Prof. dr hab. Maria Sierpińska

Krótkoterminowe decyzje finansowe przedsiębiorstw

1. Zarządzanie zapasami w przedsiębiorstwie

Zarządzanie zapasami w firmie funkcjonującej w rozwiniętej gospodarce rynkowej wymaga wszechstronnej znajomości nie tylko logistycznego aspektu zarządzania w tej dziedzinie, ale przede wszystkim aspektu finansowego. Nadmierne zamrożenie środków finansowych w zapasach prowadzi bowiem do powstania kosztów utraconych możliwości, ograniczających długofalowy rozwój firmy.

Rozwiązywanie problemów decyzyjnych w sferze zarządzania zapasami wymaga znajomości kosztów w podziale na koszty związane z utrzymaniem zapasów oraz koszty ich zamawiania. Taki układ kosztów obejmujący zarówno koszty ujęte w rachunku bieżącym, jak i koszty hipotetyczne pozwala rozstrzygnąć podstawowe kwestie związane z kształtowaniem się poziomu zapasów w przedsiębiorstwie.

Koszty utrzymania zapasów

Do kosztów utrzymania zapasów, które reagują na ich poziom czyli zmieniają się wraz ze zmianą zapasów zalicza się:

• koszty kapitału finansującego zapasy,

• koszty magazynowania,

• koszty przeładunku i przemieszczania zapasów,

• koszty ubezpieczenia,

• koszty zużycia i starzenia się zapasów.

Koszty kapitału finansującego zapasy mogą mieć charakter kosztów historycznych jeśli zapasy są finansowane kredytem lub kapitałem uzyskanym z emisji obligacji. Koszty te są ewidencjonowane w kosztach finansowych a ustalenie ich poziomu jest proste i sprowadza się do obliczenia takiej części odsetek, jaka przypada na tą część kredytu, który finansuje zapasy. Jeśli zapasy są finansowane kapitałem własnym wówczas koszty korzystania z nich nie są ewidencjonowane w rachunku zysków i strat i mają charakter kosztów hipotetycznych czyli kosztów utraconych możliwości (utraconych korzyści z kapitału).Gdyby nie był on zamrożony w zapasach, mógłby służyć do finansowania szeregu opłacalnych przedsięwzięć. Wysokość kosztów kapitału zamrożonych w zapasach zależy od stóp procentowych, przyjętych do obliczeń oraz od rodzaju alternatywnych do zapasów przedsięwzięć, które byłyby realizowane, gdyby przedsiębiorstwo posiadało kapitał. Do ustalenia kosztów utraconych możliwości można przyjąć stopę procentową obligacji rządowych tzw. minimalną normę efektywności zaangażowania kapitału, rentowność przedsięwzięć inwestycyjnych, które byłyby realizowane, gdyby firma posiadała kapitał lub rentowność venture capital, czyli funduszy wysokiego ryzyka osiągających stopę znacznie wyższą niż stopa przeciętna w danej branży. Zastosowane stawki decydują o wysokości szacowanych kosztów kapitałowych i tym samym determinują wysokość całkowitych kosztów utrzymania zapasów.

Koszty kapitału wyraża się zwykle w procentach ogólnej wartości zapasów, jakie utrzymuje dana forma.

Koszty magazynowania zapasów są związane z magazynowaniem zapasów i wynikają z funkcji, jakie pełnią magazyny. Według układu rodzajowego do kosztów magazynowania można zaliczyć:

• płace personelu magazynowego wraz z narzutami na płace,

• amortyzację budynków i budowli magazynowych oraz środków transportu wewnętrznego,

• zużycie materiałów pomocniczych, paliwa i energii,

• koszty konserwacji i remontów,

• koszty usług innych komórek przedsiębiorstwa na rzecz magazynów,

• inne koszty magazynowania.

Koszty magazynowania wyrażone w czynszu dzierżawnym od wynajętych powierzchni magazynowych zmieniają się proporcjonalnie do wielkości powierzchni dzierżawionej. Natomiast koszty utrzymania magazynów własnych mogą mieć charakter kosztów stałych (amortyzacja, część kosztów remontów) lub zmiennych. Wszystkie jednak reagują na poziom kosztów utrzymania jednostki zapasu w magazynie , stąd zaliczone zostały do kosztów reagujących na poziom zapasów.

Koszty przemieszczania zapasów powstają w związku z koniecznością dostarczania zapasów do wydziałów produkcyjnych. Obejmują one koszty płac pracowników wraz z narzutami, koszty utrzymania i konserwacji urządzeń mechanicznych takich jak wózki widłowe, taśmociągi, platformy Część tych kosztów zmienia się proporcjonalnie do wielkości utrzymywanych zapasów, część ma charakter kosztów globalnie stałych. Wszystkie jednak reagują na poziom jednostkowego kosztu przemieszczania zapasów.

W niektórych przedsiębiorstwach koszty przemieszczania zapasów ewidencjonowane są wraz z kosztami magazynowania. Nie wyodrębnia się wówczas takiej grupy kosztów.

Koszty ubezpieczenia zapasów obejmują wydatki przedsiębiorstwa związane z ubezpieczeniem zapasów od ognia, powodzi, kradzieży, utraty wartości i innych zdarzeń losowych. Koszty ubezpieczenia zależą od ilości, rodzaju i wartości składowanych produktów. Ten ostatni element w zasadzie wyznacza wielkość kosztów ubezpieczenia. Trzeba pamiętać, że ryzyko utraty wartości lub uszkodzenia niektórych produktów może narzucać konieczność uiszczenia wysokich opłat ubezpieczeniowych.

Koszty zużycia i starzenia się zapasów powstają na skutek spadku wartości zapasów i zależą od rodzaju i wielkości składowanych produktów. W kosztach starzenia się zapasów można wyodrębnić dwie ich grupy:

1. Koszty fizycznego starzenia się zapasów, związane z utratą pierwotnych wartości użytkowanych produktów, dotyczącą ubytków naturalnych powstających w procesie składowania i manipulacji zapasami oraz utraty wartości użytkowych zapasów na skutek upływu czasu.

2. Koszty ekonomicznego starzenia się zapasów, wyznaczone tempem postępu technicznego w danej branży. Wielkość tych kosztów zależy od sposobów zagospodarowania zapasów przestarzałych. Mogą one być zużyte w danym przedsiębiorstwie do innych celów, odsprzedane innym firmom po obniżonej cenie bądź złomowane.

Im większy poziom zapasów w przedsiębiorstwie, tym wyższe jest prawdopodobieństwo powstania kosztów związanych z utratą wartości użytkowych zapasów.

Koszty zamawiania

Drugą grupę kosztów zapasów stanowią koszty zamawiania. Podobny do nich charakter mają:

• koszty utraty rabatu od wielkości zamówienia,

• koszty wyczerpania zapasów.

Koszty zamawiania powstają w wyniku składania i realizacji zamówień i dotyczą złożenia i odbioru zamówienia, korespondencji wewnątrz firmy, rozmów telefonicznych, odbioru przesyłek itp. Koszty zamawiania zawierają elementy stałe globalnie i zmienne. Koszty stałe występują przy składaniu i realizacji każdego zamówienia u dostawców. Ich wysokość jest niezależna od wielkości zamówienia. W związku ze składaniem zamówienia mogą wystąpić również koszty zmienne związane z przygotowaniem dokumentacji, wyborem dostawcy, realizacją dostaw, przygotowaniem i realizacją zapłaty. Do zmiennych kosztów mogą należeć płace niektórych pracowników związanych z zamawianiem produktów. Przykładowo koszty robocizny związane z odbiorem zamówienia, mogą być powiązane z wielkością przesyłki. Dla uproszczenia obliczeń wszystkie koszty związane z zamawianiem produktów traktowane są jako koszty stałe.

Koszty utraty rabatu przy małych zamówieniach powstają w sytuacji zmniejszenia zamówienia. Jeśli przy zakupach dużych partii przedsiębiorstwo uzyskiwało rabaty, to traci je w momencie obniżenia wielkości zamówień. Może to spowodować wzrost średniej ceny zakupu pojedynczego produktu i wzrost kosztów wytwarzania.

Koszty wyczerpania zapasów są generowane przez braki zapasów odpowiednich produktów w ilości, jaka w danej chwili jest w przedsiębiorstwie potrzebna. Koszty wyczerpania zapasów mogą być rozpatrywane z różnych punktów widzenia. Na koszty wyczerpania zapasów surowców i materiałów składają się skutki niepełnej realizacji zadań planowych, wynikające z wyczerpania się zapasów oraz wzrost kosztów produkcji spowodowany brakiem zapasów. Na wzrost ten składają się:

• koszty materiałów i robocizny, powstałe bezpośrednio na skutek stosowania materiałów zamiennych,

• koszty interwencyjnych dostaw materiałów,

• koszty przestojów produkcyjnych wynikających z wyczerpania zapasów, koszty likwidacji zakłóceń w produkcji,

• koszty związane z pogorszeniem jakości produkcji.

Niepełna realizacja zadań planowych pociąga za sobą opóźnienie dostaw wyrobów gotowych do klientów. Może to powodować utratę części klientów. Przy opóźnionych dostawach mogą powstawać dodatkowe koszty biurowe, koszty sprzedaży oraz dodatkowe koszty transportu i przeładunku. Koszty niedoboru surowców i materiałów szacuje się na podstawie utraconych korzyści z tytułu niesprzedanych wyrobów gotowych. Brak wyrobów gotowych może prowadzić do spadku sprzedaży bieżącej oraz przewidywanej w najbliższym okresie. Systematyczne powtarzanie się niedoboru zapasów może prowadzić do utraty reputacji firmy jako solidnego dostawcy. Na koszty z tytułu strat sprzedaży narażeni są przede wszystkim producenci i dystrybutorzy artykułów wysoko dystrybucyjnych, takich jak papierosy alkohol, leki, produkty żywnościowe. Rozmiary straconych przychodów ze sprzedaży ocenia się na podstawie wycofanych zamówień.

Całkowite koszty zapasów

Na koszty zapasów ponoszonych przez przedsiębiorstwo składają się:

• łączne koszty utrzymania zapasów,

• całkowite koszty zamawiania surowców i materiałów.

Wielkość zapasów zależy od częstotliwości składanych zamówień. Na przykład jeśli przedsiębiorstwo kupuje S sztuk rocznie i składa zamówienia tej samej wielkości N razy rocznie, to każde zamówienie będzie opiewało na Q sztuk, gdzie Q = S/N.

Jeśli zapasy są zużywane w ciągu roku równomiernie, to przeciętna wielkość zapasów będzie wynosić Q/2

Oznaczając roczny koszt utrzymania zapasów KZ, ustalimy go jako iloczyn jednostkowych kosztów ( K₁ ) oraz przeciętnej wielkości zapasów Q/2.

KZ = K₁ x Q/2,

Jeżeli koszt utrzymania zapasów wyrazimy w procentach ich wartości i oznaczymy go przez C, to roczny koszt zmienny obliczymy jako iloczyn kosztu zmiennego C, ceny jednostkowej produktu i przeciętnej wielkości zapasów

KZ = C x P x Q/2

W tak uproszczony sposób można ustalić koszty łączne w sytuacji szacunkowego określenia kosztu utrzymania zapasu w relacji do ceny.

Łączne koszty zamawiania zapasów obliczymy mnożąc koszty jednego zamówienia ( K₂ ) i liczbę zamówień składanych w ciągu roku (N):

KS = K₂ x N

Całkowite koszty zapasów są sumą łącznych kosztów utrzymania i zamawiania zapasów:

gdzie:

KC- całkowite koszty zapasów

KZ- łączny koszt utrzymania zapasów, ustalany jako iloczyn kosztów jednostkowych K₁ oraz przeciętnej wielkości zapasów Q/2, gdzie Q oznacza wielkość pojedynczego zamówienia

KS- łączny koszt zamawiania zapasów, ustalany jako iloczyn kosztów pojedynczego zamówienia K₂ oraz liczby składanych w ciągu roku zamówień N

Model całkowitych kosztów zapasów wykorzystamy do ustalenia optymalnej wielkości zamówienia.

Optymalna wielkość zamówienia

W wielu przedsiębiorstwach utrzymanie zapasów staje się obiektywną koniecznością. Należy wówczas ustalić ich optymalny poziom, czyli taki przy którym przedsiębiorstwo ponosi najniższe koszty całkowite związane z nimi . Wyznaczenie tego zapasu wymaga ustalenia optymalnej partii zamówienia, która jest wypadkową kosztu utrzymania zapasów oraz kosztu składania zamówienia. Gdy wielkość zamawianej partii rośnie, obniża się wówczas koszt składania zamówień, ponieważ mniej zamówień składa się w ciągu roku, a koszt jednego zamówienia jest w przybliżeniu stały. Rośnie natomiast koszt utrzymania zapasów z powodu wzrostu średniej wielkości ich poziomu w magazynie. Do obliczenia ekonomicznej wielkości zamówienia (EOQ - Ekonomic Order Quanityty) stosuje się formułę wprowadzoną przez F.W.Harrisona . Można ją wykorzystać przy zachowaniu następujących założeń:

• wielkość popytu jest stała i znana oraz rozłożona równomiernie w czasie,

• czas dostawy produktu jest stały i znany,

• koszty zamawiania zapasów są stałe dla każdej zamawianej dostawy i niezależne od jej wielkości,

• koszty magazynowania są znane i zależą liniowo od średniego poziomu zapasów,

• nie występują ograniczenia powierzchni magazynowej,

• zamówienia są realizowane natychmiastowo, tzn. że zamówienie i dostawa są jednoczesne,

• produkty są zamawiane w partiach, zaś cała partia umieszczana jest na składzie w tym samym czasie,

• nie występuje zjawisko wyczerpania zapasów, ponieważ popyt i czas dostawy towarów są stałe i znane i można dokładnie określić, kiedy należy zamówić produkty w celu uniknięcia wyczerpania zapasów,

• zamawianym towarem jest pojedynczy produkt, nie występuje współzależność z innymi produktami.

