literaturę powieściową.

Naturalizm to odłam realizmu.

Cechuje go między innymi tzw. niemoralność.

• objawia się nadużywaniem obrazów brutalnych (bardziej niebezpieczne jest ukazanie np. bohatera umierającego w cnocie, ale żałującego jej, bo nie dała mu szczęścia)

• Zola nie ocenia, po prostu nie chce ominąć żadnego z aspektów życia; nie pisze z gotową intencją, ale obiektywnie, zostawia wnioski czytelnikowi

• ukazuje wszystkie konsekwencje zbrodni, więc na pewno nie zachęci do jej powielania, ale te obrazy mogą jedynie zniechęcić, a nie podbudować; za dużo zachodu byłoby z wyzbywaniem się uczucia wstrętu, by na koniec dość do prawd prostych, że białe jest białe

• wniosek - obrazy okrucieństw są bezcelowe, nie piękne, nie moralne, są tylko realną prawdą

• ale przestępstwa to zboczenia, jeśli ukazuje się tylko zbrodnie, to zboczenie przyjmuje się za podstawowy porządek w społeczeństwie; Rougonowie Zoli nie są rodziną normalną; każda jednostronność jest fałszem

Naturalizm Zoli to objaw psucia się smaku, nadużycia. Czyta się go tylko tam, gdzie umysły są w wewnętrznej rozterce, w uporządkowanej Anglii nikt go nie ubóstwia.

Zola naturalizm uważa za jedyny słuszny kierunek i to jest część jego sukcesu - ten fanatyzm.

Odczyt II

Balzak kieruje się psychologiczną obserwacją, Zola zamiast charakterów kreśli temperamenty, zamiast psychologii wprowadza fizjologię.

• człowiek to suma skłonności, poglądów wrodzonych lub wytworzonych przez otoczenie

• romans to historia życia, więc powinien analizować te czynniki, a objaśni samego człowieka (metoda przyrodnicza w literaturze)

• na romans eksperymentalny składa się fizjologia (geny), historia (czas życia) i socjologia (otoczenie), np. u Rougons-Macquartów: geny wariatki i zmysłowego gbura oraz tej samej wariatki i pijaka, czasy Bonapartów - II cesarstwo

Fizjologię stosowano też w dawnych powieściach (np. bohater miał iskrzące oczy, jakąś rodzinę...), ale była objaśnieniem, Zola podniósł ją do rangi zasady. Według niego to charakter i objawy duchowe wynikają z czynników organicznych, a nie odwrotnie.

Powieść Zoli objaśnia naukę, a nauka wspiera powieść. Ale nie wystarcza to, by uznać naturalizm za nową szkołę.

• nowość ta nie dotyczy artyzmu

• każdy może wstawić do swojej książki rozdział o fizjologii

Nie można go też uznać za naukowy.

• nauka opiera się na faktach, a powieść fakty tworzy

• gdy nie ma podstawy można dojść tylko do fantastycznych rezultatów, które zawsze można zakwestionować

Poza tym Zola ma talent i wszystkie idee i stosunki ujmuje w plastyczne obrazy, do tego bardzo dokładne, żywe i działające za zmysły, więc swoją teorię musi wyłuszczać w przedmowach. Jest to więc realista.

Mimo swego talentu, Zola jest zbyt pesymistyczny, by być wzorem. Powieść powinna dawać zdrowie, a nie rozszerzać zgniliznę, szczególnie w Polsce. Jedynym smutkiem, na jaki ją stać, jest smutek z tęsknoty za ideałem.

*** E.Z.***

Henryk Sienkiewicz O powieści historycznej

Brandes mówił, że powieść jest z natury utworem fantazji, więc nie może być historyczna (jak kawa figowa, przez samo to, że jest figowa, nie może być kawą ).

Inne zarzuty:

Każdy kierunek jest uważany za postępowy i słuszny, póki nie pojawi się nowy.

