Programy i dyskusje literackie okresu pozytywizmu, oprac. Janina Kulczycka-Saloni, Wrocław 1985.
I. Stan badań
stereotypowe zagadnienia: hasło pracy organicznej, program ugody politycznej i solidarności społecznej, program literatury tendencyjnej (użytkowej)
świadectwa ludzi epoki (1881-1939): Piotr Chmielowski (opisał program społeczny i literacki „młodych”, estetyka: starcia między idealizmem a realizmem), Kazimierz Wóycicki (charakterystyka programów estetycznych *starych i *młodych, ich starcia w prasie), Sygietyński (rozpropagował naturalizm, teoretyk polskiej jego odmiany), Czachowski (wyodrębnił polski naturalizm)
Henryk Markiewicz - podręcznik
ogólnie: rozwój krytyki literackiej (bardzo dużo czasopism), refleksje teoretyczne nad literaturą (cechy literatury, rola społeczna)
postrzeganie literatury - młodzi (dla szerokiego odbiorcy, dla ludzi ciężkiej pracy, smutnego losu, miała pocieszać, wskazywać drogę; prasa jako ważny czynnik kształtujący życie kapitalistycznego społeczeństwa, w niej publikacje literackie - demokratyzacja literatury i za nią krytyki; połączenie ról literata i publicysty; wybitni pisarze debiutowali gł. w czasopismach; powszechność małych form fabularnych: szkice, nowele)
II. Założenia ogólne [wstępu]
gł. opis życia lit. Warszawy (kulturalna stolica)
publicystyka galicyjska = ważna (idea organicznikowska przed powst. styczniowym), ale tu nie ma
trójca: Prus, Sienkiewicz, Orzeszkowa
starzy - młodzi
polscy naturaliści (w pozytywizmie tylko początek)
+ Włodzimierz Spasowicz i Stanisław Tarnowski
III. Galicyjscy poprzednicy pozytywizmu
program u Chmielowskiego i Wóycickiego
praca organiczna - alternatywa walki zbrojnej; troska o byt materialny (zapewnia on rozwój duchowy)
literatura jako narzędzie propagowania i realizowania programu politycznego i społecznego organicznikowskiego
krytyczny stosunek do romantyzmu (gł. poezji wieszczej) (zgubny wpływ na psychikę ludzi, życie wg reguł poezji-literatury, wierszomania-epigonizm; literatura powinna mieć aspiracje dydaktyczne, kształtować moralność)
postulat tworzenia powieści (gatunek z ducha epoki)
postulat wychowania pisarza rzetelnie wykształconego i świadomego warsztatu (a nie z natchnienia i czucia), mającego kontakt z myślą europejską, intelektualisty
IV. Młodość pozytywizmu
autor - cenzor - czytelnik: środki porozumienia literackiego poza cenzurą, podwojenie znaczeń, podteksty polityczne w sformułowaniach ogólnikowych
walka o nową literaturę:
prasa starych i młodych, programy i kontrprogramy
młodzi nie są paralelą romantyków (nie ma mglistego bytu państwa Pl., gruzy instytucji politycznych, nie ma siły „ludów”, sprawa polska nieważna na arenie międzynarodowej)
młoda prasa - ogólny program działania i nowy model literatury propagującej ten program: reedukacja narodu, świadomość historyczna, uwolnienie od reliktów szlacheckich, zaangażowanie polityczne w losy Europy, nowoczesny światopogląd (nie fideistyczno-metafizyczne roztrząsania), zrównanie stanów (waga człowieka pracy); przeciwko kultowi wybitnej jednostki - ideał światłego i szlachetnego obywatela (trudy i obowiązki, ostrożne, ale systematyczne działania); przeciw wpływom lit. romant.; lit. zaangażowana politycznie (na służbie patriotyzmu dnia powszedniego, a nie zrywów; wytrwała codzienna praca ku wyzwoleniu narodu); „program dnia dzisiejszego” (dla aktualnych warunków politycznych, można go zaraz zmienić)
służba „codzienności” jako kryterium oceny dzieł literackich - czyli literatura jest ważna dla narodu w niewoli (to nieprogramowe); skrajnie literatura jako ogół produkcji piśmienniczej
twórca dzieła literackiego [wg *młodych]
model antyromantyczny, program negatywny (jaki nie ma być: wieszcz, natchniony z zaświatów, irracjonalny, z wybujałym ego i rozchwiany psychicznie, megaloman, niedouk) + ataki na kobiety opisujące domowe bibeloty
obserwacja bieżącego życia i jego opis