Idea ekonomicznej wielkości zamówienia - EOQ polega na poszukiwaniu optimum pomiędzy kosztami utrzymania zapasów, a kosztami składania zamówień (przestawienia produkcji). Optymalna wielkość dostawy zależy więc od wielkości zamówień i częstotliwości ich składania. Większe zamówienia oznaczają większy przeciętny poziom zapasów, a więc i większe koszty ich utrzymania. Natomiast koszty zamawiania przy większych zapasach maleją. Ekonomiczną wielkość zamówienia wyznacza punkt, w którym koszty składania zamówień i utrzymania zapasów są najniższe. Wielkość optymalnej wielkości zamówienia określa się poprzez wykorzystanie poniższej formuły:

gdzie:

EOQ - optymalna wielkość zamówienia,

S - roczny popyt na dany produkt,

K₁ - roczne koszty utrzymania zapasów,

K₂ - koszty zamawiania.

Należy jednak pamiętać, iż ekonomiczna wielkość zamówienia musi być zawsze skorygowana o ewentualne różnice w kosztach związane z transportem i ewentualne różnice cenowe.

W celu realizacji dostaw gwarantujących ciągłość działalności przedsiębiorstwa konieczne jest określenie okresu wyprzedzenia (od momentu złożenia zamówienia do momentu przyjęcia dostawy), który należy uwzględnić przygotowując zamówienie, mało jest bowiem towarów, których dostawy mogą być realizowane natychmiast. Jeżeli np. okres wyprzedzenia wynosi 10, dni a zużycie dzienne 50 jednostek, to w oparciu o zasadę że dostawca powinien zwiększyć zapas w chwili gdy jest on bliski zeru, należałoby złożyć zamówieniu przy stanie zapasu 500 jednostek.

Przed nadmiernym poziomem zapasów może ustrzec również ustalenie dla poszczególnych kategorii zapasów poziomu ich odnowy, wskazującego tą jego wielkość, przy której konieczne jest złożenie kolejnego zamówienia. Poziom odnowy zapasu ustala się następująco:

(przeciętne zużycie dzienne /tygodniowe/ x czas dostawy) + zapas bezpieczeństawa

przy czym:

• (przeciętne zużycie dzienne /tygodniowe/ x czas dostawy) pozwala ustalić zużycie w okresie dostawy,

• zadaniem zapasu bezpieczeństwa jest z kolei zabezpieczenie przed skutkami zmienności zużycia w okresie dostawy.

W trakcie organizacji procesu zaopatrzenia wykorzystuje się również prognozy zużycia materiałów. Prognozy te sporządzane są w różnych układach: wartościowym dotyczącym wszystkich materiałów, wartościowym dotyczącym pojedynczego materiału lub w miernikach naturalnych dla poszczególnych pozycji zapasów. Precyzja prognozy zużycia materiałów jest jednym z czynników decydujących o dostosowaniu procesu zaopatrzenia do aktualnych potrzeb przedsiębiorstwa a tym samym czynnikiem pozwalającym na minimalizację kosztów związanych z danym procesem.

Model optymalnej wielkości zamówienia nie uwzględnia rabatów udzielonych odbiorcom przy dużych partiach zamówień. Dostawcy ponoszą koszty sprzedaży swoich produktów, wśród których znaczną pozycję stanowią koszty sprzedaży dlatego dążąc do ich obniżenia przedsiębiorstwa stosują rabaty dla dużych partii sprzedaży. Zawieranie zmniejszonej liczby dużych transakcji obniża koszty transakcji, zapasów i transportu u sprzedającego. Stwarza to także potencjalne korzyści dla nabywcy- mniejszą cenę jednostkową oraz mniejszą liczbę składanych zamówień. Zamawianie większych ilości powoduje jednak wzrost średniego poziomu zapasów i kosztów ich utrzymania.

W praktyce możemy spotkać dwa rodzaje opustów „za ilość”:

• dyskonto ilościowe niekumulatywne, polegające na redukcji ceny zbytu w zamian za zakup odpowiedniej ilości produktu w jednorazowej transakcji. Podstawą obliczenia tego dyskonta może być wartość transakcji lub ilość zakupionego produktu,

• dyskonto ilościowe kumulatywne jest redukcją ceny dla nabywców, których suma zakupów w ciągu pewnego okresu czasu jest odpowiednio duża; celem stosowania tego typu dyskonta jest utrwalenie dobrych związków z klientami.

Kolejnym zagadnieniem związanym z problematyką sterowania zapasami jest modelowanie zapasów w warunkach niepewności. W praktyce ustalenie bieżącego zapotrzebowania na poszczególne produkty jest bardzo trudne, dlatego też przedsiębiorstwa zmuszone są do utrzymywania zapasu bezpieczeństwa. W celu właściwego określenia poziomu tego zapasu uwzględnia się wymagany poziom bezpieczeństwa oraz koszty wyczerpania zapasu.

Poziom bezpieczeństwa definiuje się jako prawdopodobieństwo tego, że popyt w okresie dostawy nie przekroczy zapasu. Optymalny zapas bezpieczeństwa jest różny w różnych sytuacjach, ale można przyjąć że wzrasta on wraz z:

• niepewnością prognoz popytu,

Rysunek 3.6. Dwuskładnikowy model zapasów.

Źródło:M. Sierpińska, D. Wędzki, Zarządzanie płynnościa finansowa w przedsiębiorstwie, PWN, Warszawa 1998, s. 118

• kosztami niedoboru zapasów (koszty utraconej sprzedaży),

• prawdopodobieństwem opóźnień w dostawach.

Optymalny zapas bezpieczeństwa maleje, gdy koszty utrzymania zapasów rosną. Zapas bezpieczeństwa jest składnikiem poziomu odnowy zapasów, który informuje przedsiębiorstwo o tym, kiedy należy złożyć nowe zamówienia. W dwuskładnikowym modelu zapasów złożenie zamówienia następuje za każdym razem gdy zapasy spadają poniżej poziomu Q₀. Na ilustracji 3.6. momentami składania zamówienia są punkty t₁, t₂, t₃.

W przypadku niepewności co do zużycia zapasów i czasu dostawy produktów poziom odnowy zapasów (ROP- reorder point) oblicza się następująco:

ROP = zużycie w okresie dostawy + zapas bezpieczeństwa

= średni czas dostawy × zużycie na jednostkę czasu + zapas bezpieczeństwa

Utrzymanie zapasu bezpieczeństwa pociąga za sobą dodatkowe koszty. Są to głównie koszty utrzymania zapasów, których przeciętna wielkość zwiększa się do EOQ/2 + zapas bezpieczeństwa.

Jednym z głównych zadań sterowania zapasami jest minimalizacja zamrożenia środków obrotowych w zapasach. W przedsiębiorstwach wykorzystujących zasady controllingu istnieją narzędzia służące zbadaniu stopnia zamrożenia kapitału w zapasach. Instrumentem tego typu są liczone według poniższej formuły odsetki od aktywów obrotowych.

(T₂-T₁)× i

gdzie:

T₂ -termin zakończenia procesu w miejscu powstawania kosztów,

T₁ - termin rozpoczęcia procesu w miejscu powstawania kosztów,

i - koszt kapitału finansującego określone aktywa obrotowe obrotowe.

Za pomocą powyższej formuły można zbadać czas zamrożenia środków pieniężnych w zapasach, w każdym miejscu powstawania kosztów. W związku z tym, poprzez analizę obciążeń wszystkich miejsc powstawania kosztów, biorących udział w określonym procesie, można obliczyć całkowite koszty zamrożenia środków pieniężnych w zapasach w określonym procesie.

System Just In Time

Do sterowania zapasami oraz optymalizacji ich wielkości coraz częściej wykorzystuje się system Just in Time, często rozumiany jako system dostaw materiałów bezpośrednio na taśmy produkcyjne bez wcześniejszego ich magazynowania. System ten określa się również czasami jako zaopatrzenie zsynchronizowane z produkcją a kojarzone z redukowaniem poziomu zapasów. Podstawowym powodem, dla którego wdraża się systemy dokładnie na czas, jest obniżka kosztów produkcji, wzrost zysku oraz podniesienie poziomu obsługi klienta. Obniżkę kosztów osiąga się poprzez obniżenie poziomu utrzymywanych zapasów materiałowych, ograniczenie godzin pracy koniecznych do naprawy braków produkcyjnych, wyższą jakość produkcji. Przedsiębiorstwa pracujące w systemie JIT osiągają wyższą produktywność głównie poprzez eliminację zbędnych działań i procesów, w których nie tworzy się wartości dodanej. .

Choć minimalny, a nawet czasami zbliżony do zera poziom zapasów jest istotną cechą systemu JIT, to jednak nie jedyną. JIT to coś więcej niż tylko obniżenie poziomu zapasów, system ten angażuje i integruje wszystkie sfery przedsiębiorstwa- zarządzanie, zaopatrzenie, produkcję, dystrybucję, marketing, finanse w celu likwidowania marnotrawstwa i zwiększenia elastyczności firmy.

Aby system „dokładnie na czas” mógł sprawnie funkcjonować, konieczne jest bezbłędne współdziałanie jego podstawowych elementów, a mianowicie:

planowania procesu produkcji,

systemu informacji opartego na specjalnych kartach między poszczególnymi ogniwami produkcji,

kontroli jakości ,

dostawców.

Optymalizacja poziomu zapasów jest niezwykle istotnym elementem z punktu widzenia kosztów danego przedsiębiorstwa. Dokonując optymalizacji logistyki nie należy się skupiać tylko na systemie zaopatrzenia i zapasów ale również wziąć pod uwagę działania bezpośrednio prowadzące do zaspokojenia potrzeb odbiorców, czyli fizyczną dystrybucję wyrobów gotowych i towarów.

Outsourcing

Poszukując metod i sposobów optymalizacji kosztów logistyki w ramach przedsiębiorstwa należy również rozważyć możliwość outsourcingu całości lub części działań logistycznych.

Do korzyści wynikających z wynajęcia zewnętrznych usługodawców logistycznych zaliczyć można:

• zmniejszenie kosztu działalności operacyjnej,

• poprawę poziomu obsługi,

• możliwość koncentracji na podstawowych zadaniach przedsiębiorstwa,

• zmniejszenie liczby pracowników,

• zmniejszenie nakładów inwestycyjnych.

Korzyści wynikające z outsourcingu usług logistycznych oraz fakt, iż obejmują one zazwyczaj więcej niż jedną funkcję logistyczną, a także nie wpływają na poziom zapasów w firmie wydają się być wystarczającym powodem do rozważenia zasadności outsourcingu w ramach danego przedsiębiorstwa.

Dokonując pomiaru kosztów oraz wyników logistyki należy uwzględnić, także oddziaływanie działalności logistycznej na bilans przedsiębiorstwa, bowiem lepsze zarządzanie logistyką może poprawić jego wyniki. Do głównych elementów bilansu pozostających w powiązaniu z elementami zarządzania logistyką można zaliczyć:

• gotówkę oraz płatności ściągalne, na które oddziaływają: czas cyklu zamówienia, liczba w pełni zrealizowanych zamówień, dokładność faktur i rachunków np. im krótszy cykl realizacji zamówienia tym szybciej zostanie wystawiona faktura,

• zapasy, których poziom określany jest przez politykę firmy w zakresie logistyki przedsiębiorstwa, a w których zamrożonych jest minimum 50% aktywów bieżących,

• zobowiązania bieżące pozostające w ścisłym powiązaniu z zasadami zaopatrzenia przedsiębiorstwa, z logistycznego punktu widzenia w tym obszarze najważniejsze są rachunki za zakupione materiały, surowce, komponenty, itd.,

• poziom należności i kapitału, jest on uzależniony od sposobu finansowania wyposażenia zakładów, coraz więcej firm decyduje się na leasing maszyn i urządzeń zamieniając w ten sposób środki trwałe na wydatki stałe, zastosowanie takich rozwiązań wpływa na sferę należności, a nie kapitału, a wzajemna proporcja tych wielkości pozwala na określenie rentowności kapitałowej przedsiębiorstwa.

Zestaw instrumentów wykorzystywanych przez przedsiębiorstwa do badania procesu logistyki jest zawsze dobierany indywidualnie i ściśle związany z organizacją i specyfiką działalności logistycznej w danym obszarze. Najważniejsze zadanie tego rodzaju instrumentów sprowadza się do dostarczenia informacji dotyczących rzeczywistego stanu procesów logistycznych w określonym czasie i obszarze oraz zachodzących w nim zmian.

Polityka kredytowa wobec odbiorców

Przez politykę kredytową przedsiębiorstwa rozumie się, w wąskim znaczeniu, zarządzanie należnościami z tytułu dostaw i usług oraz odpowiadającą ich udziałowi kompozycją pozostałych aktywów bieżących. Głównym obszarem zainteresowania tej polityki staje się wybór między działaniami zmierzającymi do zwiększenia należności, a działaniami służącymi zwiększeniu stanu środków pieniężnych.