• gdy wyczerpał się romantyzm, nastąpił zwrot w stronę realizmu

• reakcja na romantyzm poszła tak daleko, że powstał naturalizm - stawiał prawdę na pierwszym miejscu, ale zaczął dawać jej fałszywy obraz (chcąc dać prawdziwy obraz wsi, naturaliści piszą, że wieś pachnie nawozem, zapominają, że pachnie też sianem)

• w imię prawdy jako zasady nadrzędnej oceniano powieść historyczną - w pełni prawdziwa byłaby historią, więc nie powieścią, jako powieść z elementami fantazji nie jest historyczna

Pokolenia ludzkie zmieniają się tak bardzo, że nie są do siebie prawie w ogóle podobne. Żeby poznać człowieka z XVII wieku, trzeba by z nim żyć, bo zapiski historyczne dają za mało danych.

• wniosek - można odtworzyć człowieka minionych wieków tylko zewnętrznie

• nie sposób poznać jego sposobu myślenia i psychiki

Powieść historyczna wywołuje zniechęcenie teraźniejszością, bo:

• odrywa ludzi od rzeczywistości i obecnych ideałów

• przeszłość ukazuje jako lepszą i doskonalszą niż była

Tworzy ona sennych marzycieli w czasach, kiedy trzeba ludzi do walki.

Odpowiedź na zarzuty:

Powieść historyczna nie musi przekręcać zdarzeń, jest ona zabarwiona pewną tendencją, ale:

• nie ma kroniki, która byłaby zupełnie bezstronna

• dla jednych Cezar jest tyranem i zabójcą porządku społecznego, dla innych zbawcą Rzymu

Nie ma sensu mówienie, że jest albo powieść, albo historia:

• chodzi o to, by bohaterów i wydarzeń nie stworzono wbrew zasadom; w powieści psychologicznej - wbrew zasadom psychologii, w powieści historycznej - historii itp.

• fantazja ożywia, uplastycznia, przeszłość przenosi w obecność

• historia mówi o najważniejszych wydarzeniach, fantazja ma logicznie wypełniać te luki

• powieść historyczna wręcz objaśnia prawdy dziejowe, dopełnia je

Powieść historyczna nie odurza bardziej niż sztuka w ogóle. Więcej - przynosi pożytek:

• przeszłość wyjaśnia zjawiska czasu teraźniejszego, dostarcza wskazówek na przyszłość

• historia upadków i ciągłych odrodzeń społeczeństwa może dodać otuchy

• maluje ona i dodatnie, i ujemne strony przeszłości

Gdyby krytykę wziąć na poważnie, to trzeba by potępić Homera, Wergiliusza, Ariosta, Tassa, Szekspira i wielu innych.

Duch ludzki jest twórczy, nie można zamykać mu dróg rozwoju.

*** E.Z.***

Antoni Sygietyński Nasz ruch powieściowy

I.

Nie ma u nas talentów powieściopisarskich. Wszyscy piszą powieści tendencyjne.

• ci słabi pisarze zasłaniają się szlachetnymi dążnościami

• tendencja pisarza idzie przed artyzmem

• autorom nie zależy na tym, dla kogo piszą; tych samym pięciu pisarzy jest drukowanych we wszystkich pismach, często zwalczających się nawzajem

• wydawcy szukają tanich dzieł, a autorzy piszą dużo i słabo, by mieć za co żyć

• pisma zabiły literaturę książkową, a teraz konkurują ze sobą, muszą obniżać więc ceny

Nestorowie dożywiają się pisaniem korespondencji polityczno-społeczno-naukowych.

Młodzi zużywają się fabrykując felietony, redagując pisma lub pracując poza literaturą.

Wciąż brak powieści !

II.

1. października zaczął wychodzić „Dziennik Powieści”.

• to kolejna gazeta z tłumaczeniami dzieł z Zachodu (było to możliwe, bo Rosja nie przystąpiła do zawartej w 1886 r. konwencji o ochronie własności artystycznej i literackiej)

• autor ubolewa, że bez nakazu rządu, redakcje nie zdobędą się na tyle moralności, by tego procederu zaniechać; a ci wydawcy to tak naprawdę paserzy

• kradnie się komedie, dramaty, lekkie powieści, a pomija naukowe rozprawy i osiągnięcia

• drukuje się wszystkie rodzaje sztuki na raz i masowo

• w gazecie są warunki prenumeraty, podpis redaktora i odcinek powieści, to wszystko

• powieść krajowa i oryginalna nie jest w stanie się przebić

Już Słowacki pisał, że Polska jest pawiem i papugą narodów.

III.

Teraz będzie krytyka przekładów literatury zagranicznej.

