1
Agnieszka Kubal, MISH
Wybiórczość pamięci,
a proces konstruowania i przechowywania stereotypów etnicznych.
Przykład historiografii nacjonalistycznej.
Pamięć o przeszłości jest jednym z podstawowych czynników składających się na
konstrukt jednostkowej jak i społecznej tożsamości. Wpływa ona na poczucie bezpieczeństwa
jednostki dając oparcie jej wyobrażeniom, twierdzeniom i postawom poznawczym w
przeszłości. Zakorzenienie w tradycji, tym, co było stanowi jednak także niebezpieczny
rezerwuar zachowań służących powielaniu dawnych błędów na zasadzie kalek myślowych w
procesie poznawczym. „Trwała, wroga postawa nie mogłaby się wytworzyć między jednostkami,
gdyby człowiek nie posiadał pamięci, gdyby wrogość wyczerpywała się w aktualnych
przeżyciach, a nie posiadała charakteru trwałej predyspozycji uczuciowej. Ponadto byłaby
indywidualną sprawą, gdyby obraz wroga i związane z nim uczucia niechęci czy nienawiści nie
mogły być podzielane przez wielu ludzi równocześnie i przekazywane z pokolenia na pokolenie.
Cała tradycja społeczna składa się z takich właśnie obrazów, z których jedne posiadają dla nas
pozytywne a inne negatywne znaczenie.”
1
Podejście interdyscyplinarne: perspektywa psychologiczna, a perspektywa społeczno –
kulturowa
Wydaje mi się, że natura zjawiska, jakim jest pamięć pozwala rozpatrywać proces
konstruowania i przechowywania stereotypów etnicznych wykorzystując zarówno perspektywę
psychologiczną (stereotyp jako fakt psychologiczny, przekonanie umiejscowione w systemie
sądów konkretnej jednostki), jak szerszy kontekst społeczny (część kultury zbiorowości –
przykład historiografii jako depozytu pamięci zbiorowej). Stereotypy są z jednej strony
elementami kultury zbiorowości, z drugiej zaś – składnikami indywidualnego wyposażenia
psychologicznego jednostki.
2
Za pomocą analogicznych mechanizmów można scharakteryzować
zjawisko pamięci; moja hipoteza dotyczy w szczególności konkretnego aspektu pamięci, jakim
1
Z. Benedyktowicz, Stereotyp – obraz – symbol – o możliwościach nowego spojrzenia na stereotyp, Zeszyty
Naukowe UJ, Prace Etnograficzne, z.24
2
M. Kofta, A. Jasińska- Kania, Wstęp. Czy możliwy jest dialog między społeczno- kulturowym a psychologicznym
podejściem do stereotypów? [w:] (red.) A. Jasińska- Kania, M. Kofta, Stereotypy i uprzedzenia. Uwarunkowania
psychologiczne i kulturowe.
2
jest jej wybiórczość. Pamięć zbiorowa jest, bowiem istotnym składnikiem tożsamości
społecznej. Obejmuje symbole wartości stanowiących podstawę oceny dorobku i wspólnego
dobra zbiorowości, nadające sens jej doświadczeniom i dziejom.
Przedmiotem mojej pracy będzie próba analizy zjawiska manipulacji pamięcią w
kontekście rozważań nad stereotypami narodowościowymi i etnicznymi. Wybrałam tę kategorię
stereotypów, gdyż są one mniej zależne od własnego doświadczenia; opierają się głównie na
treściach przekazywanych społecznie. W perspektywie kulturowej jednym z nośników tych
treści jest historiografia, jako depozyt pamięci zbiorowej. Dla potrzeb niniejszej pracy posłużę
się przykładem historiografii nacjonalistycznej, jako szczególnego rezerwuaru stereotypów
etnicznych. Historiografia nacjonalistyczna bardzo wyraźnie ilustruje genezę stereotypów
etnicznych, którą za P. Boskim upatruję w etnocentryzmie. Kształtowanie się różnorodnych
stereotypów warunkują czynniki tkwiące w danym społeczeństwie, w jego doświadczeniu i
kulturze. W psychologicznym aspekcie można szukać związków przyczynowych zachodzących
między pewnymi stereotypami, a kształtowaniem się poczucia własnej tożsamości w kontekście
rozważań nad wybiórczością pamięci (percepcja, zapamiętywanie, wydobywanie danych z
pamięci, procesy kategoryzacji).