wykształcenie i naukowe, intelektualne przygotowanie do pisania
wykorzystanie nowoczesnej wiedzy, która ma służyć czytelnikom + zabiegi pedagogiczne (później tainizm)
pisarz-obywatel ze społecznymi obowiązkami
sztuka - cele wychowawcze i poznawcze (intelektualizacja)
nie lubili poezji, gł. lirycznej
sztuka demokratyczna, dla każdego przeciętniaka
sztuka opisująca sprawy i problemy codzienne
nowy czytelnik; nowy bohater (robotnik, trud pracy, bieda; też wzorowy obywatel: inteligent, lekarz, inżynier)
poeta i poezja
duch epoki powieść (wg Orzeszkowej: tania, zrozumiały język, łatwo zapamiętać); kult nauki; racjonalizm, obiektywizm, utylitaryzm
poezja nie jest już uprzywilejowana
poeta-romantyk = dziwak, wyobcowany
walka z epigonami
potrzeba poety zaangażowanego w życie społeczne, nie indywidualisty; piszącego zrozumiale (komunikatywnie)
6. *stara prasa [tu: Kaszewski]
program romantycznej poezji (ma ona wyższą wartość niż proza ściśle dydaktyczna; dzieło nie jest tylko wynikiem świadomej konstrukcji i kalkulacji)
tematy literackie: dla prozy (codzienność, powszedniość) i poezji (sprawy istotne)
7. walka o powieść
bo nowoczesna, z ducha epoki wiedzy i rozumu, użyteczna społecznie
Polska w kręgu europejskim (rozwiązanie sprawy chłopskiej, szlachta o mniejszym prestiżu) postulat tworzenia silnego mieszczaństwa powieść socjologiczna, epopeja mieszczańska
reedukacja, wychowanie nowego ziemianina-pioniera
prostota, przystępność i czytelność formy, atrakcyjność - łatwa recepcja (nie trzeba się wysilać intelektualnie ani mieć wysokiego wykształcenia) nośność popularyzacyjna (zdobyczy wiedzy; dydaktyka), możliwości wychowawcze (model czytelniczy „oświeceni a nieuczeni”)
zawartość intelektualna i ogólnoświatopoglądowa
życie codzienne, zrozumienie współczesności, pomoc w rozwiązywaniu codziennych problemów ( zwykły bohater)
sztuka nie dla samej sztuki, ale użytkowa (utylitaryzm) - wg Przybyszewskiego Biblia paueperum (pogardliwie!)
nauka o: zdobyczach wiedzy, wizjach przyszłości, procesie historycznym i mechanizmach życia społecznego oraz psychiki ludzkiej
8. nowy czytelnik
masowy odbiorca
nauczyć go sposobu na życie, zachęta do wysiłku intelektualnego
powieść tendencyjna (przekonać, że po powstaniu jest lepiej, niż przed nim, że to pokonanie zapóźnienia)
budowanie lepszego na ruinach starego
ukazanie perspektyw przyszłości, naprawy istniejącego zła (jeśli krytyka, to konstruktywna, z wizją naprawy)
postulat optymistycznej wizji przyszłości (pokrzepienie serc)
powieść z tezą (roman a these), popularyzuje i wychowuje
funkcja poznawcza („odkrywcza”, postulat poszukiwania prawdy - realizacja gł. w zmianie adresata i bohatera)
9. zarzuty *starej prasy
ukazywanie świata niemoralnego (niezgodność z obyczajem)
Chmielowski: obrona prawdy, ataki na kłamstwo (=niemoralne), ale to nie argumenty przeciw atakom
Kaszewski: wada moralna = wada artystyczna w dziele
utylitaryzm = niemoralność (wg starych, np. Tadeusza Korzona: zagłada wysokiej literatury, rozplenienie się dziennikarstwa, ideologizacja)
Krzemiński: racjonalizacja = tendencja, biurowy styl, ideologizacja
Tarnowski: ubóstwo artystyczne i umysłowe, epigonizm współcz. poezji, ale nie można negować bogactwa ideałów romantyzmu; krytyka popowstaniowego pesymizmu Asnyka, nie ma usprawiedliwienia dla młodych poetów; uwiąd poezji awans powieści (nie cenił jej; znak regresu); niepokoił go antyfideizm, antyklerykalizm, agnostycyzm, materializm i pesymizm młodych (niski poziom ideowy); zauważył sprzeczność między deterministycznym traktowaniem człowieka (wytworu warunków biologicznych i socjologicznych) a woluntaryzmem (nawoływania do działania, programowania i realizowania zmian w jednostkach/narodzie); powieść i dramat z tezą mogą być, ale z innymi ideami; wychowawcza funkcja literatury (urabianie obywateli)
10. stos. młodych do romantyzmu
łatwy do spompowania anty-program
