2. Wpływ systemu obronnego na kształt miasta średniowiecznego

Na rozwój miast w średniowieczu przyczyniły się m. In szybki wzrost ich liczby oraz ludności Miasta średniowieczne stanowiły przestrzeń zapewniającą bezpieczeństwo na wypadek wojny. W okresie WCZESNEGO średniowiecza rozwój miast odbywał się w sposób samorzutny. Rozrastały się z dawnych wsi lub powstawały jakos ośrodki rzemieślniczo-handlowe przy czym o wyborze terenu szczególną rolę decydowało zapewnienie odpowiednich warunków obronności. W XII wieku rozpoczyna się na terenie włoch i płd Francjirealizacja miast wznoszonych wg racjonalnych planów.

We wczesnym średniowieczu:przy grodach powstawały podgrodzia, podgrodzia opasywane umocnieniami drewniano-ziemnymi i były one drugim elementem aglomeracji miejskiej. Trzecim składnikiem były pojawiające się w pobliżu grodu służebne osady rolnicze. Czwartym elementem był znajdujący się poza obwarowaniami otwarty targ.

Typy jednostek osadniczych we Francji:

a)Ville neuve - centrum miasta w postaci klasztoru lub zamku względnie skrzyżowania ważnych dróg handlowych, na nizinach na planie sieciowym lub promienistym, na terenach górzystych układ przestrzenny dostosowany do rzeźby terenu

b) Ville enveloppée - centrum miasta w postaci zamku, klasztoru lub siedziby biskupa otoczone pierścieniami zabudowy

c)Miasto ufortyfikowane - ściśle geometrycznie zaplanowane miasta z załogą wojskową bądź miasta-warownie występujące głównie we Francji płd., będącej miejsce konfliktu interesów między koroną francuską, Anglią i książętami Tuluzy; ich mieszkańcy mieli swym "wysiłkiem gospodarczym i militarnym" wspierać władzę swojego pana. Najsłynniejszym tego typu miastem jest Carcassonne.

Rozbudowa miast średniowiecznych mogła przebiegać na kilka sposobów:

• nowe części miasta powstałe poza murami były otaczane nowym pierścieniem murów, np. w Bernie (np Toruń - zamek, stare miasto, potem powstało nowe miasto i każda z tych części była od zewnątrz fortyfikowana. Oprócz tego porty i zabud sakralna)

• leżące poza miastem klasztory i inne osady włączano w obręb miasta, a ich umocnienia służyły jako część fortyfikacji całego miasta(w Polsce przykładem może być Elbląg, gdzie występowały: zamek, przedzamcze, zespół klasztorno -szpitalny, a także miasto i każda z tych części miała swój własny mur (całość otoczona dodatkowo fosą

• kilka samodzielnych osiedli łączono w jedną całość

• wokół starej części miasta powstawału nowe dzielnicy z nowymi murami (stare rozbierano)

• nowe części miasta budowano po przeciwnej stronie rzeki, przez co rozwijały się one przestrzennie niezależnie i były oddzielnie ufortyfikowane - powstawały, pod względem urbanistycznym, dwa odrębne organizmy (np Gdańsk z portem u podnóża miasta, CASTRUM (rezyd. Z grodem i podgrodziem), nowym i starym miastem, długimi ogrodami itp (patrz ćwiczenia)

Dominującym elementem krajobrazu były ufortyfikowane siedziby panów grodowych oraz kościoły i kaplice. Sytuowane były zarówno w obrębie grodów jak i odgrodzi a także w otwartych osadach targowych.

W późnym średniowieczu w związku ze wzrostem roli i uprawnień mieszczaństwa głównym ośrodkiem miasta stał się rynek z różnymi urządzeniami służącymi handlowi. Ważną rolę zaczęły mieć również ratusze. W bezpoś®ednim sąsiedztwie rynku sytuowano zazwyczaj kosciół parafialny.

Obwarowywano nie tylko grod z podgrodziem, ale także całe miasto. Otaczano je fortyfikacjami, które z czasem doskonalono, aż rpzyjęły w późnym średniowieczu postać potężnych murów miejskich pojedynczych lub podwójnych z blankami i basztami. Główne bramy wejściowe miały szczególnie obronny charakter. Kształtowano je bardzo starannie widząc w nich jeden z symboli niezależności miejskiej. Cały teren obwarowany otaczano wypełnionymi wodą fosami ułatwiającymi obronę przed nieprzyjacielem.

Podczas gdy miasta wczesnośredniowieczne stanowiły zespól na ogol luźno powiązanych ze sobą jednostek strukturalnych, miasto późne cechowało dążenie do centralizacji, podkreślonej wspólnymi obwarowaniami.

Kształt miasta średniowiecznego

Kolisty obrys miasta z racji walorów obronnych był szczególnie zalecany, ale układ wewnętrzny był jednak zazwyczaj oparty na prostokącie (rynek, zamek). W większości przypadków kolista forma ograniczała się do najstarszej - centralnej części układu, późniejszy rozwój oparł się na schemacie układu prostokątnego. Obserwujemy stopniowe przekształcenie układu kolistego w wątek prostokątny (Alignan du Vent, St Pons de Mauchines). Często rozwój ośrodka centralnego miał charakter żywiołowy, ale podporządkowany przebiegowi kolejnych linii fortyfikacji. Można przy tym zauważyć pewną analogię w rozwoju budownictwa obronnego (od donżonu na planie koła do jego przekształcenia w formę okręgu zakończonego trójkątnym dziobem) i form urbanistycznych.

Souvignargues, la Calmette (dwa miasta) - przestrzenny rozwój odbywa się na peryferiach ośrodka centralnego - wieś ulicówka formuje się w bliskim jego sąsiedztwie

BRAM- rozwój urbanistyczny zachowuje jednolity koncentryczny charakter

HILDESHEIM -położ w saksonii w plaskiej dolinie rzeki. Był to ośrodek biskupi. Powstałdrogą scalania rozrzucownych kościołów, klasztorów i związancyh z nimi osiedli. W XIII w poszczególne jednostki połączone zostały jednym murem obronnym.

FLORENCJA

CARCASSONE Zabytkowa architektura Carcassonne stanowi największy w Europie średniowieczny kompleks urbanistyczny. Składa się z dwóch części:

• Cité - warownego górnego miasta

• Miasta dolnego (La Ville Basse)

W ramach miasta górnego znajdują się 2 pasma murów, z bramami i barbakanami. Fortecę tworzą fortyfikacje - podwójny pierścień wałów obronnych i 53 wież. Umieszczono ją na liście światowego dziedzictwa UNESCO.

Ze względu na zachowanie względnie dużych fragmentów średniowiecznych murów miejskich i zabudowy "polskim Carcassonne" bywa nazywane np Chełmno

---