3
Stereotypy etniczne nawet, kiedy odnoszą się do przeszłości
(ich nośnikiem historiografia) są również istotne dla teraźniejszości; umacniają więź w grupie
własnej oraz wzmagają poczucie odmienności wobec obcych.
W literaturze naukowej istnieje wiele definicji stereotypów.
4
Dla potrzeb tej pracy
wybrałam to ujęcie, gdzie stereotypy funkcjonują w procesie percepcji grupy własnej
(autostereotypy) i grupy obcych, zwłaszcza członków tych krajów, z którymi członkowie danego
narodu byli w bliskich kontaktach (również w konfliktach).
5
Autorzy prezentujący podejście
historyczno- kulturowe rozpatrując przyczyny powstawania stereotypów etnicznych akcentują
historię konfliktów międzygrupowych oraz wyżej wspomniany etnocentryzm.
6
Na przykładzie
3
M. Kofta, G. Sędek, Struktura poznawcza stereotypu etnicznego, bliskość wyborów parlamentarnych, a przejawy
antysemityzmu, [w:] (red.) Z. Chlewiński, I. Kurcz, Stereotypy i uprzedzenia. Kolokwia psychologiczne nr1,
Warszawa 1992, s.69.
4
Dla potrzeb niniejszej pracy posłużę się definicją wypracowaną przez Bogardusa na zasadzie wyliczenia cech
stereotypu. „Stereotyp jest wynikiem procesu myślowego, który jest powierzchowny, pośpieszny, opiera się z reguły
na błędnej generalizacji; jest dogmatyczny, skłonny do sądzenia na podstawie pozorów(…) jest nieelastyczny i
oporny na zmiany, funkcjonując jako mechanizm obronny.” (por)A. Schaff, Stereotyp: definicje i teorie. KiS 1978
nr3 ss.43-77, H. Tajfel, Stereotypy społeczne i grupy społeczne, Studia psychologiczne 1982 nr2 ss.11-12, red. M.
Kofta, A. Jasińska-Kania, Stereotypy i uprzedzenia. Uwarunkowania psychologiczne i kulturowe, Warszawa 2001,
Zb. Bokszański, Stereotyp a kultura, Warszawa 2000, Zb. Bokszański Stereotyp a potoczne wyobrażenie narodów i
grup etnicznych, KiS 1994 nr4, H. Kubiak Stereotypy etniczne a komunikacja międzykulturowa, Przegląd Polonijny
1993 nr 4 ss.25-51.
5
Z. Chlewiński, Koncepcja interkulturowych badań stereotypów, uprzedzeń oraz tożsamości narodowej i religijnej
w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Aspekt społeczny. [w:] (red.) Z. Chlewiński, psychospołeczne podstawy
relacji między narodowościami Europy Środkowo- Wschodniej, Warszawa 2000 s.12
6
P. Boski, O stereotypach niestereotypowo, czyli jak badać wiedzę o kulturze grup społecznych i unikać ich
stereotypów, [w:] (red.) M. Kofta, A. Jasińska-Kania, Stereotypy i uprzedzenia, uwarunkowania psychologiczne i
kulturowe, Warszawa 2001, s.197.
3
stereotypów przypisywanych sąsiadom lub mniejszościom etnicznym w danym kraju nietrudno
dopatrzyć się śladów takowych konfliktów.
Jednym ze źródeł a także i nośników przekazujących utrwalone społecznie treści jest
historiografia. Wykorzystując jej przykład chciałabym wpisać rozważania nad stereotypami
etnicznymi w dyskurs nad wybiórczością ludzkiej pamięci i jej wpływem na proces
konstruowania i przechowywania stereotypów. Za tezę wyjściową posłużą mi słowa Czesława
Miłosza: ‘im mniej pamięci, tym większa pokusa jej układania w wybrane z góry wzory (…)
Pytanie: jak zachować możliwie dużo pamięci przy możliwie skromnej dozie indoktrynacji.’