problem z poezją romantyzmu (narodowa ewangelia, zakonspirowane sacrum, zakazane przez cenzurę, waga dziedzictwa romant., proroctwa prawd historycznych, częściowa odpowiedzialność za przeszłe klęski); przeciwko epigonom (bo np. marzono o „Mickiewiczu pozytywizmu”)
Franciszek Krupiński: romantyzm był nieuczony, szerzył gminne przesądy, wprowadził pojęcie natchnienia (przełożonego na nieodpowiedzialność), nie dbał o konsekwencje głoszonych ideałów
Włodzimierz Spasowicz: feudalizm (szlachectwo, kastowość), anachroniczne myślenie, wstecznictwo obyczajowe, wzgardliwa obojętność wobec postępu umysłowego i społecznego Europy, przeciwdziałanie postępowi; rewolucyjny ładunek i rozmach romantyzmu; dziwny fenomen, nadmiernie trwały (ogranicza nowoczesne tendencje); aspiracje polityczne
Prus, studium o Farysie - podtekst polityczny i schematyzacja myślenia, sprowadzenie estetyki do utylitaryzmu (nietrafne odczytanie); krytyka indywidualizmu, awanturniczości i próżniactwa
11. koncepcja krytyki
krytyka = nadrzędna funkcja wszystkich dziedzin życia
prawo do krytyki całokształtu spraw polskich (np. literatury, gł. cenzurowanej)
nowoczesna ocena sztuki: wpływ autora na czytelników (ocena literatury po działalności autora)
znieść narodowe tabu, dyskutować o wszystkim
subiektywność sądów; dialog autora i publiczności
kryteria: postulat obiektywizmu ocen krytycznych (ze względu na naukową koncepcję dzieła i analizę)
zbyt niska ranga krytyków (którzy kontrolują literaturę, są jej świadomością; nie mogą być dalej zaściankowi i służalczy; postulat wykształcenia)
12) bilans sporu starych i młodych
powyżej: sprawy do 1881
spór polityczny z konieczności rozegrany na płaszczyźnie literackiej (o znaczenie powstania styczniowego; konstruowanie programu na przyszłość)
V. Okres dojrzałości
1) nowa sytuacja ogólna
teorie młodych nieprzekładalne na praktykę
pojawił się ruch robotniczy; wobec niego mobilizacja ziemiaństwa i burżuazji
młodzi - dla burżuazji agnostycy, antykościelni, antyrodzinni, prorokowali jakiś nieziszczony postęp; dla robotników zwolennicy solidaryzmu (burżuazji)
silniejszy atak młodych na ruch robotniczy
2) nowa problematyka społeczna
ferment ideowy, polityczny
powieść tendencyjna (optymistyczna, płytka ideowo, prymitywna) w jawnej sprzeczności z groźną sytuacją społeczną (ale sami młodzi to dostrzegli)
ważne głosy: Orzeszkowa, Prus, Sienkiewicz, Sygietyński, Witkiewicz (wyprowadzali teraz teorie ex post ze swoich wydanych dzieł)
krytyka wcześniejszego okresu, tendencyjności, wielkich niezrealizowanych haseł (emancypacji, sukcesów finansowych), nastawienia (szlachcic = samo zło, idealizacja kapitalizmu), zbytniego upraszczania wartości
kontynuatorzy *młodych nazwali się pozytywistami, liberałami, demokratami
krytyka drobnomieszczaństwa
sztuka: albo współczesna (procesy, przemiany, społeczność i jej dążenia), albo zwrócona ku przeszłości (ucieczka od teraźniejszości); realizm - idealizm
3) sztuka plastyczna (realizm w malarstwie; Stanisław Witkiewicz; ulica, typowi mieszkańcy miast; prowincje, nędza, chłopstwo)
4) powieść dojrzałego realizmu
zadania poznawcze sztuki; pisanie powieści z życia społeczeństwa i przyrody (a nie z powieści)
zainteresowanie teorią powieści
teoria o Orzeszkowej: skrzyżowanie pracy naukowej z twórczością artystyczną; trzeba znaleźć pomysł, czyli sytuację z życia z elementami dramatycznymi, i odpowiednio skomponować - gradacja emocji, tło, konstrukcja postaci, prawdopodobieństwo; konieczne wykształcenie pisarza, moralność; nie wikłać sztucznie akcji, nie wplatać intrygi, nie zmyślać wydarzeń, nie dydaktyzować; przygotowane estetyczne, naukowe i moralne; antytendencyjność, nie idealizować bohaterów, np. chłopa