Polityka kredytowa znajduje swój wyraz w postaci pewnych parametrów przez które:

• kierownictwo oddziałuje na należności i inne składniki kapitału obrotowego brutto oraz wywiera wpływ na zachowania klientów,

• ujawnia się zdolność finansowa różnych kontrahentów do wywiązywania się z zobowiązań. Ta cecha otoczenia wpływa istotnie na powodzenie strategii finansowo-marketingowej przedsiębiorstwa.

Wszystkie parametry polityki kredytowej mają charakter kontrolny, ponieważ określają dopuszczalny charakter zmian stanu należności i innych składników kapitału obrotowego brutto bezpieczny z punktu widzenia celów, których realizacji ona służy. Podstawowe parametry polityki kredytowej to termin płatności, termin ściągania należności, stopy opustów, wskaźniki ryzyka kredytowego i inne.

Kształt polityki kredytowej bezpośrednio zależy od preferowanej przez kierownictwo stopy zysku oraz jego skłonności do ponoszenia ryzyka związanego z jej osiąganiem. Źródłem tego ryzyka jest niepewność w zakresie tego, kiedy należności zostaną uregulowane. Mogą one bowiem zostać zapłacone po kilku miesiącach, w części lub w ogóle (należności nieściągalne), podczas gdy przedsiębiorstwo musi dysponować środkami pieniężnymi na pokrycie wymagalnych zobowiązań. Jedynym sposobem eliminacji tego ryzyka jest odmowa udzielenia kredytu handlowego danemu klientowi.

Podstawowym celem polityki kredytowej jest więc zapewnienie realizacji zysku na oczekiwanym poziomie przy akceptowanej stopie ryzyka.

Konstruując politykę kredytową należy uwzględnić trzy zasady:

1. podstawowym jej celem nie jest minimalizacja należności przeterminowanych i nieściągalnych, ale maksymalizacja sprzedaży. Wybór między tymi dwoma opcjami zależy głównie od wielkości stopy zysku brutto na sprzedaży. Jeśli jest ona duża, to firma może sobie pozwolić na prowadzenie zróżnicowanej polityki w zależności od klasy ryzyka kredytowego, charakteru danego rynku, a nawet pojedynczego klienta. Jeśli zyskowność brutto jest mała, główną troską powinno być niedopuszczenie do zbyt dużego poziomu należności przeterminowanych i nieściągalnych,

2. realizacja określonej polityki kredytowej polega na sformułowaniu jasnych i spójnych jej zasad i procedur oraz na surowym ich przestrzeganiu. Inaczej straci ona charakter narzędzia kontroli,

3. polityka kredytowa powinna uwzględniać dalekosiężne (strategiczne) plany przedsiębiorstwa, a nie tylko jego bieżące wpływy finansowe.

1. Strategie polityki kredytowej

Przez strategię polityki kredytowej należy rozumieć cele, których realizacji ma ona służyć oraz sposoby ich osiągania oznaczające określone wielkości parametrów i odpowiednie instrumenty tej polityki. O ile strategia kapitału obrotowego brutto wpływa na wszystkie składniki kapitału w równym stopniu, o tyle polityka kredytowa skupiona jest przede wszystkim na należnościach i ich związkach z otoczeniem. Polityka kredytowa wynika ze strategii kapitału obrotowego, gdyż przyczynia się do realizacji celów określonych w tej strategii.

Wyróżnia się trzy podstawowe strategie polityki kredytowej; konserwatywną, agresywną, elastyczną.

Strategia konserwatywna zaleca przedsiębiorstwu, które ją stosuje, aby wymagało od swoich kontrahentów ścisłego przestrzegania terminów płatności, które są raczej krótkie. Preferuje się klientów o ustalonej pozycji rynkowej, a więc o małym ryzyku kredytowym. W razie nie wywiązania się przez kontrahenta z płatności w oznaczonym terminie, natychmiast uruchamiane są prawne zabezpieczenia należności, takie jak zastaw, blokady rachunków pieniężnych itd. Za stosowanie polityki konserwatywnej przedsiębiorstwo „płaci” niższą niż możliwa sprzedażą.

Strategia agresywna zaleca kierowanie się w polityce kredytowej przede wszystkim maksymalizacją wielkości sprzedaży. Przedsiębiorstwo ustala stosunkowo długi termin płatności oraz prowadzi łagodną politykę ściągania należności. Konsekwencją tej strategii może być znaczny przyrost sprzedaży połączony jednak z wyraźnym wzrostem należności przeterminowanych i nieściągalnych. Oznacza to wzrost ryzyka niewypłacalności przedsiębiorstwa. Agresywną politykę kredytową zaleca się w trzech przypadkach:

• gdy przedsiębiorstwo wprowadza nowy produkt,

• gdy dysponuje ono nadwyżką mocy produkcyjnych,

• gdy sytuacja konkurencyjna na rynku wymaga prowadzenia takiej polityki.

Strategia elastyczna ma charakter pośredni pomiędzy strategią agresywną, a konserwatywną, polega ona na przewadze jednej z nich w zależności od warunków otoczenia, rynku itd.

Przedsiębiorstwo może określić swoją politykę kredytową zajmując pozycję jednostki zasilającej kapitałowo swoich odbiorców, poprzez kredyt dla kontrahentów lub też korzystającej z takiego źródła finansowania.

Stąd rozróżnia się dwie formy polityki kredytowej:

1. pozycja „dostawcy” kredytu, która oznacza gotowość przedsiębiorstwa do finansowania zarówno swoich odbiorców, poprzez oferowanie im wydłużonego terminu płatności, jak też swoich dostawców poprzez szybkie regulowanie zobowiązań. Na prowadzenie takiej polityki kredytowej stać firmy o dobrej sytuacji finansowej. Zwykle są to duże przedsiębiorstwa.

2. pozycja „odbiorcy” kredytu jest przyjmowana przez firmy cierpiące na niedostatek kapitału własnego, bądź o nienajlepszej sytuacji finansowej. Cykl ich zobowiązań jest dłuższy od cyklu należności. Korzystają one więc głównie z kredytu dostawcy, którym zwykle jest duże, renomowane przedsiębiorstwo, lub też oczekują szybkiego uregulowania zobowiązań przez silnego kontrahenta.

Polityka kredytowa może być także kształtowana zgodnie z przewidywanym (prognozowanym) poziomem sprzedaży dla klienta danego przedsiębiorstwa. Wielkość tej sprzedaży określają nie tylko indywidualne możliwości tej firmy, ale także faza cyklu koniunkturalnego, w jakiej znajduje się branża, do której ten klient należy. Nawet, jeżeli w danym momencie radzi sobie on lepiej niż cała branża, to jednak pewne procesy ekonomiczne są nieuniknione i wcześniej czy później wpłyną również na niego. Dlatego też polityka kredytowa winna także uwzględniać i ten aspekt.

2. Instrumenty polityki kredytowej przedsiębiorstwa

Polityka kredytowa przedsiębiorstwa wobec kontrahentów jest kształtowana za pomocą określonych instrumentów. Tworzą one zbiór narzędzi, za pomocą których przedsiębiorstwo może modyfikować zachowania klientów oraz wpływać na poziom należności oraz inne składniki aktywów bieżących.

Wykorzystanie odpowiednich instrumentów polityki kredytowej przy zarządzaniu płynnością finansową pozwala:

• maksymalizować sprzedaż, i jednocześnie

• minimalizować wielkość należności nieściągalnych i do pewnego stopnia przeterminowanych.

Odbywa się to poprzez przyporządkowanie tych instrumentów do pewnych wyodrębnionych grup klientów, ujętych według klas ryzyka kredytowego. Każda klasa ryzyka powinna charakteryzować się odrębnym zestawem instrumentów polityki kredytowej. Wśród tych instrumentów można wymienić warunki płatności (formy i terminy płatności), limity kredytu orz zabezpieczenia.

Warunki płatności obejmują następujące, wybrane, instrumenty:

• zaliczka jest zwykle wykorzystywana gdy firma musi ponosić duże nakłady finansowe przy produkcji wyrobów wytwarzanych na indywidualne zamówienie. Jeśli jest ona wymagana w innych sytuacjach, to ma wówczas formę przedpłaty i ma charakter wysoce represyjny wobec klientów, gdyż narzuca im, by kredytowali przedsiębiorstwo (dostawcę). Z tego powodu przedpłata powinna być stosowana jedynie w stosunku do kontrahentów klasy dużego ryzyka kredytowego, bądź sytuacji gdy przedsiębiorstwo ma duże problemy z utrzymaniem płynności finansowej. Wówczas przedpłaty stanowią substytut kredytu bankowego,

• płatność kasowa polega na tym, że klient płaci pełną cenę wyrobów w momencie zawarcia transakcji lub ich odbioru bez względu na wielkość zamówienia. Stosuje się ją, gdy firma realizuje bardzo dużo drobnych transakcji z przypadkowymi kontrahentami. Płatność kasowa ma generalnie bardzo represyjny charakter, dlatego powinna być stosowana wyłącznie w stosunku do klientów o dużym ryzyku kredytowym,

• krótki termin płatności jest związany zwykle ze skontem kasowym i limitem kredytu. Wykorzystuje się go, gdy:

• wartość zamówienia jest niewielka,

• przedmiotem obrotu są dobra łatwo psujące się lub łatwe do odsprzedania,

• pojawia się nowy klient nie znany przedsiębiorstwu, ale jego ryzyko kredytowe oceniane jest jako umiarkowane (wymagające kontroli),

• gdy zyskowność sprzedaży na danym segmencie rynku jest niewielka.

Stosowanie krótkiego terminu powinno być ograniczone do powyższych sytuacji z uwagi na to, że oferowanie go kontrahentom o umiarkowanym i małym ryzyku kredytowym ma charakter represyjny,

• standardowy termin płatności ( 30 dni) jest oferowany klientom o umiarkowanym i małym ryzyku jako element skonta kasowego oraz limitu kredytu, o ile okoliczności nie wskazują, że powinien zostać przyznany inny termin. Standardowy termin płatności stosuje się także, gdy:

• taka jest praktyka branży,

• kontrahent składa optymalne pod względem wielkości zamówienie.

• długi termin płatności oferuje się klientom o umiarkowanym i małym ryzyku kredytowym składającym duże zamówienia. Może on być wykorzystany również gdy:

• dany segment rynku charakteryzuje się bardzo silną konkurencją,

• wyroby przedsiębiorstwa znajdują łatwe substytuty,

• przedsiębiorstwo wprowadza nowy produkt na rynek lub rozszerza ekspansję na nowe rynki,

• przedsiębiorstwo dysponuje nadwyżką mocy produkcyjnych,

• cykl sprzedaży znajduje się w fazie depresyjnej, konieczne jest więc pobudzenie popytu,

• gdy przedsiębiorstwo sprzedaje wyroby na geograficznie bliskim rynku,

• kontrahent przedsiębiorstwa znajduje się w znacznej odległości od niego, ale charakteryzuje się małym ryzykiem kredytowym,

• sytuacja finansowa przedsiębiorstwa jest trudna i za wszelką cenę musi ono zwiększyć sprzedaż.

Przy długim terminie płatności należy mieć na uwadze, że jest on pewnym szczególnym „wynagrodzeniem” danego klienta, a nie „standardowym” terminem oferowanym każdemu klientowi małego ryzyka kredytowego.

Termin ściągania należności to termin płatności powiększony o ilość dni określających tolerowane przez przedsiębiorstwo przekroczenie tego terminu. Tolerowany okres przekroczenia płatności zależy od:

• charakteru działalności klienta (branży),

• siły konkurencji. Im jest ona większa, tym różnica tych dwóch terminów powinna być większa (łagodniejsza polityka ściągania należności),

• zyskowności sprzedaży na danym segmencie rynku. Im jest ona większa, tym dłuższy może być termin ściągania należności,

• ryzyka kredytowego kontrahenta. Im jest ono niższe, tym łagodniejsza może być polityka ściągania należności,

• łatwości odsprzedaży wyrobów przedsiębiorstwa.

Z terminem ściągania związany jest niejako rzeczywisty cykl płatności, który określa, po ilu dniach realnie klient reguluje swoje zobowiązania. Ma on głównie charakter informacyjny, najlepszym jego przykładem jest cykl należności.

Do grupy instrumentów polityki kredytowej należą również karne odsetki. Mają one na celu zniechęcenie klientów do przekraczania ustalonych terminów płatności faktur. Przedsiębiorstwo może żądać odsetek za czas opóźnienia płatności nawet, gdyby nie poniosło żadnej szkody lub też opóźnienie byłoby następstwem okoliczności, za które kontrahent nie ponosi odpowiedzialności. Odsetki karne należą do represyjnych instrumentów polityki kredytowej, których stosowanie może obniżyć wolumen sprzedaży. Badania wykonane w Wielkiej Brytanii wykazały, że jedynie 13.6% firm naliczało karne odsetki od należności przeterminowanych. W Chicago w latach osiemdziesiątych było ich 38%. Odsetki karne nie powinny być wykorzystywane jako narzędzie dyscyplinujące płatności, gdy:

• kontrahent ma zwyczaj ignorować żądanie zapłaty odsetek,

• kontrahent ma silną pozycję rynkową (pozycję przetargową),

• kontrahent charakteryzuje się małym ryzykiem kredytowym,

• stopień substytucji wyrobów przedsiębiorstwa jest wysoki, a więc łatwo może ono utracić klientów,

• istnieje obawa, że nawet jedynie „postraszenie” kontrahenta karnymi odsetkami może go zniechęcić do przedsiębiorstwa,

• w przypadku firm o bardzo dużym i dużym ryzyku kredytowym udzielany kredyt bez zabezpieczenia może nie być spłacony, a więc odsetki karne również nie zostaną zapłacone z braku gotówki,

• egzekwowanie zbyt dużych odsetek może poważnie osłabić partnera gospodarczego przedsiębiorstwa szczególnie, gdy jego potencjał finansowy jest niewielki.