7
W
zestawieniu z siłą potocznej opinii prawda często okazuje się zbyt słaba i stereotyp trzeba
zwalczać stereotypem.
Wychodząc od rozważań na temat wpływu ludzkiej pamięci w procesie konstruowania
jednostkowej tożsamości, oraz określenia definicyjnego stereotypu, chciałabym przejść do próby
wyjaśnienia specyficznej cechy ludzkiej pamięci, jaką jest wybiórczość. Wnioski o charakterze
jednostkowym postaram się następnie przenieść na grunt historiografii, a więc na obszar
zbiorowego ‘depozytu pamięci’.
Wybiórczość pamięci jednostkowej.
Fakt, iż psychologia zajmując się tematem pamięci od ponad stu lat nie potrafi
precyzyjnie określić przedmiotu swoich analiz, może wywoływać niepokój. W związku z tym
sam fakt postawienia pytania o istotę pamięci wiąże się z przyjęciem a priori pewnych założeń
metateoretycznych dotyczących poznawanej rzeczywistości. Kwestia bardziej całościowego
poznawania ludzkiej pamięci pozostaje, zatem ciągle sferze interpretacji metaforycznych.
8
Z
uwagi na aspekt wybiórczości pamięci i jej wpływu na proces konstruowania stereotypów
przytoczę tutaj dwa ujęcia funkcjonowania ludzkiej pamięci. Są to: mechanistyczne i
niemechanistyczne rozumienie pamięci. Genezę pierwszego przypisuje się już Platonowi i jego
słynnej metaforze pamięci jako odcisku pieczęci na woskowej tabliczce. Zgodnie z tym
rozumieniem pamięć stanowi bierną funkcję ludzkiego umysłu (metafora ludzkiej pamięci jako
magazynu oraz sieci).
9
Zgodnie natomiast ze stanowiskiem niemechanistycznym pamięć jest
traktowana jako aktywna forma ludzkiego umysłu, podkreślana jest jej rola przy interpretacji
(konstrukcji) odbieranych treści. Wybiórczość pamięci w tym podejściu przejawia się w
7
Przytoczone przez Joannę Tokarską- Bakir na łamach Tygodnika Powszechnego w artykule: ‘Czy istnieje
charakter narodowy?’ TP(nr 16) 16.03.2003
8
A Hankała, Wybiórczość ludzkiej pamięci, Warszawa 2001, s.48.
9
Przechowywane informacje mogą ulec utracie (zapominaniu) wskutek rozpadu śladu pamięciowego lub też
przyswajania nowych informacji oraz nabywania nowych zachowań, ibidem, s.48
4
zdolności pamięci do dokonywania wartościującej selekcji informacji, zgodnie z kryterium ich
przyszłej użyteczności.
10
To podejście wydaje się być najbardziej pomocne w badaniu wpływu
ludzkiej pamięci na proces konstruowania i przechowywania stereotypów. Z ujęciem
niemechanistycznym wiąże się jeszcze jedna metafora pamięci- pamięci jako konstruktora.
11
Charakter konstruktywny pamięci przejawia się głównie w zniekształceniach odtwarzanych
treści w procesie przypominania sensownego materiału. „Determinowanie zachowania przez
schemat jest najefektywniejszym sposobem, za pomocą, którego oddziałuje na nas
doświadczenie nabyte w przeszłości.”
12
Sprowadzając te rozważania teoretyczne do
praktycznego kontekstu badania stereotypów można by przyrównać ów schemat myślowy
wyróżniony przez Bartletta właśnie do swoistej kalki myślowej, (jaką niesie za sobą myślenie w
kategoriach stereotypów) przy interpretowaniu rzeczywistości. Wracając do słów Miłosza: ‘im
mniej pamięci’ tym częściej uruchamiamy kalki pojęciowe- wskazówki, które działają jako
heurystyki. Analogicznie wiec, im więcej pamięci tym bardziej ograniczone pole dla ignorancji,
a więc i dla stereotypów.
Wybiórcza pamięć i percepcja, a stereotypy.