• tłumaczy jest mnóstwo, dostają marne pensje, a ich przekłady są gorzej niż słabe

• dużo tłumaczek to kobiety, które w wyborze dzieł kierują się instynktem lub przypadkiem, stąd ogromne wymieszanie tematów, autorów i kierunków w jednym nawet numerze pisma

• kobiety tłumaczą dla zabicia czasu, więc zadowalają się drobną pensją, inni tłumacze to nędzarze, często nie związani z literaturą - w tych warunkach dobry przekład nie ma szans

• jedyne wymagania redakcji to poczytny autor, długa powieść i niska cena

Jeszcze gorsze są streszczenia utworów zagranicznych.

• często streszcza się Zolę, co jest śmieszne, bo u niego akurat liczy się każde słowo i każdy szczegół, każdy opis

• nie można tego nazwać zapoznawaniem czytelników z zagraniczną literaturą, bo nigdy nie wiadomo, co streszczający ominął, co uwypuklił, co zniekształcił

Pism jest za dużo w stosunku do czytelników, a pisarzy z talentem za mało w stosunku do pism.

** E.Z.**

Antoni Sygietyński Współczesna powieść we Francji. G. Flaubert (1821 - 1880)

Flaubert to „Normand” - z dziką powierzchownością, zamiłowaniem do przygód i pogardą życia.

Wychowywał się w dobie romantyzmu, młodzież czytała romanse, nosiła sztylety...

• czasem nawet popełniali samobójstwo

• ale uwielbiali to, co wielkie, np. Wiktora Hugo, gardzili miernotą, np. mieszczaństwem

Jako syn bogatego lekarza z Rouen, mógł zająć się literaturą i tylko nią. Nawet się nie ożenił.

• każde dzieło zaczynał od sporządzenia dokładnych notatek, spędzając często długie godziny w bibliotekach, by poznać dany problem

• nie ma dużo wiadomości o życiu Flauberta, bo prasa francuska pisze o rzeczach, które mogłyby wzbudzić ciekawość lub skandal, a on wciąż pracował

• jedyna większa wzmianka o nim to proces o niemoralność Pani Bovary

Jego dzieła były zarówno głębokie nauką, jak i pięknością formy.

• już Balzak zamienił powieść romantyczną w malarstwo życia powszedniego, ale do końca nie pozbył się umiłowania przygód nadzwyczajnych, tajemniczości i melodramatyczności; poza tym za dużo objaśniał, wstawiał komentarze odautorskie

• Stendhal wniósł do powieści talent psychologa, Balzak - obserwatora - i tak powstał zaczątek powieści realnej

• Flaubert powiązał cechy moralisty, filozofa i artysty

• usunął nadzwyczajność, wprowadził obiektywizm (to on był przyczyną oskarżenia Pani Bovary, to przez niego „nudny” tytuł innej powieści - Wychowanie sentymentalne, w której rzekomo suchy obserwator przytłoczył artystę, za dużo szczegółów, nie ma jednego celu)

Charakterystyka Wychowania sentymentalnego.

• wszystko się tu plącze, zaciera i wymyka

• tak jak impresjoniści, autor chciał oddać wrażenie wielkiego miasta (Paryż), jego chaosu

Fryderyk Moreau to zwykły człowiek, niezdecydowany, inteligentny, ale bez charakteru; żaden z jego planów nie wychodzi. Kocha panią Arnoux, która jest wierną żoną; za to jej mąż oszukuje ją i trwoni wspólny majątek, ale z taką czułością, że nawet gniewać się na niego nie można. Fryderyk związuje się z dziewczyną, która trwoni jego pieniądze i energię, a w końcu wiąże się z towarzyszką młodości - Luizą Roque, ale opuszcza ją i wieś i wraca do Paryża. Daje się uwieść pani Dambreuse, ale porzuca ją, gdy ta z zemsty kupuje coś na licytacji majątku państwa Arnoux - najpierw podziwia się za to zrezygnowanie z wystawnego życia w imię obrony czci ukochanej, ale potem ogarnia go znużenie... Podróżuje. Pani Arnoux przychodzi oddać mu pieniądze, które pożyczył jej mężowi, ma już siwe włosy, więc by nie zniszczyć swego ideału, Fryderyk żegna ją sucho. Przy przyjacielu robi przegląd życia i miłości (prawdziwej, zmysłowej, przez próżność i instynktownej), obaj zmarnowali życie - jeden przez nadmiar uczucia, drugi - logiki. Dochodzą do wniosku, że to, co najlepsze, to chwila z młodości, gdy wyszli zawstydzeni z domu publicznego.