Wśród opustów cenowych wyróżnia się następujące instrumenty polityki kredytowej:

1. opust hurtowy (ilościowy) jest instrumentem polityki kredytowej odpowiednim dla każdej klasy ryzyka, ponieważ podstawą jego udzielenia jest korzyść uzyskana dzięki realizacji większego niż optymalne zamówienia. Nie jest z nim związana bezpośrednio żadna forma kredytu handlowego, jednakże może on stanowić element skonta kasowego. Opust hurtowy powinien być preferowany przez przedsiębiorstwa posiadające znaczny udział kosztów stałych w koszcie własnym sprzedaży, ponieważ pozwala im oferować bardzo korzystne opusty,

2. skonto kasowe oferuje klientowi opust, za przyspieszenie płatności w relacji do przyjętego terminu płatności. Jest to tzw. „opust za płatność”. Skonto kasowe jest efektywnym instrumentem polityki kredytowej pod warunkiem, że sytuacja finansowa kontrahenta jest dobra. Bardzo korzystne opusty powinno się stosować w pewnych szczególnych przypadkach rynkowych, takich jak:

• bardzo silna konkurencja na rynku,

• wprowadzenie nowego wyrobu na rynek,

• ekspansja na nowy segment rynku.

3. opust sezonowy związany jest z branżami o silnej sezonowości sprzedaży takimi jak przemysł zabawkarski, wyrobów sportowych, książek itd. Przedsiębiorstwo dostarcza klientowi zakupione wyroby w fazie poprzedzającej szczyt sprzedaży w branży tego kontrahenta. Swoje zobowiązania reguluje on stopniowo wraz z uzyskiwaniem wpływów ze sprzedaży.

Opust sezonowy powinien być oferowany klientom o niskim i umiarkowanym ryzyku kredytowym, ale pod warunkiem, że przedsiębiorstwo posiada odpowiednie możliwości finansowe, aby stosunkowo długo kredytować swoich odbiorców,

4. opust funkcjonalny. Stanowi on bardziej narzędzie marketingu niż polityki finansowej.

Kolejną grupę instrumentów polityki kredytowej stanowią limity kredytu. Wśród nich najczęściej wykorzystywane są:

1. kredyt rewolwingowy, określający limit należności z tytułu dostaw i usług oraz wekslowych, jakie może kontrahent posiadać na koncie dostawcy. Krótkiemu terminowi płatności będzie odpowiadał obniżony limit kredytu oferowany nowym klientom o dużym lub umiarkowanym ryzyku kredytowym. W warunkach terminowego regulowania należności rozszerza się go do poziomu limitu standardowego, charakterystycznego dla klientów o umiarkowanym i małym ryzyku kredytowym.

2. kredyt w rachunku otwartym. Należy on do najkorzystniejszych dla odbiorcy instrumentów polityki kredytowej i powinien być przyznawany jedynie klientom o małym ryzyku. Wielkość tego limitu nie jest ściśle związana z długim terminem płatności, lecz jest kształtowana elastycznie stosownie do sytuacji rynkowej.

3. kredyt ratalny polega na tym, że kontrahent spłaca swoje zobowiązania względem firmy w kilku częściach (ratach). Kredyt taki oferuje się, gdy:

• zamówienie jest bardzo duże , na przykład towarzyszy zawarciu umowy handlowej,

• jednorazowa zapłata przekracza możliwości finansowe odbiorcy. Zwykle dotyczy to nabycia dóbr inwestycyjnych oraz konsumpcyjnych trwałego użytku.

Kredyt ratalny powinni otrzymać klienci o małym i umiarkowanym ryzyku.

4. kredyt dokumentowy dotyczy przede wszystkim transakcji zagranicznych z wykorzystaniem na przykład akredytywy dokumentowej, bankowego kredytu dyskontowego itd. Jest on swoistym połączeniem limitu kredytu z prawnym zabezpieczeniem płatności.

Ostatnią grupę instrumentów polityki kredytowej stanowią zabezpieczenia płatności. Powinny być one stosowane szczególnie wobec klientów klasy dużego ryzyka kredytowego. Im ryzyko to jest większe, tym silniejsze zabezpieczenie płatności winno towarzyszyć decyzji przedsiębiorstwa o przyznaniu kredytu kupieckiego. W przypadku niektórych klientów klasy umiarkowanego ryzyka uzasadnione może być wykorzystanie weksla. Forma umowy handlowej ma charakter standardowego zabezpieczenia odpowiedniego dla klas małego, umiarkowanego oraz z pewnymi ograniczeniami także dużego ryzyka kredytowego. W tym ostatnim przypadku kontraktowi powinny towarzyszyć jej także zabezpieczenia majątkowe na przykład hipoteka.

Omówione powyżej instrumenty polityki kredytowej przyporządkowane poszczególnym klasom ryzyka zamieszczono w tablicy 1

Tablica 1

Zestawienie instrumentów polityki kredytowej

Obszary polityki kredytowej	klasa dużego ryzyka	klasa umiarkowanego ryzyka	klasa małego ryzyka
I Warunki płatności
1) przedpłata (zaliczka)	+	-	-
2) płatność kasowa	+	-	-
3) krótki termin płatności	+	+	-
4) standardowy termin płatności	-	+	+
5) długi termin płatności	-	+	+
6) termin ściągania należności	-	+	+
7) odsetki karne za zwłokę	+	+	-
8) opust hurtowy	+	+	+
9) skonto kasowe	-	+	+
10) opust sezonowy	-	+	+
II Limit kredytu
1) limit obniżony	+	+	-
2) limit standardowy	-	+	+
3) limit podwyższony	-	+	+
4) kredyt w rachunku otwartym	-	-	+
5) kredyt ratalny	-	+	+
III Zabezpieczenie płatności	+	+	-

Źródło: opracowanie własne

Powyższa tabela stanowić może fundament bardziej zindywidualizowanej selekcji instrumentów polityki kredytowej.

3. Polityka opustów cenowych w przedsiębiorstwie

Opusty cenowe stanowią istotny czynnik zapewniający utrzymanie płynności finansowej na wymagalnym poziomie. Dzieje się tak co najmniej z kilku powodów. Opusty są wyrazem polityki kredytowej przedsiębiorstwa i stanowią jeden z jej podstawowych składników. Efektywne zarządzanie opustami jest wyrazem dbałości o spójność polityki kredytowej. Stanowią one o wielkości gotówki zatrzymanej przy zakupie dóbr i usług oraz utraconej przy sprzedaży wyrobów własnych w momencie zawierania transakcji kupna - sprzedaży. Mogą one być więc czynnikiem powodującym „ucieczkę gotówki przez palce” z tego względu, że przepływ gotówki w przedsiębiorstwie dokonuje się znaczną ilość razy w ciągu roku obrotowego. Duża częstotliwość transakcji oraz wadliwy system opustów są niekiedy przyczyną stałego „cichego” drenażu środków pieniężnych trudnego do uchwycenia w drodze standardowej analizy.

Opust cenowy można zdefiniować jako wielkość obniżki ceny transakcyjnej (zwykle określonej procentowo) jaką może zaoferować dostawca dóbr i usług ich odbiorcy w przypadku gdy spełni on warunki postawione przez niego.

Generalnie można wyróżnić szereg rodzajów opustów. W praktyce najczęściej wykorzystuje się cztery ich rodzaje:

• opust „za ilość” tzw. opust hurtowy bądź skonto ilościowe,

• opust sezonowy,

• opust funkcjonalny,

• opust „za płatność”.

Wybór określonych form opustów cenowych, a także konstrukcja całego ich systemu wymaga uwzględnienia pewnych istotnych warunków mających charakter ograniczeń, a zwłaszcza:

1. istnienie wystarczającej zdolności finansowej przedsiębiorstwa czyli zasobu gotówki umożliwiającego udzielenie określonej wielkości opustów. Wymaga to odpowiedzi na pytanie czy przedsiębiorstwo dysponuje środkami pieniężnymi niezbędnymi do odtworzenia cyklu produkcyjnego w planowanym zakresie, w sytuacji gdy opust zaoferowany kontrahentowi zostanie przez niego przyjęty,

2. określenie zakresu uwarunkowań wewnętrznych przedsiębiorstwa wymuszających konieczność stosowania jednych form opustów, a rezygnacji z innych. Podstawowym wyznacznikiem tych uwarunkowań jest rentowność brutto na sprzedaży. Im jest ona większa tym większe pole manewru w zakresie wykorzystania różnego rodzaju skont. Niewielka wysokość tej marży zmusza przedsiębiorstwo do rezygnacji z opustów za płatności oraz funkcjonalnych (jako zbyt kosztownych) na rzecz opustów za ilość. Podobny do stopy rentowności wpływ ma niski stopień płynności finansowej przedsiębiorstwa. Niekiedy wymusza on konieczność stosowania skonta za skrócenie terminów płatności, aby przyśpieszyć przypływ gotówki do firmy. W przypadku konieczności powstrzymanie „drenażu gotówki” niezbędne jest stosowanie skonta ilościowego, ponieważ nie pozostawia on odbiorcy możliwości wyboru terminu płatności. Istotnym ograniczeniem wykorzystania opustu hurtowego jest z kolei trudność oszacowania oszczędności kosztów stałych,

3. określenie uwarunkowań zewnętrznych, czyli czynników płynących z otoczenia przedsiębiorstwa, a głównie z rynku. Inaczej przedsiębiorstwo musi dostosować swoje opusty do warunków konkurencji a to wymaga posiadania określonego zaplecza finansowego.

Opust „za płatność”

Opust „za płatność” jest opustem jaki otrzymuje odbiorca jeśli dokona płatności w terminie krótszym niż przyjęty w przedsiębiorstwie termin. Jeśli termin realizacji opustu jest odroczony o kilka dni od momentu transakcji to wówczas określa się go skontem kasowym.

O gotowości udzielenia przez dostawcę skonta kasowego danemu odbiorcy informuje w praktyce zachodniej, taki bądź podobny zapis: r/y net z. Oznacza on ofertę r - procentowego opustu od ceny transakcyjnej jeśli płatność zostanie dokonana w ciągu y dni a nie w ciągu standardowego terminu płatności tj. do z - tego dnia od momentu zawarcia transakcji. Przykładowo zapis 2/10 net 30 oznacza dwuprocentowy opust od ceny transakcyjnej w ciągu 10 dni od daty zawarcia transakcji. Jeśli odbiorca z niego nie skorzysta wówczas powinien zapłacić pełną należność do 30 dnia od daty transakcji.

W zachodniej praktyce gospodarczej spotyka się wiele odmian opustów dostosowanych do specyfiki danej działalności. Są to przykładowo:

1. warunki sprzedaży 2/10 EOM, net 30. Oznaczają one skonto jakiego udziela się kontrahentowi, który dokonuje w ciągu miesiąca wielu zamówień o stosunkowo niewielkiej wartości. Wówczas może on otrzymać dwuprocentowy opust jeśli płatność nastąpi w ciągu 10 - ciu dni przed końcem danego miesiąca,

2. warunki sprzedaży 2/10, prox, net 30. Jest to oferta dwuprocentowego opustu, gdy płatność nastąpi w ciągu 10 dni miesiąca lub obowiązuje pełna cena w ciągu dalszych 30 dni.

Wielkość opustu „za płatność” uzależniona jest od kosztów tego opustu przy ustalaniu, których musimy uwzględnić przyjęty termin płatności i okres przyśpieszenia płatności. Jeśli dane przedsiębiorstwo oferuje swojemu kontrahentowi r - procentowy opust „za płatność” w ciągu y dni, to oznacza, że pozostałe (z - y) dni mają dla niego taką wartość jak wielkość opustu. Oferując opust przedsiębiorstwo lokuje swoje pieniądze u kontrahenta za to że zrezygnował on z udzielonego mu kredytu. Pojawia się więc koszt tej „pożyczki” w stosunku rocznym.

Koszt skonta kasowego (k) można przedstawić wzorem:

w którym:

r - procentowa wielkość opustu udzielonego kontrahentowi,

z - przyjęty w przedsiębiorstwie termin płatności,

y - okres skrócenia płatności objęty skontem.

Warunki sprzedaży 5/10 netto 30 pozwalają klientom uzyskać 5% rabatu od ceny sprzedaży, jeśli zapłaci on 10 - tego, a nie trzydziestego dnia od daty transakcji. W ten sposób klient może zarobić 5% przez odstąpienie od 20 dni kredytu. Skonto takie odpowiada rocznej stopie procentowej w wysokości 96 %.

Powstaje pytanie dlaczego przedsiębiorstwa oferują tak korzystne warunki płatności za sprzedane wyroby. Można przypuszczać, że jest to świadoma zachęta do wcześniejszego regulowania zobowiązań, celem ograniczenia ryzyka przeterminowanych płatności. Mając to na uwadze, przedsiębiorstwo jest gotowe odstąpić od części swojego realnego zysku dla uniknięcia opóźnień płatności, ponieważ mają one niekorzystną tendencję do przekształcania się w nieściągalne długi. Oczekuje się więc, że z atrakcyjnej ceny skorzystają wszyscy klienci. Wysoka stopa zaniechanych odsetek zawarta w warunkach sprzedaży, może być więc uznana za rodzaj „kary” dla tych klientów, którzy zapłacą później, niż w okresie przysługiwania skonta. Takie podejście ma jednak uzasadnienie tylko wtedy, gdy nie stosuje się kar dla klientów przekraczających okres płatności netto.