Wydaje mi się, że pomocnym w rozważaniach nad wybiórczością ludzkiej pamięci w
kontekście jej zdolności przechowywania stereotypów, będzie prześledzenie mechanizmu
zapominania i wydobywania informacji. Wybiórczość występuje tutaj jako efekt interakcji
pomiędzy pamięcią a środowiskiem i stanem organizmu. Koncepcja teoretyczna Tulvinga
zakłada, że istotą tego, co określamy jako ‘zapominanie’, nie jest nieodwracalna utrata
informacji (unavailibility), lecz utrata, utrudnienie dostępu do tej informacji (inaccessibility).
13
Utrata dostępu do pożądanej informacji ma zawsze charakter względny, zależny od kontekstu, w
którym zachodzi przypominanie. Przypominanie zależy, więc od śladu pamięciowego danego
zdarzenia, jak i od specyficznej informacji obecnej w środowisku poznawczym podmiotu w
czasie przypominania. Stanowi ona rodzaj wskazówki (retrieval cue) do wydobywania
10
Wybiórczość pamięci w tym przypadku należy rozumieć jako autonomiczne wybory pamięci, decydujące o tym,
które spośród informacji zostaną zakodowane w sposób trwały i które z przyswojonych treści zostaną wydobyte w
związku z określonymi potrzebami podmiotu i realizowanymi celami. W tym niemechanistycznym ujęciu pamięć
pełni rolę podmiotu, agensa, kierującego się w swym funkcjonowaniu znaczeniem, jakie mają dla niego kodowane
oraz wydobywane informacje. R. C. Schank, Dynamic Memory: a theory of reminding and learning in computers
and people, NY 1982.
11
A. Hankała , Ibidem, s.37 Rezultat przypominania to efekt interakcji między danymi doświadczenia (pamięcią
epizodyczną) a abstrakcyjną poznawczą reprezentacją świata- schematem (pamięć semantyczna).
12
F. C. Bartlett, Remembering, Cambridge 1932
13
E. Tulving, Z. Pearlstone, Availability versus accessibility of information in memory for words, Journal of Verbal
learning and verbal behaviour 5 ss.381-391.
5
informacji z pamięci.
14
Wskazówka ta przypomina jednostce o określonym wydarzeniu z
przeszłości. Odtworzenie informacji przechowywanej w pamięci następuje w wyniku połączenia
się ze sobą źródeł informacji o zdarzeniu zawartych w śladzie pamięciowym i wskazówce.
Konstrukt wskazówki w koncepcji Tulvinga wyjaśnia „wysoki stopień wybiórczości systemu
wydobywania informacji; spośród mnóstwa śladów jedynie niewielki ich podzbiór jest aktywnie
zaangażowany w wytwarzanie jakiegokolwiek pojedynczego przypomnienia.”
15
Koncepcja
wskazówki, (cue) wydaje się, więc funkcjonować na tej samej zasadzie, co stereotyp poznawczy.
Ludzie są, bowiem ‘skąpcami poznawczymi’, tzn. starają się oszczędzać swoją energię
poznawczą. Mechanizm ten polega na ‘ignorowaniu’ jednych lub ‘nadużywaniu’ innych
informacji celem zredukowania obciążenia poznawczego.
16
Wybiórczy charakter ludzkiej
pamięci i jej konstrukcjonistyczną metaforę przedstawia także Aronson w koncepcji pamięci
(od)twórczej. Podkreśla on, że ludzie nie rejestrują kopii przeszłych zdarzeń, lecz w procesie
przypominania ‘od-twarzają’ wiele wspomnień z kawałków i okruchów, które potrafią sobie
przypomnieć (analogicznie do mechanizmu wskazówki Tulvinga) oraz z wyobrażeń i oczekiwań
określających ‘jak powinno być’. ‘Myślenie na skróty’ przy użyciu gotowych heurystyk to
istotna cecha ludzkiej pamięci. Można by się pokusić o hipotezę, że wskazówka Tulvinga na tej
samej zasadzie, co heurystyka odwołuje nas do określonego wydarzenia z przeszłości pomagając
skategoryzować nowe wydarzenie czy osobę. Pamięć i percepcja wybiórcza implikują to, że
człowiek zauważa i zapamiętuje te kontakty z jakąś jednostką, które umacniają istniejące
stereotypy czy uprzedzenia, jakie już ma wobec grupy, do której ta jednostka należy. Jest on
przy tym skłonny zapomnieć o tych przypadkach, w których członek danej grupy nie zachował
się w sposób potwierdzający uprzedzenia. W ten sposób- dzięki selektywności percepcji i
pamięci- utwierdzają się istniejące uprzedzenia i stereotypy wobec danej grupy.