teoria u Prusa: uogólnienia teoretyczne, na początku felietonu; nie miał spójnego poglądu, ale wiele trafnych uwag; dojrzały realizm; nieodtwórczość, czerpanie z życia, społeczeństwa, opis jego mechanizmów; konsekwentny scjentyzm, najpierw zainteresowania przyrodnicze, a później ich użycie w dziełach i kreacje bohaterów; zwolennik postępu technicznego; tainizm: sztuka jako wytwór działalności rozwiniętego człowieka, przedstawia prawa świata zmysłowo, oddziałuje na rozum i uczucia; stosunek sztuki do nauki - sztuka: świat ludzi, przeszłość i teraźn., nauka: przyszłość, idee, przyroda; uwagi o zbieraniu informacji i szczegółów; waga kreacji autorskiej, modelowania materii dzieła; uzdolnienie intelektualne, wykształcenie filozoficzne, metody pracy naukowej; pisarz ma nie tylko przepisywać znaną wiedzę; pisarz musi mieć wrodzony talent, nie jest szarym obywatelem, obarczony ciężarem odkrywania nowych prawd; rozprawił się z modelem poety-romantyka; poeta-prorok prawd naukowych; lit = umożliwia poznanie społeczeństwa + pamięć ludzkości, utrwala historię i cywilizację; artysta dostrzega drobne przemiany, które się kumulują z czasem, widzi więcej = przezwyciężenie fenomenalizmu, dopuszczenie istnienia utajonej istoty bytów, metafizyki; realizm faktów (stanu społecznego) i realizm uczuć
naturalizm - program Zoli (społeczno-polityczny i kulturalny): krytyczny stosunek do poprzedników (szukanie nowych prawd), racjonalizm, osiągnięcia naukowe współczesności, scjentyzm, ewolucjonizm postępu; sukces i skandal, ogólna niechęć; popularyzowany w „Wędrowcu” '84-'88, Dygasiński, Gruszecki, Witkiewicz sr., Sygietyński (obyci z kulturą eur.); w piśmie np. o ciężkiej sytuacji ekonomicznej w Pl., materialne problemy pisarzy, krytyka łatwej, „taniej”, bezideowej sztuki; natura jest pierwotna, zdrowa; sztuka ma być mimetyczna (a nie fantastyczna), podbudowana naukowo; waga warsztatu twórczego; sztuka wolna od misji społecznej (nie temat zdobi powieść); Zola (powieść eksperymentalna = metody doświadczalne, naukowe; niemoralność: pesymizm, obnażanie brudu współczesności, degeneracji) - generalnie krytykowany
Placówka Prusa = naturalistyczna; naga prawda o życiu w temacie (codzienne brudy) i języku dzieła (bohaterowie z nizin społecznych); studia nad społeczeństwem (wart. poznawcza), bunt i naruszanie konwenansów; ale bez ekstremistycznego ukazywania zepsucia (przesadna brzydota)
program Flauberta u Sygietyńskiego: precyzyjność obserwacji, obiektywizm narracji, nowatorska konstrukcja powieściowa; waga krytyki lit.
Goncourtowie
powieść historyczna - raczej opisywanie współczesności, niechęć do historyzmu (Taine); odżyła w latach 80. (tradycja powstaniowa), Józef Kraszewski i Teodor Jeż, Sienkiewicz (Ogniem…, atakowane przez realistów, bo musiał się opierać na historiografii, propaguje tradycjonalizm, fideizm, jest antydemokratyczny, odwraca uwagę od współczesności), kostium historyczny (zadania narodowe, ukryte intencje)
teoria dojrzałego realizmu - opis współczesnego stanu społeczeństwa, postulat przetrwania pod rozbiorami, zachowania narodowości, wspomagać rozwój, wzrost ekonomiczny, kulturę, nauka życia (tendenc.), później rozwijanie świadomości (realizm); dzieło zaplanowane, z podbudową naukową (studia terenowe); mimetyzm; talent; wąski program estetyczny - wielka trójca (=powieści, nowele), prawie brak liryki i dramatu; formy krytyczne (1 recenzja streszczająca i oceniająca, 2 portret literacki, 3 rozprawka/artykuł ogólnie o literaturze, teoretyczno-normatywna)
VI. Pozytywizm wobec nowych prądów i nowych ludzi
lata 80. - załamanie się fundamentów, rozwój krytyki, dojrzałe dzieła
ideologia ruchu robotniczego, masy
ruch ludowy wśród inteligencji
poczucie kryzysu kultury eur., oczekiwanie zmian
nowy człowiek: dekadent (znużony cywilizacją, niezdolny do działania)
nastroje depresyjne, przeżycie ideałów romantyzmu i pozytywizmu
początki marksizmu
moderniści: rozczarowanie osiągnięciami intelektualnymi i artystycznymi pozyt.
obie generacje rozwijały się równocześnie (moderniści i postyczniowi)
optymistycznie witany Wyspiański, Przybyszewski, Reymont
modernizm - renesans wątków romantycznych (duchy, irracjonalizm, wyobraźnia, tradycja poezji wieszczej)