Opust gotówkowy jest więc bezpośrednią finansową zachętą dla klienta do zapłacenia rachunków w czasie krótszym niż standardowy termin płatności. Jego wykorzystanie może nie tylko znacznie poprawić przepływ gotówki przez wcześniejsze otrzymanie należności od klienta, zmniejszając w ten sposób nakłady na wierzytelności i ryzyko ich nieściągalności ale również może prowadzić do zwiększenia sprzedaży. Należy zawsze dokładnie rozważyć relacje kosztów i korzyści opustów gotówkowych. Udzielanie opustu „za płatność” dokonaną przed terminem transakcji oznacza skorzystanie z kredytu odbiorcy. Koszt takiego kredytu możemy obliczyć wykorzystując wcześniej zaprezentowany wzór. Przykładowo jeśli za kredyt odbiorcy (przedpłatę) oferowane jest skonto w wysokości 5% za wcześniejszą płatność, co oznacza warunki kredytowe 5/30 netto 60, to wówczas roczna stopa procentowa wyniesie 64%.

Warunki uzyskania rabatu za wcześniejszą, w relacji do przyjętego terminu, płatność bądź przedpłatę muszą być jasno określone i zaprezentowane zarówno klientowi jak i personelowi zawierającemu transakcje. Wśród klientów istnieje bowiem tendencja do brania rabatu bez względu na to czy spełniają związane z jego uzyskaniem warunki. Najczęściej sądzą oni, że mają do niego prawo, gdy tymczasem klienci wyprzedzający płatność nie powinni płacić takiej samej ceny jak klienci płacący w terminie określonym w fakturze.

Elementem, który powinien towarzyszyć określeniu parametrów skonta kasowego jest ustalenie długości terminu ściągania należności czyli dopuszczalnej wielkości przekroczenia przez kontrahenta wyznaczonego terminu płatności. Precyzuje on moment, w którym przedsiębiorstwo powinno rozpocząć działania zmierzające do ściągnięcia przeterminowanych należności. Amerykańska instytucja zajmująca się określaniem rankingów kredytowych przedsiębiorstw Dun and Bradstreet zaleca aby moment ten był wyznaczany z następującego wzoru:

gdzie:

c - termin rozpoczęcia ściągania należności,

z - przyjęty w transakcji termin płatności.

Przykładowo, jeśli przyjęty termin płatności ma 30 dni to przedsiębiorstwo powinno rozpocząć ściąganie należności w 40 dniu od momentu jej powstania (30 + 30/3).

W przypadku, gdy kontrahent skorzystał z kredytu ratalnego wówczas termin ten powinien być wyznaczony ze wzoru:

gdzie:

m - ilość rat kredytu ratalnego.

Z wzoru tego wynika, że ściąganie należności powinno się rozpocząć przed upływem terminu ostatniej raty. Przykładowo, jeśli kredyt ratalny obejmuje okres trzech miesięcy, a raty powinny być płatne co dwa tygodnie (6 razy) wówczas postępowanie windykacyjne winno nastąpić gdy nie wpłynie czwarta z kolei rata płatności (2 x 6/3).

Opust za ilość zamówionego produktu

Dyskontem ilościowym czyli opustem za ilość określa się redukcję ceny zbytu w zamian za zwiększenie zakupów przez nabywcę określonych rodzajów produktów, wyrobów, towarów itp.

W praktyce spotyka się dwa rodzaje tego typu opustów:

1. dyskonto ilościowe niekumulatywne oznaczające redukcję ceny zbytu w zamian za zakup odpowiednio dużej ilości produktu w jednorazowej transakcji. Nabywca uzyskuje obniżkę ceny, gdy złoży odpowiednio duże zamówienie. Zawieranie mniejszej liczby dużych transakcji obniża koszty transakcji, zapasów i transportu. Podstawą obliczania dyskonta niekumulatywnego może być wartość transakcji lub ilość zakupionego produktu. Często ilość kupowanego produktu, będąca podstawą dyskonta niekumulatywnego jest związana z ilością zmniejszającą koszty transportu. Na przykład firma sprzedająca i dostarczająca produkt własnymi ciężarówkami może stosować dyskonto dla ilości odpowiadających pełnym ciężarówkom lub kontenerom,

2. dyskonto ilościowe kumulatywne to redukcja ceny dla nabywców, których suma zakupów w określonym czasie (np. jednego roku) jest odpowiednio duża. Stosowane jest ono dla produktów nie kupowanych zwykle jednorazowo w dużych ilościach. Celem stosowania tego typu dyskonta jest utrwalenie związków z nabywcami (ograniczenie ryzyka zmian popytu).

Podstawą ustalenia opustu za ilość jest określenie optymalnej wielkości zamówienia (EOQ - Economic Order Quantity). Jest to ilość produkcji, przy której całkowity koszt sprzedaży jest minimalny. Z tego powodu stanowi on najlepszą merytoryczną bazę dla konstrukcji systemu opustów. Ilość tą można obliczyć wykorzystując model Baumola.

Wykorzystanie tego modelu narzuca konieczność ustalenia kosztów sprzedaży. Są to koszty ponoszone przez przedsiębiorstwo w związku ze sprzedażą i objęte ceną sprzedaży, czyli koszty czynności następujących po wydaniu sprzedawanych produktów z magazynów własnych lub bezpośrednio z produkcji w celu ich wysłania lub wydania odbiorcy.

W praktyce na koncie koszty sprzedaży ewidencjonuje się zazwyczaj koszty bezpośrednie sprzedaży, zaś koszty pośrednie rozproszone są w kosztach ogólnych zarządu i kosztach wydziałowych. Łącznie koszty sprzedaży (bezpośrednie i pośrednie) ustalone dla potrzeb obliczania optymalnej partii sprzedaży musimy podzielić na:

• koszty realizacji sprzedaży (koszty zmienne),

• stałe koszty realizacji zamówień (koszty stałe sprzedaży).

Do kosztów zmiennych sprzedaży będą należeć:

• koszty przewozów obejmujące opłaty za usługi przewoźników i firm spedycyjnych,

• materiały zużyte do pakowania wysyłanych produktów,

• koszty zużycia opakowań wielokrotnego użytku, opłaty za wynajem opakowań obcych,

• prowizje płacone jednostkom handlu zagranicznego i agentom zagranicznym oraz pośrednictwo handlowe,

• koszty ubezpieczenia składników w transporcie,

• wynagrodzenia z narzutem za prace załadunkowe i wyładunkowe,

• pozostałe koszty, które zmieniają się zgodnie z wielkością sprzedaży.

Do stałych kosztów sprzedaży można zaliczyć głównie:

1. koszty przyjmowania zamówień od odbiorców.

Są to koszty stałych czynności urzędniczych i administracyjnych (telefony, pisanie na maszynie, zestawianie zamówień) rozliczane na jedno zamówienie. Im większe zamówienie tym mniejsza będzie liczba zamówień i mniejsze ogólne roczne koszty składania zamówień.

2. koszty wyczerpania zapasów wyrobów gotowych.

Jeśli w przedsiębiorstwie wyczerpują się zapasy wyrobów gotowych, wówczas traci ono potencjalny utarg i życzliwość odbiorców. Oczywiście im większe zapasy wyrobów gotowych utrzymuje przedsiębiorstwo, tym mniejsze prawdopodobieństwo ich wyczerpania.

Model Baumola ma postać funkcyjną uzyskaną z przekształcenia wzoru obrazującego łączne koszty sprzedaży:

gdzie:

KC - koszty całkowite sprzedaży,

C_a - koszty realizacji sprzedaży (zmienne koszty sprzedaży) przypadające na jedno zamówienie,

Q - ilościowo wyrażona wielkość zamówienia złożonego przez odbiorcę,

- łączny koszt realizacji sprzedaży,

O_a - stały koszt realizacji zamówienia,

S - popyt na dany produkt wyrażony ilościowo w danym okresie,

- ilość transakcji realizowanych na rzecz odbiorcy.

EOQ - ekonomiczna (optymalna) partia sprzedaży danego produktu.

Opust za ilość jest więc opustem jaki może otrzymać odbiorca jeśli wielkość zamówienia danego asortymentu jest większa od wielkości optymalnej. Podstawową korzyścią jaką uzyskuje dostawca oferując opust jest względna obniżka kosztu stałego sprzedaży, który rozkłada się na większą ilość jednostek. Im większe jest więc zamówienie tym znaczniejsza jest oszczędność tych kosztów, a więc tym większe może być udzielone skonto. Z wielkością skonta za ilość nie jest bezpośrednio związana żadna forma kredytu kupieckiego.

Dyskonto sezonowe i opust funkcjonalny

Dyskonto sezonowe oznacza redukcję ceny zbytu dla nabywców kupujących określony produkt poza sezonem jego konsumpcji. Umożliwia to producentom bardziej równomierne wykorzystanie zasobów produkcyjnych i oszczędność kosztów utrzymania zapasów wyrobów gotowych. Na przykład firmy produkujące urządzenia do ogrzewania pomieszczeń mogą udzielić dyskonta pośrednikom, którzy decydują się na zakup tego produktu latem. Pozwala to sprzedawcy na przesunięcie kosztów magazynowania wyrobów gotowych na pośredników, zwiększenie płynności kapitału sprzedawcy i eliminację ryzyka. W branżach charakteryzujących się silną sezonowością produkcji skonto sezonowe jest dość powszechne. Cała kwota transakcji musi być uregulowana do końca tego szczytu.

Opust funkcjonalny (dyskonto handlowe) jest to redukcja ceny dla pośredników w zamian za realizację przez nich określonych funkcji (dystrybucyjnych, promocyjnych) związanych z ofertą sprzedaży. Wielkość opustu funkcjonalnego zależy od dodatkowych kosztów jakie przejmuje na siebie odbiorca produktów. Opust ten jest szczególnie istotny w sytuacji gdy przedsiębiorstwo sprzedaje swoją produkcję przez pośredników.

4. Kredyt odbiorcy

Kredyt odbiorcy jest jednym ze sposobów zmniejszenia należności i przyspieszenia przypływu gotówki do przedsiębiorstwa. Jego istota polega na tym, że dostawca wyrobów gotowych, towarów, otrzymuje zapłatę za te wyroby przed transakcją kupna sprzedaży czyli zanim wyroby te zostaną wyprodukowane bądź zanim zostaną dostarczone do odbiorcy. Kredyt ten stanowi nie tylko źródło finansowania dla producenta, ale także gwarantuje zbyt wytworzonych wyrobów.

Kredyt odbiorcy funkcjonuje w praktyce zwykle w dwóch postaciach:

• zaliczek,

• przedpłat.

Formę zaliczek przyjmują kredyty odbiorcy wówczas gdy stanowią one bardziej gwarancję odbioru wytworzonych produktów niż źródło finansowania. Bez nich trudno byłoby przedsiębiorstwu utrzymać płynność finansową. Gwarancję odbioru produktów najczęściej zapewniają sobie wytwórcy dóbr specjalistycznych realizowanych na indywidualne zamówienie odbiorcy, trudnych do sprzedaży bez konkretnego zapotrzebowania na nie (np. specjalistyczne wyposażenie laboratorium). Zaliczki są również powszechną formą kredytowania dostawcy w przypadku, gdy realizacja zamówienia wymaga długiego okresu czasu (np. realizacja obiektów budowlanych), a wykonawca nie dysponuje odpowiednio dużym kapitałem.

Przedpłata jako forma kredytowania dostawcy może odnosić się zarówno do dóbr konsumpcyjnych jak i dóbr przemysłowych. W rozwiniętej gospodarce rynkowej przedpłaty na dobra konsumpcyjne nie są w zasadzie stosowane, częściej dotyczą tych drugich. Przedpłaty są substytutem kredytu krótkoterminowego, doskonale poprawiającego płynność finansową. Stąd zwykle koszty ich wykorzystania powinny być porównywalne z kosztami kredytów bankowych. Koszty te są ujmowane w praktyce w postaci opustów cenowych. Przykładowo jeśli przedsiębiorstwo skorzysta z miesięcznych przedpłat, a równocześnie udziela opustów gotówkowych (za płatności), to czas wyprzedzenia płatności będzie obliczony jako suma okresu przedpłaty oraz okresu opustu za płatność. Przy 30 dniowym terminie płatności faktur oraz przy wykorzystaniu opustów cenowych na warunkach 2/10 net 30, okres przyspieszenia płatności wynosi 40 dni (30 dni przedpłaty plus 10 dni przyspieszenia płatności w relacji do przyjętego terminu płatności). Koszty przedpłaty można ustalić według wzoru prezentowanego wcześniej przy opustach cenowych.

Kredytodawca - odbiorca produktów - ponosi określone ryzyko udzielenia kredytu w postaci przedpłaty. Kredytobiorca może bowiem nie wywiązać się z umowy bądź opóźniać termin jej realizacji. Dlatego zazwyczaj żąda on stosownych zabezpieczeń dla przedpłat (najczęściej w formie gwarancji bankowej). Gwarancja ta zapewnia zwrot przedpłat w przypadku nie wywiązania się przedsiębiorstwa - kredytobiorcy z umowy.