17
Na kształt
stereotypów wpływa, bowiem nader podstawowa tendencja do poszukiwania i zapamiętywania
informacji potwierdzających nasze hipotezy, przy jednoczesnym pozostawaniu na uboczu
informacji zaprzeczających. Wybiórczość pamięci koresponduje w tym względzie z
konserwatyzmem poznawczym. Ludzi charakteryzuje, bowiem skłonność do zachowania tego,
co już zostało ustanowione, do utrzymania istniejącej uprzednio wiedzy, przekonań, postaw.
Stereotypy, chociaż stanowią uproszczony, a przez to i zniekształcony obraz ludzi, czy grupy
społecznej dają jednostce, a także i całej grupie poczucie poznawczej kontroli sytuacji
społecznej, dostarczają względnie ‘jasnej’ mapy poznania otoczenia społecznego.
14
E. Tulving, Cue-dependant forgetting, [w:] (red.) I.J. Janis, Current trends in psychology, Los Altos CA 1977,
s.142.
15
E. Tulving, ibidem, s.142
16
E. Aronson, Człowiek, istota społeczna, Warszawa 1994
17
Z. Chlewiński, ibidem, s.18
6
Historiografia jako depozyt pamięci zbiorowej, a stereotypy.
Na poziomie treści historycznych poważną kulturowo rolę selekcjonera pamięci pełni
historiografia. To ona w dużej mierze wpływa na to, co zachowane zostanie w potocznej
odmianie historii. Stanowi rodzaj depozytu pamięci przechowujący i przekazujący tylko
określone wyobrażenia i postawy zbiorowe (często występujące pod określeniem: ‘pamięci
narodowej’). Historiografia jest, więc jednym z ‘depozytów pamięci’ zbiorowości,
gromadzącym i utrwalającym wzory postrzegania innych nacji, nie tylko jako listy cech, lecz w
sposób kompleksowy. Będąc takim depozytem, może dostarczać różnych kategorii (czasami
wzajemnie sprzecznych) określających zarówno własny, jak i inne narody.
18
Historiografia
uważana jest, więc za jedno ze źródeł kategoryzacji. Mechanizmy gotowego schematu
myślowego i stereotypy rządzące wybiórczą pamięcią jednostki można by, więc per analogiam
odnieść do mechanizmów wpływających na kształt pamięci zbiorowej. W tym sensie
historiografię można uznać za rzeczywiste miejsce narodzin niejednego ze stereotypów i
autostereotypów etnicznych czy narodowych, powtarzanych i powielanych następnie w innych,
pozanaukowych obszarach komunikacji społecznej.
19
Więcej, historiografia jest nie tylko
źródłem, ale i rezerwuarem stereotypów narodowościowych. Rezerwuarem, ponieważ za
pośrednictwem historiografów gromadzi i przechowuje obrazy grup etnicznych przekazywane z
pokolenia na pokolenie. Z tym stanowiskiem koresponduje trafna metafora odnosząca się do
kulturowej, międzypokoleniowej transmisji stereotypów w ich gotowej postaci- ‘wyssane z
mlekiem matki’, biorąc pod uwagę głównie trwałość stereotypów w czasie i ich konsensualny
charakter.
20
Często wiąże się to z mechanizmem powstawania i długiego funkcjonowania
stereotypowego obrazu określonych nacji.
21
Z fizycznego i oczywistego braku świadków
przeszłych wydarzeń, historiografowie odwołują się przede wszystkim do takich źródeł, do
których łatwo dotrzeć. Są to, więc głównie źródła pisane, zarówno dokumenty państwowe,
własne subiektywne doświadczenia, jak i relacje spisane przez wcześniejszych historiografów- w
tym względzie unaocznia się szczególnie skłonność (a zarazem i zarzut) do układania pamięci
historycznej w z góry określone wzory. Człowiek rzadko jest bezstronnym obserwatorem
zdarzeń, które się wokół niego dzieją. Najczęściej jest ich zaangażowanym uczestnikiem, w
związku, z czym efektywnie przetwarza dochodzące do niego informacje dla osiągania różnych
18
V. Julkowska, Historiografia polska II połowy XIX w. jako źródło i rezerwuar stereotypów narodowościowych,
[w:](red.) Wł. Bonusiak, Stereotypy narodowościowe na pograniczu, s.20.
