Zasady tworzenia i wykorzystania rezerw kapitałowych 
Regulacje rezerw w ustawie o rachunkowości

Elżbieta Zasada

W art. 3 ust. 1 ustawy o rachunkowości zawarte są definicje najważniejszych używanych w niej pojęć. Znajdziemy tam m.in. definicję zobowiązań, rezerw oraz zobowiązań warunkowych.

Warto zwrócić uwagę na kilka elementów tych definicji. Dla powstania zobowiązania muszą być spełnione 3 warunki:

• obowiązek spełnienia świadczenia musi wynikać ze zdarzeń przeszłych,

• ze spełnieniem świadczenia będzie związane wykorzystanie aktywów jednostki,

• wartość świadczenia musi być wiarygodnie określona.

W przypadku zobowiązań nie występuje więc żaden element niepewności. Dlatego też w większości przypadków ta kategoria pasywów nie budzi większych wątpliwości. Dużo więcej trudności sprawia natomiast właściwe tworzenie rezerw. Zagadnieniu temu poświęcony jest art. 35d ustawy o rachunkowości. Zgodnie z tym przepisem rezerwy tworzy się w dwóch przypadkach. Po pierwsze, na pewne lub o dużym stopniu prawdopodobieństwa przyszłe zobowiązania, których kwotę można w sposób wiarygodny oszacować. Przykładowo ustawodawca wymienił w tej grupie straty z transakcji gospodarczych w toku, w tym z tytułu udzielonych gwarancji, poręczeń, operacji kredytowych, skutków toczącego się postępowania sądowego. Po drugie, rezerwy należy tworzyć na przyszłe zobowiązania spowodowane restrukturyzacją, jeżeli na podstawie odrębnych przepisów jednostka jest zobowiązana do jej przeprowadzenia lub zawarto w tej sprawie wiążące umowy, a plany restrukturyzacji pozwalają w sposób wiarygodny oszacować wartość tych przyszłych zobowiązań.

Rezerwy zalicza się odpowiednio do:

• pozostałych kosztów operacyjnych lub

• kosztów finansowych, lub

• strat nadzwyczajnych.

Mimo że przepisy dotyczące rezerw wydają się jasne, często pojawiają się w tym zakresie nieprawidłowości. Wynikają one m.in. z trudności we właściwym oszacowaniu wielkości rezerwy. Artykuł 28 ust. 1 pkt 9 ustawy o rachunkowości stanowi jedynie, że rezerwy wycenia się w uzasadnionej, wiarygodnie oszacowanej wartości. Szczegóły tej wyceny powinny znaleźć się w wewnętrznych regulacjach każdej jednostki, czyli w przyjętej przez zarząd polityce rachunkowości. W praktyce często okazuje się, że dokumentacja zasad rachunkowości nie jest w tym zakresie wystarczająca. Ponadto należy pamiętać, że rezerwy są pozycją sprawozdania finansowego najczęściej wykorzystywaną do manipulowania wynikiem finansowym, czyli tzw. rachunkowości kreatywnej. Dlatego też odbiorcy sprawozdań finansowych powinni zwracać na nie dużą uwagę.

Rezerwy kapitałowe

Rezerwy kapitałowe są specyficznymi rezerwami i tym się różnią od rezerw na zobowiązania, że:

• są - w zasadzie - poza unormowaniami prawa bilansowego, gdyż tworzy się je na mocy kodeksu spółek handlowych i statutowych ustaleń przedsiębiorstwa (wyjątkiem od tej zasady są tzw. kapitały rezerwowe z aktualizacji wyceny aktywów),

• tworzone są z zysku netto lub wpłat właścicieli przedsiębiorstwa,

• są elementem składowym kapitału własnego przedsiębiorstwa.

Rezerwy kapitałowe reprezentują sobą aktywa, w stosunku do których nie istnieje prawny ani zwyczajowy obowiązek zwrotu osobom z otoczenia przedsiębiorstwa. Mogą być one - podobnie jak aktywa przypisane rezerwom na zobowiązania - dowolnie inwestowane lub służyć pokrywaniu strat netto.

Rezerwy kapitałowe są zawsze rezerwami obligatoryjnymi, w przeciwieństwie do rezerw na zobowiązania, których tworzenie jest uwarunkowane wystąpieniem ściśle określonych okoliczności lub zagrożeń. Pozostają one w ścisłym związku z kapitałem zakładowym przedsiębiorstwa, a ich wysokość ustalana jest w przepisach ustawowych lub statutowych. Są one wyrazem samoograniczeń właścicieli kapitału w prawie do dysponowania zyskiem netto i potwierdzeniem sensu istnienia w rachunkowości zasady ostrożności. Ponadto, ścisłe regulacje rezerw kapitałowych wykluczają ich swobodne kształtowanie przez kierownictwo przedsiębiorstwa.