O tym, czy kredyt odbiorcy jest udzielany producentowi bezpłatnie czy też naliczane są koszty tego kredytu w relacji do alternatywnych źródeł lokowania wolnej gotówki przez kredytodawcę, decyduje zarówno pozycja jak i siła na rynku przedsiębiorstwa wykonawcy jak i odbiorcy. Jeśli na rynku jest duża konkurencja w realizacji konkretnych zleceń to wykonawcy proponują obniżkę ceny lub obniżenie przedpłat bądź nawet rezygnację z nich. Różnica między osiągniętą ceną a ceną, którą można by uzyskać bez korzystania z przedpłat, wraz z kosztami zabezpieczenia stanowi koszty kredytu udzielonego przez odbiorcę. Zakres korzystania z przedpłat jest mocno zróżnicowany w zależności od specyfiki branży.

5. Faktoring należności

Nazwa „faktoring” wywodzi się z angielskiego słowa „faktor” czyli pośrednik. Jego istota wyraża się w krótkoterminowym finansowaniu dostaw towarów i usług przez podmiot, który pośredniczy w procesie realizacji rozliczeń finansowych pomiędzy dostawcą i odbiorcą. Faktoring polega więc na tym, że wyspecjalizowana instytucja, bank lub spółka faktoringowa odkupuje należności od różnych podmiotów gospodarczych do czasu upływu terminu ich płatności, a następnie zajmuje się wyegzekwowaniem ich od dłużnika. Za swoje usługi pobiera odpowiednie wynagrodzenie.

Instytucje faktoringowe nie kupują pojedynczych należności lecz wszystkie albo określone grupy, czy rodzaje należności w dłuższym okresie czasu. Faktor nabywa należności oraz wszelkie prawa do nich, w tym prawo do odsetek z tytułu opóźnień w płatnościach. Nabywając prawo do ściągania należności faktor ponosi ryzyko związane z ewentualnym brakiem zapłaty ze strony odbiorcy. Ponadto faktor często przejmuje na siebie obowiązek prowadzenia księgowości i rozliczeń sum będących przedmiotem kontraktu. Pełny faktoring (full service factoring) charakterystyczny dla gospodarki amerykańskiej obejmuje zazwyczaj trzy funkcje:

• funkcję finansową sprowadzającą się do bezzwłocznej zapłaty za nabyte dokumenty finansowe (faktury, noty obciążające) oraz inkaso nabytego długu od dłużnika,

• funkcję gwarancyjną polegającą na tym, że instytucja faktoringowa przejmuje ryzyko związane z niemożnością uzyskania należności od dłużnika. Dlatego przed odkupieniem należności spółki faktoringowe sprawdzają wiarygodność kredytową zarówno od sprzedającego jak i dłużnika,

• funkcję usługową. Instytucje faktoringowe zobowiązują się prowadzić w imieniu swoich klientów rozliczenia księgowe, fakturowanie, sporządzanie sprawozdań i inne tego typu usługi.

Umowa faktoringu

Funkcje jakie faktor w praktyce będzie pełnił na rzecz przedsiębiorstwa są zawsze ściśle określone w umowie faktoringu. Umowa taka obejmuje zazwyczaj dwie części:

• postanowienia wstępne, określające ogólne warunki umowy, nazywane często warunkami standardowymi,

• postanowienia szczegółowe.

W pierwszej części umowy określa się czy strony doprowadzają do skutku faktoring właściwy, czy też zawierają umowę faktoringu niewłaściwego. W pierwszym przypadku faktor bierze na siebie ryzyko wypłacalności dłużnika, w drugim zaś ryzyko to obarcza nadal przedsiębiorcę. W tej części umowy wskazuje się dokładnie kontrakty zawarte pomiędzy przedsiębiorcą a jego dłużnikiem, z których wynikają wierzytelności przelewane przez przedsiębiorcę na faktora oraz wysokość kwot pieniężnych jakie obowiązany jest on wypłacić przedsiębiorcy w zamian za przelane na niego wierzytelności. Również musi być sprecyzowany termin zapłaty reszty wierzytelności.

W postanowieniach wstępnych powinno się sprecyzować wysokość wynagrodzenia faktora tzn. wysokość prowizji faktoringowej. Na ogół jest ono wyrażone w odpowiedniej stopie procentowej określanej w stosunku do wierzytelności objętej faktoringiem. Przy precyzowaniu wynagrodzenia faktora decydującą rolę spełnia wielkość wierzytelności, stan prawno - majątkowy dłużnika i jego solidność, terminy i sposoby spełnienia świadczeń przez dłużnika, istnienie stosownych zabezpieczeń przelewanych wierzytelności, a nawet postać towarów i usług objętych umowami dostawy, sprzedaży lub wykonania robót i usług. Jeśli faktor przejmuje na siebie ryzyko wypłacalności dłużników wówczas prowizja jest zazwyczaj podwyższona. Ponadto oprócz prowizji normalnej i podwyższonej może być również stosowana prowizja dodatkowa. Występuje ona jedynie wtedy, gdy faktor zobowiązuje się do wykonywania na rzecz przedsiębiorstwa czynności o charakterze usługowym. Zostały one już wymienione wcześniej. Również w części podstawowej umowy faktoringu zawiera się postanowienia co do odsetek za opóźnienia w płatnościach.

W drugiej części umowy faktoringu zawarte są warunki na jakich dochodzi do umowy. Jeśli umowa zawiera czynności dodatkowe o charakterze usługowym na rzecz przedsiębiorcy to muszą one być szczegółowo wyspecyfikowane aby nie dochodziło do sporów między stronami umowy na tym tle. W tej części umowy określa się również szczegółowe prawa i obowiązki stron zapewniające należyte wykonanie umowy faktoringu. Faktor zastrzega sobie zazwyczaj uprawnienia do:

• kontrolowania przebiegu zawierania i wykonywania przez przedsiębiorcę umów dostawy, sprzedaży i o realizację usług,

• uzgadniania z nim treści zmian umów zawieranych między przedsiębiorcą a jego partnerami,

• uzgadniania z nim decyzji odnośnie do udzielania przez przedsiębiorcę swym kontrahentom moratoriów co to zapłaty jego należności czy rozkładania świadczeń na raty,

• porozumiewania się z nim co do zamierzonego dokonania między przedsiębiorcą a jego dłużnikami kompensacji wzajemnych wierzytelności,

• sprawdzenia prawdziwości dokumentów dotyczących umów dochodzących do skutku między przedsiębiorcą a jego kontrahentami.

Obowiązki przedsiębiorcy wynikające ze szczegółowych postanowień umowy polegają głównie na:

1. zawiadamianiu dłużników o zawarciu z faktorem umowy faktoringu i o obowiązku spełnienia świadczeń na rzecz tegoż faktora,

2. dostarczeniu faktorowi na bieżąco w umówionych odstępach czasu niezbędnej dokumentacji, m.in. umów, z których wynikają wierzytelności, wykazu dostarczonych towarów, kopie rachunków dokumentów ubezpieczeniowych i ekspedycyjnych i weksli, jeśli zabezpieczają one określone wierzytelności,

3. należytym wykonywaniu przez przedsiębiorcę umów zawieranych ze swymi partnerami,

4. przestrzeganiu przepisów dewizowych i celnych,

5. informowaniu faktora o pojawiającej się niewypłacalności dłużników lub ich opóźnieniach w wypełnianiu świadczenia na rzecz innych wierzycieli,

6. przedstawianiu faktorowi dokumentów umożliwiających w razie konieczności dochodzenie wierzytelności w stosunku do dłużników na drodze sądowej,

7. regularnym spełnianiu świadczeń stanowiących wynagrodzenie faktora wynikające z umowy faktoringu.

W końcowej treści umów faktoringu zamieszczane bywają różne klauzule. Do stosowanych najczęściej należą klauzule wyłączności, eksportowe i del credere. Zasada wyłączności związana jest z obejmowaniem wierzytelności przez jednego faktora. Klauzula eksportowa narzuca przedsiębiorcy obowiązek zawierania umów ze swymi partnerami zagranicznymi tylko w odniesieniu do towarów i usług określonych w załączniku do umowy faktoringu. Klauzula ta może ograniczać liczbę krajów, w których mogą mieć swe siedziby przyszli partnerzy przedsiębiorstwa. Klauzulę del credere stosuje się zazwyczaj w przypadku faktoringu niewłaściwego. Faktor umieszczając taką klauzulę godzi się na ponoszenie względem przedsiębiorcy odpowiedzialności za niespełnione przez dłużnika świadczenia.

Korzyści i koszty faktoringu

Faktoring przynosi przedsiębiorstwu szereg korzyści wyrażających się w przyspieszeniu przypływu gotówki oraz w zmniejszeniu bieżących kosztów funkcjonowania, głównie kosztów administracyjnych. Firma otrzymuje gotówkę od faktora, po przejęciu przez niego dokumentów finansowych. Na ogół faktor płaci od ręki 80% wartości sumy wykazanej w dokumentach, a resztę pomniejszoną o pobraną przez niego prowizję płaci po ściągnięciu zapłaty od odbiorcy towaru. Procedurę rozliczeń faktoringowych zaprezentujemy na schemacie 24.

Schemat 2

Operacje wykonywane przy umowie faktoringowej

Firmy faktoringowe stosują dwie metody finansowania dostawcy. Są one podstawą podziału faktoringu na dyskontowy i zaliczkowy. W przypadku faktoringu dyskontowego wypłata środków dla dostawcy pomniejszona jest o pobrane z góry opłaty, prowizje faktora i odsetki za cały okres od dnia wykupu do dnia płatności faktury. Jest to zatem typowe dyskonto wierzytelności. Często stosowane jest też dodatkowe zabezpieczenie transakcji w postaci funduszu gwarancyjnego, na którym deponowana jest część należnych klientowi środków. Fundusz ten służy zabezpieczeniu mogących się pojawić roszczeń faktora. W warunkach faktoringu zaliczkowego po przedstawieniu przez dostawcę faktury, faktor wypłaca zaliczkę, (zwykle 80-90% wartości faktury ), która jest rozliczna w późniejszym terminie, Rozlicza się ją najczęściej w momencie wymagalności faktury lub spłaty wierzytelności przez odbiorcę. Odsetki nie są pobierane z góry, lecz naliczane są za rzeczywisty czas korzystania z finansowania. Takie rozwiązanie jest korzystne wówczas, gdy dłużnicy uregulują należność przed terminem określonym na fakturze, najczęściej w sytuacji kiedy korzystają z opustów cenowych za przyspieszenie płatności w relacji do terminu umownego. Skraca się wówczas okres finansowania i zmniejszają się odsetki od kwoty zaliczki.

Korzystający z faktoringu musi ponieść, oprócz wymienionych kosztów finansowania opartych na stawce WIBOR, inne koszty. Są to najczęściej:

• prowizja za przyznanie limitu faktoringowego, wynosi ona najczęściej od 0,5 do 2,0 % wartości tego limitu i jest pobierana niezależnie od odsetek dyskontowych i prowizji za skupione wierzytelności. Występuje ona tylko w przypadku zawarcia umowy o linię faktoringową i jest podobna do prowizji od przyznanego limitu kredytu zaciąganego w linii kredytowej lub w rachunku bieżącym, a jej wysokość nie zależy od tego czy firma wykorzysta całość dostępnej kwoty.

• prowizja za skupienie wierzytelności, płatna od wartości każdej faktury przedłożonej faktorowi do finansowania. Jej wysokość kształtuje się od 0,2 do 1,5 % wartości wierzytelności i ma często określony dolny minimalny poziom, jest ona przeznaczona na pokrycie kosztów faktora .W skali roku może to być koszt relatywnie duży jeśli faktorowi przekładane są faktury z miesięcznym terminem płatności.

• premia za przejęcie ryzyka wypłacalności dłużnika - występująca tylko w przypadku faktoringu właściwego, waha się ona w granicach od 1,0 do 2,0% wartości przejętych przez faktora wierzytelności.

• marża - zarobek faktora z tytułu dodatkowych czynności wykonywanych na rzecz faktoranta kształtujący się w przedziale od 0,3 do 2,0% wartości zakupionych wierzytelności. Chodzi tu o usługi badania ryzyka kredytowego kontrahentów, badania pojemności rynku na dane produkty i kierunków postępu technicznego w danej branży, itp.

Korzystanie z faktoringu jest wskazane dla przedsiębiorstw, które mają stałych odbiorców dóbr i usług, chcą zdyscyplinować dłużników do terminowego wywiązywania się z płatności, nie dysponują odpowiednim zabezpieczeniem niezbędnym przy ubieganiu się o kredyt oraz chcą mieć szybki dostęp do środków pieniężnych.

Długoterminową formą finansowania dostawców jest zbliżony do faktoringu forfaiting. Polega on na zakupie przez instytucję forfaitingową średnio- lub długoterminowej pieniężnej wierzytelności handlowej przed terminem jej płatności, z pobraniem na rzecz forfaitera odsetek dyskontowych i z całkowitym przejęciem przez niego ryzyka wypłacalności dłużnika. Wierzytelności zbywane w ramach forfaitingu, to wierzytelności już istniejące, niewymagalne i bezsporne. Na koszty forfaitingu składają się:

1. dyskonto (stopa dyskontowa jest umowna i może być podawana jako marża ponad LIBOR, EURIBOR),

2. marża instytucji forfaitingowej,

3. opłaty dodatkowe za wycofanie się z umowy jednej ze stron oraz opłaty z tytułu dni respektowych (w których pomimo wymagalności należności, nie ma wpływu środków pieniężnych).