19
V. Julkowska, ibidem, s.18.
20
P. Boski, ibidem, s.195.
21
Badania Barbary Weigl i Wiesława Łukaszewskiego na Opolszczyźnie (P. Boski, ibidem,s.195) pokazują, że
wśród dzieci na Opolszczyźnie nader rozpowszechniony jest stereotyp Żyda, mimo, iż szansa jakiegokolwiek
kontaktu z Żydami i kulturą żydowską była tam bliska zeru. Antysemityzm bez Żydów?
7
celów, a nie dla bezstronnego analizowania wszystkich informacji. W tym momencie ujawnia się
tendencyjność ludzkiego poznania.
22
Dlatego też historiografia często postrzegana jest także jako
miejsce powstawania schematów ideologicznych narodów i grup etnicznych; szczególnie wtedy,
gdy służy polityce jako argument historyczny o charakterze perswazyjnym.
Historiografia nacjonalistyczna u progu XX w., jako szczególny rezerwuar stereotypów
etnicznych.
W piśmiennictwie polskim jest wiele dowodów trwałości i ciągłości zainteresowań dla
problematyki narodowej. Stosunkowe duże nasilenie zainteresowań oglądem własnego oblicza
wśród Polaków tłumaczą losy dziejowe, przede wszystkim w okresie Polski porozbiorowej.
Panujący na przełomie XIX i XX w. optymizm historiozoficzny, wywołany nadzieją odzyskania
niepodległości, kształtował treść idei narodowej i jej funkcje, sprzyjając wielu poglądom
skrajnym, głoszącym, że Polska na przestrzeni swych dziejów politycznych wytworzyła idealny
typ człowieka i narodu. Dla zobrazowania wpływu wybiórczości pamięci zbiorowej na
konstruowanie i utrzymywanie stereotypów posłuży przykład polskiej historiografii
nacjonalistycznej. Etnocentryzm, będący przede wszystkim kulturowo uwarunkowanym
ograniczeniem poznawczym uważam, za P. Boskim za kluczowy mechanizm powstawania
stereotypów etnicznych. Zniekształcenie etnocentryczne spowodowane jest absolutyzowaniem
własnego kulturowego punktu widzenia, co szczególnie jest dostrzegalne w nacjonalistycznej
historiografii polskiej przełomu wieków, związanej z ideologią endecką. Głównie akcentowana
jest w niej konieczność zachowania i rozwijania narodowej tożsamości, a także walki o nią w
obliczu naturalnych sprzeczności interesów różnych narodów.
23
W ‘katechizmie polskiego
nacjonalizmu’ tzn. „Myślach nowoczesnego Polaka” Romana Dmowskiego można się spotkać z
następującą retoryką nacjonalistyczną: ‘(…) dwie szkoły naraz, stańczycy i pozytywiści
warszawscy, każda po swojemu zaczęły odzierać duszę narodu z pięknych szat, w które ją miłość
i fantazja ustroiła, żeśmy marniejsi od innych (…)’. Poszukiwanie cech narodowych, które
ukazywałyby ciągłość życia narodowego jak i dawały możliwość odbudowy państwa,
towarzyszyło myśli nacjonalistycznej od momentu jej narodzin, co musiało w konsekwencji
doprowadzić do przyjęcia jakiejś wersji optymistycznego oglądu przeszłości i kondycji
charakteru narodowego.
24
Klasycznym przykładem stereotypowej wady, która przestała już być
rysem narodowego charakteru jest osławiona ‘polska niezgoda’. Jej obecne (z punktu widzenia
22
B. Wojciszke, Korzystanie z danych i pseudodanych przy poznawaniu ludzi, [w:] (red.) M. Kofta, T. Szutrowa,
Złudzenia, które pozwalają żyć. Szkice z psychologii społecznej, Warszawa 1991
23
L. Zdybel, Polski charakter narodowy- nacjonalistyczna analiza problemu, [w:] red. (red.) K. Wileński, Charakter
narodowy i religia, Lublin, 1997 ss.23-24.