• brak tu teatralnych efektów, jest tylko szarość prawdziwego życia, obraz społeczeństwa bez ideału, bez prostych dróg do celu, bez pozytywnych rozwiązań

• idealna kompozycja - sceny są powiązane bardzo naturalnie, a dają wrażenie chaosu

• drobne epizody oddają doskonale obraz epoki, krajobraz jest tylko dopełnieniem, szczegóły są wyliczane, a nie opisywane

• ludzie są realni, bo przedstawieni w chwilach ważnych i powszednich

• rzeczowość widać najbardziej w opisie rewolucji 1848 r. - walki uliczne, żądania wobec rządu, krzyki o reformy, o zmianę rządzących, ale bez perspektyw, bez idei pozytywnych - Flaubert rozbija ideały przeszłości, ale nie czuje się powołany do kreowania przyszłości

** E.Z.**

Aleksander Świętochowski My i wy

Autor występuje w obronie młodych pisarzy, skupionych wokół „Przeglądu Tygodniowego”.

Kto kryje się za określeniem „my”?

• młodzi, nieliczni

• nie dbający o materialne wynagrodzenia

• nie hołdujący nikomu

• otwarcie wypowiadają swe przekonania, nie lękając się sądów i kontroli

• chcą pracy i nauki w społeczeństwie

• chcą skierować uwagę społeczeństwa w przód, a nie w przeszłość

Kto kryje się za określeniem „wy”?

• starzy, liczni

• skrępowani stosunkami

• nieśmiało wysuwają swoje idee, bo nie chcą być sądzeni

• chcą spokoju w literaturze

• chcą patrzeć w przeszłość, szanując nawet jej błędy

• nie chcą dać pola młodym

Starzy zarzucają młodym, że:

• nie szanują przeszłości - oni jej tylko nie wielbią, zniechęcają się do niej widząc starych, którzy na siłę chcą utrzymać swą pozycję. Trzeba wiedzieć kiedy ze sceny zejść.

• trzymają się „ławą” - młodych łączy pokrewieństwo dróg i celów, starzy są razem, bo z osobna by zginęli

• nie szanują nawet najmłodszego pokolenia - ale oni nie patrzą na metryki, tylko na wartość człowieka

Młodzi natomiast:

• z szacunkiem wypowiadają się o dziełach starszych, podczas gdy ci potępiają wszystko, co nowe, zamiast uczyć się wzajemnie i koegzystować

• widzą, że starzy mają dobre intencje, ale po prostu wypalili się już i zamiast odejść, trwają w kultywowaniu sentymentalnych powieści i otępiającej polityki, a trzeba rozwoju pracy i nauki

** E.Z.**

Aleksander Świętochowski Pleśń społeczna i literacka

Między literaturą i społeczeństwem istnieje ścisły związek.

• jeśli rozwija się jedno, rozwija i drugie, i odwrotnie

• inicjatywa zmian leży po stronie literatury

• rozwój umysłowy i orientacja społeczeństwa daje grunt, ale nowe idee tworzą jednostki

U nas jest odwrotnie (jak zawsze ).

• nowa literatura zrzekła się idei postępowych

• społeczeństwo jest często bardziej rozwinięte niż literatura

• np. Antoni Małecki w Liście żelaznym pisze, że piorun ukarał przestępcę; Kraszewski w powieści Poeta i świat rozpacza, że postęp zeszpecił jego uroczą kałużę - to zacofanie !

Podsumowanie:

• postępowe idee przenikają do naszego społeczeństwa - jest to pewna nadzieja na przyszłość

• literatura, gł. poezja, stoi poza tymi ideami - wskazuje to na konieczność reform

• społeczeństwo nie akceptuje rozwoju, bo nie ma jego pozytywnych przykładów w literaturze - to usprawiedliwia społeczne zacofanie

Nikomu nie wolno zostawać w tyle ! Literatura powinna zrzucić z siebie pleśń !

** E.Z.**

Jórgen Brandes - krytyk duński

24

---