Na koszty forfaitingu składa się również prowizja przygotowawcza za zbadanie wiarygodności kredytowej forfetysty (dłużnika) i przygotowanie umowy oraz prowizja za zawarcie umowy o linię skupu wierzytelności, liczona od ustalonego limitu i pobierana niezależnie od odsetek dyskontowych.

W praktyce najczęściej występuje forfaiting tajny, najrzadziej zaś forfaiting otwarty. Przy forfaitingu tajnym dłużnik nie zostaje powiadomiony o zawarciu umowy. W przypadku forfaitingu otwartego ma miejsce powiadomienie dłużnika o zawarciu umowy niezwłocznie po jej podpisaniu.

Forfaiting przeznaczony jest zasadniczo na potrzeby finansowania działalności handlowej w wymiarze międzynarodowym. Jego adresatami są przede wszystkim przedsiębiorstwa eksportowe (wierzyciele) oraz importerzy jako dłużnicy.

Sposób ustalania kosztów usług faktoringowych zaprezentujemy na przykładzie. Przedsiębiorstwo MAX zawarło umowę faktoringową z firmą Faktor, w ramach której sprzedało jej 200 tys. zł swoich należności. Dotyczą one sprzedaży wyrobów do klienta, któremu przedsiębiorstwo udzieliło kredytu kupieckiego na okres 3 miesięcy. Przedsiębiorstwo zapłaciło Faktorowi 2% prowizji od wartości nominalnej wierzytelności (400 tys. zł) oraz 10 tys. zł zapłaty za usługę z góry. Faktor wstrzymał 10 tys. zł jako rezerwą na należności nieściągalne. W rezultacie przedsiębiorstwo MAX otrzymało 176 tys. zł na dzień sprzedaży faktury, 10 tys. zł dostanie 4 miesiące później, jak odbiorca ureguluje fakturę. Koszt oprocentowania składnika stanowiącego pożyczkę w omawianej umowie faktoringowej wynosi 5,7% za trzy miesiące.

Roczny koszt oprocentowania pożyczki od faktora wyniesie 40,1%. Do obliczeń przyjęliśmy 5,7% oraz 4 podokresy n.

Gdybyśmy pominęli w obliczeniach 2% prowizji przyjmując założenie, że jest to cena za ubezpieczenie kredytu kupieckiego od ryzyka to efektywny koszt kredytu obniży się wówczas do 23,9% w skali roku.

Oprócz wysokich kosztów faktoringu w praktyce dostrzega się szereg wad ograniczających jego stosowanie:

• warunki kredytu uzyskanego od faktora mogą być zbyt surowe w relacji do innych źródeł finansowania,

• faktoring prowadzi do osłabienia powiązań przedsiębiorstwa z klientami. Dodatkowo jeśli powstaną spory między dłużnikiem a przedsiębiorstwem dotyczące towarów i usług, wtedy włączenie instytucji faktoringowej prowadzi do rozstrzygnięć między trzema stronami, co utrudnia efektywne ściąganie długu. Dłużnicy narzekają na problemy wynikające ze zwróconych, bądź zareklamowanych towarów, zwróconych faktur. Istnieje także ryzyko, że dłużnicy będą wykorzystywać nieporozumienia wynikające z trójstronnej komunikacji dla celów opóźnienia płatności,

• w niektórych kołach przemysłowo - handlowych faktoring nie jest najlepiej postrzegany. Świadczy on o słabości finansowej przedsiębiorstwa skoro wybiera on takie drogie źródło finansowania, to można przypuszczać, że nie ma możliwości skorzystania ze źródeł tańszych,

• opłaty za funkcje administracyjne realizowane przy okazji faktoringu będą opłacalne dla przedsiębiorstwa jeśli zda się ono całkowicie na instytucję faktoringową. Tak jest najczęściej w małych firmach, które nie organizują tych funkcji u siebie obniżając koszty stałe, gdyż byłyby one droższe niż u faktora. W dużych przedsiębiorstwach usługi instytucji faktoringowej są najczęściej dublowane i w takiej sytuacji wydatki są podwójne.

Korzyści ze stosowania faktoringu to:

• przyspieszenie cyrkulacji kapitału obrotowego,

• podwyższona płynność finansowa (float),

• szersze możliwości inwestowania we własny rozwój lub inwestycje finansowe wynikające z tego, że przedsiębiorstwo nie musi na bieżąco zasilać kapitału obrotowego z cash flow,

• stała zdolność do obsługi zobowiązań bieżących i poprawa wypłacalności firmy, dzięki której może ona negocjować korzystne warunki umów,

• koncentrowanie się zwłaszcza przez małe i średnie firmy na działalności podstawowej, bez konieczności angażowania zasobów kadrowych do administrowania dochodami i płynnością finansową,

• możliwości wzrostu sprzedaży dzięki eliminowaniu strat z tytułu nieterminowo regulowanych zobowiązań oraz rat kredytów bankowych,

• możliwości korzystania z zakupów u dostawców na warunkach zapłaty gotówkowej, prawie zawsze bardziej korzystnych od warunków w transakcji realizowanych w kredycie,

• możliwości odraczania płatności odbiorcom znacznie powyżej terminów stosowanych w normalnych warunkach, co wpływa na wzrost sprzedaży i zwiększenie zakresu udziału w rynku,

• rozszerzenie kręgów odbiorców w wyniku przejęcia przez faktora ryzyka kredytowego w stosunku do odbiorcy o nieznanym dla firmy standingu finansowym,

• możliwości utrzymania większych, bardziej kompletnych zapasów, co wpływa na obniżkę kosztów operacyjnych zaopatrzenia oraz kosztów transportu,

• korzystny wpływ faktoringu na bilans firmy. Zmniejszają się bowiem należności i zobowiązania oraz uzyskuje się poprawę niektórych wskaźników finansowych.

Rodzaje faktoringu

Zarówno w teorii jak i w praktyce wyróżnia się:

• faktoring właściwy (pełny),

• faktoring niewłaściwy,

• faktoring mieszany.

Faktoring właściwy polega na tym, że strony podpisujące umowę przelewu wierzytelności jednocześnie postanawiają, że ryzyko wypłacalności dłużnika przejmuje na siebie faktor.

W wyniku zawarcia umowy faktoringu właściwego dochodzi więc do definitywnego przeniesienia określonej wierzytelności z przedsiębiorcy na faktora. W praktyce mówi się wręcz o kupnie wierzytelności przez faktora. Do zawarcia umowy faktoringu właściwego dochodzi dopiero po sprawdzeniu przez faktora stanu prawno - majątkowego przyszłego dłużnika. Faktor niekiedy uchyla się od przejęcia pełnego ryzyka wypłacalności dłużnika. Dochodzi wówczas do zawarcia takiej umowy faktoringu, w której strony uzgadniają w stosunku do poszczególnych dłużników tzw. kwoty najwyższe do których wielkości faktor przejmuje na siebie ryzyko wypłacalności dłużników. Co do pozostałych wierzytelności faktor nie przejmuje na siebie ryzyka ich ściągalności.

Faktoring właściwy może wystąpić w różnych formach. Najczęściej są to:

• faktoring otwarty, zwany też faktoringiem notyfikowanym. W tym przypadku o umowie faktoringowej dłużnik zostaje poinformowany niezwłocznie bądź to przez przedsiębiorcę, bądź też przez faktora,

• faktoring półotwarty. W tej formie faktoringu dłużnik nie zostaje zawiadomiony od razu o wykorzystaniu przez firmę faktora, lecz w momencie wezwania dłużnika do zapłaty należności.

• faktoring tajny, w którym w ogóle nie dochodzi do zawiadomienia dłużnika o zawarciu przez dane podmioty umowy faktoringu. Do tej formy instytucje faktoringowe odnoszą się w praktyce niechętnie,

• meta faktoring. Przedsiębiorstwo posiadające własny bank dokonuje przelewu swych wierzytelności na określoną instytucję faktoringową. Następnie między tą jednostką a faktorem (bankiem) zostaje zawarta umowa faktoringowa. Ryzyko wypłacalności dłużnika rozkłada się wówczas między firmę faktoringową a bank,

• faktoring powierniczy. Ma on miejsce wówczas, gdy bank należący do określonego przedsiębiorcy upoważnia inny bank zajmujący się faktoringiem do wykonywania oznaczonych usług faktoringowych na rzecz tegoż przedsiębiorcy oraz do dokonywania czynności, jakich wymaga ściąganie jego wierzytelności,

• faktoring eksportowy i międzynarodowy. Przedmiotem faktoringu są tu należności eksporterów i przedsiębiorstw funkcjonujących na rynku międzynarodowym. W praktyce mogą być stosowane różne jego subformy. Polegają one na tym, że:

1. eksporter przelewa swe wierzytelności wynikające z transakcji bezpośrednio na bank faktoringowy mający swą siedzibę w kraju importera (direct import factoring),

2. eksporter przelewa swe wierzytelności wynikające z zagranicznych umów dostawy towarów na bank faktoringowy działający w kraju eksportera (direct export factoring),

3. eksporter przelewa swe wierzytelności pochodzące z transakcji zagranicznej na bank faktoringowy prowadzący swą działalność w kraju eksportera, a ten z kolei zawiera umowę faktoringu z innym bankiem faktoringowym mającym swą siedzibę w kraju importera (jest to tzw. two factor system).

• faktoring zmodyfikowany. W tej formie faktoringu instytucja faktoringowa rezygnuje z wykonywania czynności dodatkowych na rzecz przedsiębiorstwa powierzając mu je z powrotem. Instytucja ta sprawuje jednak nadzór nad prawidłowym wykonywaniem tych czynności przez przedsiębiorcę we własnym zakresie. Nie otrzymuje ona wówczas prowizji dodatkowej za czynności, które scedowała z powrotem na firmę.

Drugą formą faktoringu wykorzystywaną w praktyce polskich przedsiębiorstw jest faktoring niepełny (niewłaściwy). Przy tej formie umowy ryzyko wypłacalności dłużnika nie przechodzi z przedsiębiorstwa na instytucję faktoringową, co oznacza, że w przypadku wystąpienia niewypłacalności dłużnika, wierzytelność ta niejako powraca od faktora do przedsiębiorstwa. Umowa faktoringu niepełnego przez praktyków jest rozumiana jako umowa pożyczki zawieranej między przedsiębiorcą a faktorem, a przelew wierzytelności służy do zabezpieczenia roszczeń instytucji faktoringowej wynikającej z tej pożyczki. Takie rozumienie faktoringu niepełnego stanowi pewne uproszczenie (spłycenie) tej umowy, niemniej odzwierciedla jej istotę. W aspekcie prawnym umowa faktoringu niepełnego nie ma charakteru umowy pożyczki. Na tej podstawie przedsiębiorca przelewa na instytucję faktoringową swą wierzytelność, zaś instytucja ta wypłaca mu kwotę pieniężną odpowiadającą tej wierzytelności. W wyniku takiej umowy faktor nabywa daną wierzytelność jedynie warunkowo. Wystąpienie wierzytelności dłużnika rodzi więc obowiązek faktora powrotnego przeniesienia tej wierzytelności na przedsiębiorstwo. Ono natomiast zobowiązane jest do zwrotu faktorowi kwoty pieniężnej uzyskanej w zamian za przelaną wierzytelność. Wcześniej jednak faktor podejmuje próby ściągnięcia wierzytelności od dłużnika wprawdzie we własnym imieniu, ale na rachunek przedsiębiorstwa. Zazwyczaj faktor zobowiązany jest wykazać nieściągalność danej wierzytelności za pomocą właściwej dokumentacji (bezskuteczność wszczętej egzekucji lub ogłoszenie upadłości dłużnika).

W ramach faktoringu niepełnego znajduje zastosowanie zarówno faktoring otwarty jak i półotwarty. W praktyce spotyka się aczkolwiek rzadziej inne formy faktoringu (meta faktoring, faktoring powierniczy, eksportowy i międzynarodowy).

Reasumując trzeba podkreślić, że szerszy zakres faktoringu w gospodarce przyczyni się do poprawy płynności finansowej.

6. Sposoby zabezpieczenia wierzytelności przedsiębiorstw

Zawarcie transakcji handlowej z odroczonym terminem płatności jest równoznaczne z udzieleniem klientowi kredytu handlowego. Klient przedsiębiorstwa staje się więc jego dłużnikiem. To oznacza powstanie określonego ryzyka kredytowego. Dla przedsiębiorstwa bardzo ważne stają się więc: granica i cena ryzyka jakie ono ponosi oraz sposoby ograniczania tego ryzyka. Przedsiębiorstwa starają się ograniczać ryzyko kredytowe poprzez zabezpieczanie transakcji handlowych. Zabezpieczenie wierzytelności przyspiesza ich windykację, a także daje pierwszeństwo w zaspokajaniu roszczeń z majątku dłużnika przed innymi jego kontrahentami w przypadku bankructwa tego dłużnika. W praktyce wykorzystywane są zabezpieczenia osobiste i rzeczowe.

1. Zabezpieczenia osobiste

Do najczęściej wykorzystywanych zabezpieczeń osobistych należą:

• weksel własny in blanco,

• poręczenie,

• gwarancja,

• przystąpienie do długu,

• przejęcie długu,

• nieodwracalne pełnomocnictwo,

• klauzula potrącenia,

• inne formy zabezpieczenia.

Ze względu na prawny charakter podjętej problematyki omówimy wybrane ważniejsze formy zabezpieczenia.

Najbardziej popularnym narzędziem zabezpieczenia kredytu handlowego jest weksel. Kredytowa funkcja weksla polega na odroczeniu terminu płatności należności, jakiej dłużnik zobowiązany jest dokonać na rzecz swojego wierzyciela, któremu wręcza weksel.