24
L. Zdybel, ibidem, s.29.
8
historiografa – przyp. aut.) przejawy wypływają, jak twierdził czołowy teoretyk polskiego
nacjonalizmu, Z. Balicki, już nie z instynktów rdzennie polskich, ‘(…) ale z czynników i prądów
obcych narodowej duszy (sic!), które korzystając z ‘osłabienia organizmu narodowego’ doszły
do znaczenia i wpływów rozbijając jedność wewnętrzną narodu.’ W narzuceniu narodowi
polskiemu obcej państwowości, wyrosłej na obcej kulturze, upatrywał jeden z autorów –
wskazując na zabór rosyjski- przyczynę sprawczą pojawienia się takich wad, jak:
nieposzanowanie cudzego i społecznego dobra, zanik szacunku do pracy, niezdolność do
właściwego rozpoznawania hierarchii wartości w życiu społecznym.
25
W związku z tym, jak
można przeczytać w Deklaracji Ideowej Młodzieży Wszechpolskiej, ‘naród polski musi strzec
nieustannie czystości swej cywilizacji narodowej, pracować nad jej wszechstronnym rozwojem i
zachowaniem jej odrębnego charakteru, broniąc się przed szkodliwymi wpływami obcymi,
zwłaszcza żydowskimi, oraz przed szerzonymi przez szereg tajnych i jawnych organizacji
międzynarodowych rozkładowymi doktrynami kosmopolityzmu, egoizmu klasowego i wybujałego
indywidualizmu.’
26
W tym kontekście teoretycy nacjonalizmu prowadzili walkę m.in. z
powszechnie funkcjonującym ‘mitem’ dotyczącym polskiej tradycji i charakteru narodowego.
Jest nim według tego ujęcia, mit o odwiecznej polskiej tolerancji wobec Żydów. Przekonanie o
fałszywości owego mitu nie miało nic wspólnego z chęcią deprecjonowania polskiego etosu.
Wiązało się ono natomiast z uzasadnieniem tezy o ‘przyrodzonych’ źródłach narastającej fali
antysemityzmu i legitymizowaniem go. W licznych, zatem publikacjach tworzono obraz bogatej
tradycji i ciągłości polskiego antysemityzmu, a do jego wyrazicieli zaliczano m.in.: Galla
Anonima, Pawła Włodkowica, Jana Długosza, Mikołaj Reja, Jana Ostroroga, Stanisława
Zaborowskiego, Jana Dantyszka, Stanisława Orzechowskiego, Piotra Skargę, Hugona Kołłątaja,
Stanisława Staszica, Józefa I. Kraszewskiego.
27
Instynkt narodowy ‘prawdziwego Polaka’
posiedli u progu XX wieku, zdaniem Balickiego, przede wszystkim narodowi demokraci, a
tymczasem inne ugrupowania, szczególnie te o socjalistycznej orientacji zatraciły ‘wszelką
fizjonomię polską’, przejawiając raczej rysy duszy rosyjskiej czy żydowskiej.
28
Myśli publicystów nacjonalistycznych przetrwały w tradycji historiograficznej i
przeniknęły do świadomości zbiorowej pod postacią stereotypów. Widać tu charakterystyczną
tendencję do podporządkowania oglądu historii i rzeczywistości konkretnemu schematowi
ideologicznemu. Utrwalony w pamięci zbiorowej publiczny dyskurs (wypowiedzi przywódców i
przedstawicieli elit), kształtujący wizerunek własnego narodu i obraz jego stosunków z innymi
25
L. Zdybel, ibidem, s.30.
26
Deklaracja Ideowa Młodzieży Wszechpolskiej, ‘Akademik’ 1922, nr3.
27
A także: Stanisława ze Skarbimierza, Macieja z Miechowa, Jakuba Przyłuskiego, Marcina Bielskiego, Benedykta
Herbesta, Sebastiana Klonowica, Szymona Syreńskiego, Sebastiana Petrycego z Pilzna, Michała Czackiego. L.
