Z każdym z krajów, który zdecydował się przyjąć warunki programu, Stany Zjednoczone
podpisywały dwustronne umowy. Plan Marshalla zaproponowano wszystkim państwom
europejskim, łącznie z

ZSRR

i krajami Europy Środkowej.

[2]

Początkowo chęć przystąpienia

do planu wyraziły

– faktycznie osobistą decyzją

Józefa

Stalina

– wymusił wycofanie już złożonej deklaracji udziału

Czechosłowacji

w konferencji

paryskiej i niezłożenie już przygotowanego akcesu

Polski

do inicjatywy amerykańskiej.

Państwa uczestniczące otrzymywały z USA pomoc w postaci towarów, które były niezbędne
do odbudowy gospodarek, zaś środki finansowe ze sprzedaży tych dóbr były przeznaczane na
inwestycje. Programem zarządzała ze strony amerykańskiej Administracja Współpracy
Gospodarczej (

Economic Cooperation Administration

), która działała poprzez swe lokalne

przedstawicielstwa i powołane przez siebie w krajach uczestniczących w programie
przedsiębiorstwa. Z Planem Marshalla wiązały się bezpośrednio także inne programy
pomocy, na przykład program wsparcia technicznego (Technical Assisstance Program) i
Program Wsparcia Wzajemnej Obrony (Mutual Defence Assistance Program), które zostały
ostatecznie przekształcone w jednolity Program Wzajemnego Bezpieczeństwa (Mutual
Security Program).

Propozycja amerykańska, zmierzająca do zachowania gospodarczej całości Europy w
warunkach wolnego handlu i gospodarki rynkowej, była nie do zaakceptowania przez ZSRR
wobec sowieckich planów narzucenia pełnego podporządkowania gospodarczego i
zmilitaryzowanej gospodarki państwowej krajom Europy Środkowo-Wschodniej. Państwa
satelickie ZSRR – niezależnie od rzeczywistych interesów tych krajów i stanowiska ich
rządów (zdominowanych już zresztą uprzednio przez partie

komunistyczne

) – musiały się

podporządkować nadrzędnemu interesowi hegemona i woli Stalina. Plany upaństwowienia i
militaryzacji gospodarek krajów bloku sowieckiego zostały w konsekwencji przeprowadzone
w przyspieszonym tempie w skali całego bloku w latach

1948

1950

, po odrzuceniu udziału w

Planie Marshalla. Łączyło się to w sferze politycznej z likwidacją pozostałości

pluralizmu

politycznego (i partii

opozycyjnych

), wcieleniem partii socjaldemokratycznych do

komunistycznych (tzw. zjednoczeniem ruchu robotniczego), przejęciem pełni władzy przez
partie komunistyczne, intensyfikacją policyjnych represji i proklamowaniem formuły tzw.

demokracji ludowej

– czyli dyktatury partii komunistycznych przy zachowaniu fasady

instytucji formalnej demokracji parlamentarnej.

Wzmocnienie europejskiej współpracy w odbudowie i powołanie instytucji koordynujących
pomoc gospodarczą (

OECC

) miało stanowić według Moskwy ingerencję w sprawy

wewnętrzne państw podporządkowanych ZSRR. Jednocześnie jako "alternatywę" Moskwa
przedstawiła propagandowo tzw.

plan Mołotowa

, czyli reorientację związanych dotychczas

wymianą z Europą gospodarek środkowoeuropejskich na wymianę z ZSRR.

[3]

Plan Marshalla

był krytykowany przez Moskwę, jej satelitów i europejskie partie komunistyczne jako
instrument zwiększania wpływów amerykańskich w Europie – postrzegany jako element tzw.

doktryny powstrzymywania

Wymuszona przez ZSRR odmowa uczestnictwa Polski i Czechosłowacji w Planie Marshalla
była przypieczętowaniem podziału stref wpływów w Europie (rozszerzenie podziału ze sfery
politycznej na ustrojowo-gospodarczą) i na kilkadziesiąt lat odizolowała kraje Europy
Środkowo-Wschodniej od reguł gospodarki rynkowej (w tym wzajemnie

wymienialnych

walut) i jednolitego rynku europejskiego. Ostatecznie umowy podpisano z 16 krajami. W
Europie Zachodniej w Planie nie uczestniczyła jedynie

Hiszpania

(rządzona przez

generała

Franco

i izolowana wówczas politycznie). W planie Marshalla nie wzięła również udziału

Finlandia

, która za cenę rezygnacji z niezależnej polityki zagranicznej określoną faktycznie w

traktacie z ZSRR

8 kwietnia

1948

r. zachowała jednak ustrój demokratyczny i gospodarkę

rynkową.

W latach 1948-1951, łączna wartość udzielonej pomocy przekroczyła 14 mld ówczesnych

USD

(równowartość 140 mld dolarów w 1999 r.

[4]

). Do zarządzania funduszami powołano

Organizację Europejskiej Współpracy Gospodarczej

(późniejsze

OECD

). Z pomocy

skorzystały przede wszystkim

przystąpiła do planu po swym powstaniu w maju

r.) i

Lata

były okresem najszybszego wzrostu w gospodarczej historii Europy. W

krajach objętych programem Planu Marshalla produkcja przemysłowa wzrosła w tym okresie
o 35%. Produkcja rolna przewyższyła znacząco wskaźniki przedwojenne. W konsekwencji
wzrost dobrobytu zakończył społeczną i polityczną destabilizację w krajach
zachodnioeuropejskich charakterystyczną dla lat

1944

1947

i związaną z depresją

gospodarczą i trudnymi warunkami życia po zniszczeniach

II wojny światowej

Konsekwencją ówczesnych decyzji politycznych były z jednej strony: szybka odbudowa,
rozwój gospodarczy i integracja krajów Europy Zachodniej uczestniczących w planie, z
drugiej zaś: budowa w krajach Europy Środkowej

autarkicznej

upaństwowionej

komunistycznej

gospodarki niedoboru

podporządkowanej budowie przemysłu ciężkiego –

zbrojeniowego, energochłonnej i centralnie sterowanej z Moskwy (bezpośrednio i za
pośrednictwem

RWPG

). Z jednej strony zainicjowane zostały zatem procesy, które

doprowadziły do powstania

Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej

i w konsekwencji

Unii