Obligatoryjny charakter rezerw kapitałowych ma dalsze konsekwencje przy zmianie warunków dotyczących jakiejkolwiek rezerwy statutowej: zmiana taka może być dokonana wyłącznie w drodze zmian statutu lub umowy przedsiębiorstwa; jest to skomplikowana procedura, gdyż np. w spółce akcyjnej może być przeprowadzona głosami akcjonariuszy na walnym zgromadzeniu wspólników.

Przesłanki tworzenia rezerw kapitałowych wynikają z tzw. koncepcji zachowania kapitału i gwarantują jego odtwarzanie z roku na rok - co najmniej - na tym samym poziomie.

Rezerwy kapitałowe obejmują:

1. Nadwyżkę ceny emisyjnej sprzedanych akcji nad ich wartość nominalną (agio, premię).

2. Aktualizację wyceny aktywów trwałych (np. środków trwałych, inwestycji długoterminowych).

3. Dopłaty właścicieli kapitału własnego, dokonywane w zamian za gwarancje uprzywilejowania ich udziałów; z reguły przywileje związane z takimi dopłatami dotyczą priorytetów w podziale zysku netto lub pierwszeństwa w zaspokajaniu praw własności do majątku likwidowanego przedsiębiorstwa - tzw. wstępne zaspokojenie praw majątkowych.

4. Inne dodatkowe dopłaty właścicieli kapitału własnego przedsiębiorstwa w celu pokrycia np. jego bieżącej straty lub straty z lat ubiegłych czy też tzw. żądanego kapitału dodatkowego. Ten ostatni przypadek jest przypadkiem szczególnym. W niektórych spółkach dopuszcza się możliwość dokonywania dodatkowych wpłat właścicieli ponad wysokość kapitału zakładowego. Wpłaty takie są rezerwami kapitałowymi, a obowiązek ich wnoszenia musi być zawarty w statucie spółki.

5. Część zysku po opodatkowaniu, nakazaną prawem lub statutem przedsiębiorstwa, traktowaną jako przymusową lub dobrowolną tezauryzację zysku netto. Typową rezerwą kapitałową w tej kategorii rezerw jest ustawowa rezerwa dotycząca spółek akcyjnych: 8% zysku netto musi zwiększać corocznie stan kapitału zapasowego do osiągnięcia przez niego przynajmniej 1/3 poziomu kapitału zakładowego. Tą ustawową rezerwą kapitałową prawodawca chce zagwarantować możliwość stabilizacji finansowej spółki akcyjnej i ochronę praw właścicieli i wierzycieli spółki.

6. Inne przymusowe rezerwy, tj. przeznaczenie - decyzją właścicieli przedsiębiorstwa - części zysku netto na:

   • utrzymanie kapitału zakładowego, czyli zabezpieczenie jego wartości nominalnej przed działaniem inflacji,

   • rozwój przedsiębiorstwa, czyli np. na koszty reorganizacji, badań, rozszerzenia zakresu działalności, zmiany technologii, modernizację, rozwój sieci dystrybucji itp. zamierzenia,

   • zabezpieczenie się przedsiębiorstwa przed ryzykiem rynku kapitałowego, czyli np. tworzenie rezerw na wykup własnych wyemitowanych obligacji, akcji do umorzenia, itp.,

   • inne cele.

Trzeba stwierdzić, że ta część rezerw kapitałowych, której źródłem jest zysk po opodatkowaniu, charakteryzuje się większą swobodą decyzyjną udziałowców przedsiębiorstwa, chociaż jednocześnie - ograniczają ich prawa dysponowania wypracowanym zyskiem.

Wykorzystanie rezerw kapitałowych

Wykorzystanie rezerw kapitałowych - chociaż wykazują one większą elastyczność od kapitału zakładowego - może tylko dotyczyć celów na jakie je utworzono. Następuje to w momencie np. kompensowania ich wysokości ze stratą brutto danego okresu, finansowania kosztów badań, modernizacji działalności przedsiębiorstwa, wydawania akcji gratisowych itp. przedsięwzięcia; są one zawsze skierowane na utrzymanie lub polepszenie ogólnej sytuacji finansowej przedsiębiorstwa.

Trzeba jeszcze podkreślić fakt, że rezerwy kapitałowe - w odróżnieniu od rezerw na zobowiązania - mogą być tylko wykorzystane, a nigdy - rozwiązane. Rozwiązanie rezerwy kapitałowej oznaczałoby de facto niezgodne z logiką ekonomiczną i przepisami obniżenie poziomu kapitału własnego bez efektu ekonomicznego. Rozwiązanie takich rezerw jest możliwe tylko w przypadku zaprzestania działalności gospodarczej przedsiębiorstwa, wywołanego jego likwidacją lub upadłością. Wówczas rezerwy kapitałowe, jak i inne składniki kapitału własnego, łączy się ewidencyjnie w jeden kapitał podstawowy. W tym momencie można mówić o rozwiązaniu rezerw kapitałowych. W czasie kontynuacji działalności przez przedsiębiorstwo, rezerwy kapitałowe są skutecznym narzędziem finansowym, gwarantującym jego przetrwanie i rozwój.