Zdybel, ibidem, s.31.
28
L. Zdybel, ibidem, s.32.
9
narodami, zawierający wyobrażenie o roli własnego kraju w świecie, stał się rezerwuarem
stereotypów etnicznych. W ten sposób unaocznia się – zarysowany we wstępie – mechanizm
manipulacji pamięcią w kontekście rozważań nad stereotypami.
Analiza stereotypów narodowych czy etnicznych, jako części społecznego procesu
konstruowania rzeczywistości, wymaga podejścia interdyscyplinarnego.
29
Perspektywa, jakiej
dostarcza psychologia społeczna wydaje się być niewystarczająca. Stereotyp, to nie tylko fakt
psychologiczny, który przez trwałość w ludzkiej pamięci staje się motorem swoistych postaw
poznawczych. Zdeponowany w zbiorowej pamięci, której jednym z nośników jest historiografia,
staje się mechanizmem odpowiadającym za zbiorowe tworzenie i percepcję rzeczywistości. W
tym względzie konkretna cecha pamięci, jaką jest jej wybiórczość może być badana z różnych
perspektyw. Starałam się w pracy zaznaczyć wagę historiografii, jako jednego z możliwych
źródeł podejścia historycznego. Mechanizmy obrazujące wybiórczość pamięci zbiorowej,
zawarte w źródłach historiograficznych, w znacznym stopniu determinują proces tworzenia i
przechowywania stereotypów etnicznych. Wpływają na kształt percepcji poprzez myślenie
gotowymi schematami, przy użyciu określonych heurystyk. Konserwatyzm poznawczy w
efekcie prowadzi do instrumentalizacji pamięci- układa się ją w ‘z góry określone wzory’, a siła
potocznej opinii sprawia, że stereotyp należy zwalczać innym stereotypem.
29
P.L. Berger, T. Luckman, Społeczne tworzenie rzeczywistości, Warszawa 1983
10
Bibliografia:
E. Aronson, Człowiek, istota społeczna, Warszawa 1994
Z. Benedyktowicz, Stereotyp – obraz – symbol – o możliwościach nowego spojrzenia na
stereotyp, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Etnograficzne, z.24
F. C. Bartlett, Remembering, Cambridge 1932
P.L. Berger, T. Luckman, Społeczne tworzenie rzeczywistości, Warszawa 1983
Zb. Bokszański, Stereotyp a kultura, Warszawa 2000
Zb. Bokszański Stereotyp a potoczne wyobrażenie narodów i grup etnicznych, KiS 1994 nr4,
Wł. Bonusiak, (red.) Stereotypy narodowościowe na pograniczu, Warszawa 2000
Z. Chlewiński, (red.) Psychospołeczne podstawy relacji między narodowościami Europy
Środkowo- Wschodniej, Warszawa 2000,
Z. Chlewiński, I. Kurcz, (red.) Stereotypy i uprzedzenia. Kolokwia psychologiczne nr 1,
Warszawa 1992,
Deklaracja Ideowa Młodzieży Wszechpolskiej, ‘Akademik’ 1922, nr3.
A Hankała, Wybiórczość ludzkiej pamięci, Warszawa 2001,
A. Jasińska- Kania, M. Kofta, (red.) Stereotypy i uprzedzenia. Uwarunkowania psychologiczne i
kulturowe. Warszawa 2001
M. Kofta, T. Szutrowa, (red.) Złudzenia, które pozwalają żyć. Szkice z psychologii społecznej,
Warszawa 1991
H. Kubiak Stereotypy etniczne a komunikacja międzykulturowa, Przegląd Polonijny 1993 nr 4
A. Schaff, Stereotyp: definicje i teorie. KiS 1978 nr 3
H. Tajfel, Stereotypy społeczne i grupy społeczne, Studia psychologiczne 1982 nr 2
J.Tokarska- Bakir ‘Czy istnieje charakter narodowy?’ TP (nr 16) 16.03.2003
E. Tulving, Z. Pearlstone, Availability versus accessibility of information in memory for words,
Journal of Verbal learning and verbal behaviour 5
K. Wileński, (red.) Charakter narodowy i religia, Lublin, 1997