Ewidencja księgowa tworzenia rezerw kapitałowych

Objaśnienia:
1a i 1b. Korekta in plus wartości początkowej i dotychczasowej zakumulowanej amortyzacji środków trwałych objętych urzędową aktualizacją wyceny
1. Korekty in plus wartości księgowej aktywów inwestycyjnych spowodowanych tzw. odpisami aktualizującymi.
2. Nadwyżka ceny emisyjnej sprzedanych akcji nad ich wartością nominalną (agio, premia).
3. Obowiązkowe lub dobrowolne przeznaczenie części zysku netto na pokrycie 
ewentualnych przyszłych strat netto.
4. Przeznaczenie zysku netto - zgodnie z zapisami umowy lub statutu przedsiębiorstwa - na zwiększenie kapitału zapasowego.
5. Przeznaczenie zysku netto na finansowanie ściśle określonych celów: np. reorganizację przedsiębiorstwa, wykup własnych papierów wartościowych itp., w tej grupie kapitałów rezerwowych znajduje się ponadto niepodzielony zysk z lat ubiegłych. 
6. Zadeklarowane przez wspólników wpłaty, np. na wymagany kapitał dodatkowy.

Ewidencja księgowa wykorzystywania rezerw kapitałowych

Objaśnienia:
1. Wykorzystanie rezerwy z aktualizacji wyceny środków trwałych w momencie ich likwidacji (sprzedaż, wycofanie z użytkowania, itp.).
2. Wykorzystanie rezerwy z aktualizacji wyceny długoterminowych aktywów inwestycyjnych - w momencie ich sprzedaży - na zwiększenie przychodów finansowych.
3. Wykorzystanie kapitału zapasowego na pokrycie straty bilansowej.
4. Wykorzystanie kapitału zapasowego (ponad wymagalne zabezpieczenie finansowe) do podwyższenia zysku do podziału.
5. Wykorzystanie kapitału zapasowego (ponad wymagalne zabezpieczenie finansowe) na finansowanie akcji gratisowych.
6. Wykorzystanie kapitału zapasowego (ponad wymagalne zabezpieczenie finansowe) w celu zwiększenia poziomu kapitału zakładowego.
7. Wykorzystanie celowych rezerw kapitałowych na finansowanie umorzenia własnych akcji. 8. Wykorzystanie celowych rezerw kapitałowych na podwyższenie poziomu kapitału zakładowego lub kapitału zapasowego.
9. Wykorzystanie celowych rezerw kapitałowych na finansowanie - określonych tytułami tych rezerw - różnorodnych przedsięwzięć - np. modernizacji, zwiększenia kwoty dywidend do wypłaty akcjonariuszom, kosztów badań itp.

Kiedy należy stosować standardy przy tworzeniu rezerwy?

MSR nr 37 zawiera dużo bardziej szczegółowe niż ustawa o rachunkowości regulacje dotyczące rezerw i zobowiązań warunkowych. Zgodnie z postanowieniami standardu, rezerwa powinna zostać utworzona, jeżeli spełnione są następujące warunki:

• na jednostce ciąży obecny obowiązek (prawny bądź zwyczajowy) wynikający ze zdarzeń przeszłych,

• prawdopodobne jest, że wypełnienie obowiązku spowoduje konieczność wypływu środków zawierających w sobie korzyści ekonomiczne,

• można dokonać wiarygodnego szacunku kwoty tego obowiązku.

Przez zwyczajowo oczekiwany obowiązek rozumie się obowiązek wynikający z działalności gospodarczej, gdy poprzez ustalony sposób postępowania w przeszłości, opublikowanie zasad postępowania lub wystarczająco konkretne, aktualne oświadczenie, jednostka gospodarcza przekazała stronom trzecim, że przyjmie na siebie określoną powinność oraz w wyniku tych działań jednostka wzbudziła u tych stron uzasadnione oczekiwanie, że powinność tę spełni.

Bardzo ważny jest fakt, że rezerwy tworzy się tylko w związku ze zdarzeniami przeszłymi. W pewnych przypadkach, np. sprawy sądowej, kwestią dyskusyjną może być, czy pewne zdarzenia miały miejsce czy też zdarzenia te skutkowały powstaniem obecnego obowiązku. W takim przypadku jednostka gospodarcza ustala, czy obecny obowiązek występuje na dzień bilansowy poprzez uwzględnienie wszystkich dostępnych dowodów (np. opinii ekspertów). Do rozważanych dowodów włącza się także informacje uzyskane po dniu bilansowym. Jeżeli na tej podstawie występowanie obecnego obowiązku jest bardziej prawdopodobne niż jego brak, jednostka gospodarcza tworzy rezerwę. Jeśli natomiast prawdopodobieństwo wystąpienia obowiązku jest mniejsze niż 50 proc., to jednostka ujawnia informacje o zobowiązaniach warunkowych.

Źródło: http://e-rachunkowosc.pl/artykul.php?view=780