Weksle dzielą się na własne i trasowane. Weksle własne są pisemnym i bezwarunkowym przyrzeczeniem zapłaty oznaczonej w nich sumy pieniężnej. Weksle trasowane są również bezwarunkowym i pisemnym poleceniem zapłaty sumy w nich określonej, ale skierowanym przez wystawcę do osoby trzeciej, tzw. trasata. O ile przy wekslach własnych zachodzi prosta relacja między dłużnikiem, a jego wierzycielem, o tyle przy trasowanych mamy do czynienia z układem bardziej skomplikowanym, za to pozwalającym połączyć w jednym świadczeniu interesy kilku osób.

Wykorzystanie weksla w stosunkach gospodarczych pozwala uniknąć konieczności natychmiastowej zapłaty za otrzymany towar lub usługę. W konsekwencji oznacza to, że jeden z kontrahentów kredytuje drugiego do czasu zapłaty weksla, który może być płatny bądź za okazaniem bądź w pewien czas po jego okazaniu, albo też w oznaczonym dniu. Określenie momentu płatności weksla służy uniknięciu wielu nieporozumień między stronami transakcji przy dochodzeniu wierzytelności pieniężnej.

Weksel jest zobowiązaniem pisemnym, dlatego zamieszczenie podpisu na dokumencie wekslowym powoduje przyjęcie zobowiązania przez osobę podpisującą. Zmusza to ewentualnych dłużników do roztropnego posługiwania się własnym podpisem. Każdy, kto podpisuje weksel, musi liczyć się z tym, że staje się dłużnikiem wekslowym, przez co wzmacnia pewność wierzyciela otrzymania pieniędzy, gwarantując zapłatę bądź bezpośrednio, bądź przez rozszerzenie kręgu osób, do których zwrócić się może wierzyciel w razie braku zapłaty od wcześniejszych dłużników.

O wyjątkowej pozycji weksla w stosunkach gospodarczych decyduje jego szczególna zdolność do przechodzenia przez ręce znacznej liczby osób, wykorzystujących jeden i ten sam dokument wekslowy w wielu różnorodnych transakcjach. To, że może on być przedmiotem takiego obrotu, wypływa ze specyficznej formy jego przeznaczenia, którą stanowi indos. Najprościej obrót wekslowy można zilustrować na przykładzie.

Przedsiębiorstwo „X”, otrzymując od swego dostawcy „Y” towar, zamiast zapłaty wręcza mu wystawiony przez siebie weksel, w którym w zależności od jego rodzaju bądź sam przyrzeka zapłacić sumę wekslową, bądź poleca dokonanie tego swojemu dłużnikowi. Dostawca „Y” nie zatrzymuje weksla u siebie, ale regulując inne należności indosuje go na rzecz swojego dostawcy „Z”. Ten z kolei może weksel indosować dalej, może go też zdyskontować w banku, lub wreszcie może weksel zachować do czasu płatności. Dzięki jego obrotowi wzrasta liczba osób zobowiązanych z weksla, a tym samym zwiększa się pewność zapłaty, gdyż ochrona obrotu wekslowego opiera się na fundamentalnym założeniu, że każdy, kto weksel wystawił, przyjął, czyli akceptował, indosował lub dokonał poręczenia, odpowiada wobec jego posiadacza solidarnie.

Tak ukształtowana odpowiedzialność dłużników wekslowych gwarantuje wierzycielowi, że otrzyma przysługujące mu pieniądze, nawet gdyby niektórzy z nich okazali się niewypłacalni. Z rozwiązaniem tym współgra prawo wierzyciela do wyboru dłużnika wekslowego, od którego chce dochodzić zapłaty, skoro może dochodzić swoich roszczeń przeciwko jednemu, kilku lub wszystkim, bez potrzeby zachowania porządku, w jakim się zobowiązali. Odpowiedzialność dłużników wekslowych jest samoistna, a więc niezależna od odpowiedzialności pozostałych. Wprawdzie bezpieczeństwo obrotu jest na skutek takiej regulacji bardzo wysokie, ale nie należy zapominać, iż na kształt tego obrotu znacząco wpływa również uwzględnienie interesów dłużników wekslowych. Dlatego też wierzyciel może skutecznie dochodzić swoich roszczeń tylko pod warunkiem podjęcia odpowiednich kroków wobec dłużników, w terminie określonym w prawie wekslowym.

Oceniając weksel jako formę zabezpieczenia wierzytelności należy uwzględnić również interesy zobowiązanych z weksla zwłaszcza wystawcę weksla. Może on bowiem zmienić charakter weksla z papieru wartościowego na zlecenie na papier imienny, czyli przenoszony w formie i ze skutkami zwykłego przelewu: Zabieg taki pozwala dłużnikowi powoływać się na stosunek łączący go z odbiorcą weksla wobec jego późniejszych nabywców. Działanie takie zmniejsza obiegowość weksla, jednakże wzmacnia ochronę dłużnika, który nie musi się obawiać, że kolejny wierzyciel nie uwzględni okoliczności, jakie mogły być decydujące przy wystawieniu weksla.

Spłata kredytu wekslowego podobnie jak innych zobowiązań zależy od zdolności płatniczych dłużnika. Dla wzmocnienia weksla jako formy zabezpieczenia wierzytelności stosuje się poręczenie wekslowe (aval). Może ono dotyczyć całości lub części sumy wekslowej i stanowić dodatkowe zabezpieczenie wierzytelności wekslowej przez osobą trzecią, umieszczone na odwrocie weksla lub gdy brak na nim miejsca na dołączonej do weksla karcie tzw. przedłużniku. Za pomocą avalu do zobowiązania wekslowego przystępuje z reguły dodatkowa osoba, przez co pozycja wierzyciela zostaje wzmocniona jej odpowiedzialnością za dług wekslowy. Poręczycielem może być każda osoba, która nie bierze udziału w stosunku wekslowym lub też osoba podpisująca weksel w innym charakterze, z wyjątkiem akceptanta, który jest głównym dłużnikiem odpowiadającym za zapłatę sumy wekslowej wobec każdego posiadacza weksla. Poręczenie powinno wskazywać, za kogo jest udzielone w przypadku braku takiego wskazania przyjmuje się, że poręczono za wystawcę. Poręczyciel odpowiada w granicach odpowiedzialności osoby, za którą poręczył. Natomiast gdy nabył prawo wekslowe przez zapłatę sumy wekslowej, może dochodzić swych praw od osoby za którą poręczył, i od tych, którzy wobec tej osoby odpowiadają z weksla, a więc od akceptanta, wystawcy, poprzednich indosantów i tych, którzy za te osoby poręczyli.

Instytucja poręczenia wekslowego należy do rzadko stosowanych w praktyce zabezpieczeń wierzytelności pieniężnych, mimo że jest ona bardzo skuteczną gwarancją zabezpieczenia wierzytelności. Posiada ono bowiem wiele zalet, których brak innym formom takim jak np. poręczenie cywilne. Poręczenie wekslowe jest bowiem ważne i skuteczne, choćby zobowiązania podstawowe, na które poręczono, było nieważne z jakiegokolwiek powodu z wyjątkiem wady formalnej. Uregulowanie takie ma istotne znaczenie praktyczne, gdyż w razie nieważności zobowiązania podstawowego, wynikającej np. z braku zdolności do zaciągania zobowiązań wekslowych lub wady oświadczenia woli, zobowiązanie poręczyciela wekslowego będzie ważne i wierzyciel może dochodzić od niego zapłaty sumy wekslowej. Istotną zaletą poręczenia wekslowego jest ograniczony zakres zarzutów przysługujących poręczycielowi. Niedopuszczalne są zarzuty oparte na osobistych stosunkach dłużnika wekslowego z wystawcą weksla lub jego poprzednimi posiadaczami. Zasada ta nie ma zastosowania, gdy posiadacz weksla nabywając go działał świadomie na szkodę dłużnika. Również błąd poręczyciela co do osoby wystawcy weksla własnego nie zwalnia go od odpowiedzialności wekslowej. Nie może zatem tłumaczyć się, że dłużnik główny wyłudził od niego poręczenie lub że podpis złożony przez niego na wekslu miał jedynie charakter grzecznościowy. Posłużenie się poręczeniem wekslowym jest korzystne dla wierzyciela także ze względu na możliwość szybszego uzyskania zaspokojenia wierzytelności przy dochodzeniu roszczeń z weksla na drodze sądowej. Może on bowiem skierować powództwo na drogę uproszczonego postępowania nakazowego i w stosunkowo krótkim czasie otrzymać nakaz zapłaty sumy wekslowej wraz z kosztami postępowania.

Zbliżonym do poręczenia wekslowego sposobem zabezpieczenia wierzytelności jest poręczenie cywilne, w oparciu o które wierzyciel chce wzmocnić swoją wierzytelność poprzez zawarcie umowy poręczenia z osobą trzecią. W umowie tej jedna lub kilka osób zobowiązuje się względem wierzyciela uregulować zobowiązania, gdyby dłużnik tego nie zrobił. Wierzyciel zmniejsza tym samym ryzyko związane z ewentualną niewypłacalnością dłużnika, gdyż będzie mógł on żądać zwrotu kredytu także od poręczyciela. Ten zaś odpowiada za dług całym swoim majątkiem, w odróżnieniu na przykład od zastawcy, który odpowiada określonymi składnikami majątku. Obok dłużnika głównego wierzyciel uzyskuje zatem w osobie poręczyciela dodatkowego dłużnika.

Jeśli kredytobiorca nie spłaci długu w oznaczonym terminie, poręczyciel odpowiada również ze odsetki należne wierzycielowi, a w przypadku wytoczenia przez wierzyciela procesu przeciwko dłużnikowi, na poręczycielu ciąży obowiązek oprócz spłaty długu, zwrotu kosztów procesu. Poręczyciel, który spłacił należność, staje się wierzycielem wobec dłużnika głównego. Oznacza to, że może od niego żądać tego wszystkiego, co za niego uregulował (kwota dłużna, odsetki, koszty). Jeśli natomiast kilka osób poręczyło za dług i jedna z nich go spłaciła, to może ona od pozostałych żądać zwrotu świadczenia w równych częściach. Nie wyłącza to jednakże jej prawa do dochodzenia całej sumy od dłużnika głównego. Poręczyciel bowiem zawsze może liczyć na to, że ostatecznie nie poniesie ekonomicznych skutków dokonanej zapłaty.

Wygaśnięcie zobowiązania głównego powoduje wygaśnięcie poręczenia.

W praktyce często jako formę zabezpieczenia wierzytelności wykorzystuje się gwarancję bankową. Jest to zobowiązanie banku do wypłacenia wierzycielowi określonej kwoty pieniężnej w przypadku gdyby dłużnik nie uregulował zobowiązania. Zobowiązanie banku z tytułu udzielonej gwarancji staje się wymagalne dopiero wtedy, gdy kredytobiorca nie ureguluje kredytu handlowego w określonym terminie. Treść każdej gwarancji jest ustalona indywidualnie, w zależności od treści umowy będącej podstawą jej wystawienia. Gwarancje bankowe są zobowiązaniami wygasającymi po upływie określonego terminu.

Gwarancje mogą być odwołalne lub nieodwołalne. W praktyce gwarancje odwołalne spotyka się bardzo rzadko, gdyż anulowanie lub zmiana gwarancji zmniejsza wartość tego dokumentu jako zabezpieczenia wykonania zobowiązań. Gwarancje dzielą się ponadto na bezwarunkowe lub warunkowe (uzależnione od spełnienia określonych warunków). Roszczenia gwarancji bezwarunkowej są płatne na pierwsze żądanie wierzyciela gwarancji. Natomiast roszczenia z gwarancji uwarunkowanej są płatne po udokumentowaniu przez beneficjenta, że zaistniały warunki przewidziane w gwarancji.

Gwarancja może być udzielona bezpośrednio na rzecz beneficjenta lub za pośrednictwem innego banku. W takiej sytuacji bank wystawiający gwarancję może uzależnić jej udzielenie od uzyskania przyrzeczenia potwierdzenia tej gwarancji przez bank, w którym zleceniodawca posiada rachunek (jest to tzw. regwarancja). Udzielając regwarancji bank, w którym zleceniodawca posiada rachunek, zobowiązuje się zwrócić bankowi, który udzielił gwarancji, wszelkie płatności, jakie bank ten wykona na rzecz beneficjenta. W takim przypadku beneficjent może kierować roszczenia z gwarancji do banku, który udzielił gwarancji, do banku, który tą gwarancję potwierdził lub do obydwu wymienionych banków.

Obok gwarancji banki udzielają także poręczeń. Mogą to być omówione wcześniej poręczenia wekslowe oraz poręczenia według prawa cywilnego. Warunkiem udzielenia gwarancji lub poręczenia jest posiadanie przez klienta zdolności kredytowej. Za udzielenie gwarancji lub poręczenia banki pobierają:

• prowizję za wydanie gwarancji lub poręczenia,

• oprocentowanie za gotowość udzielenia kredytu, według stopy zmiennej,

• odsetki od kredytu płatniczego faktycznie wykorzystanego przez klienta na pokrycie gwarantowanej lub poręczonej kwoty, naliczone według stopy zmiennej.

Wysokość tych prowizji i odsetek zależy od stanu zdolności kredytowej klienta oraz terminu ważności gwarancji lub poręczenia (im dłuższy termin, tym wyższa prowizja i odsetki).

Do stosowanych w naszej gospodarce form zabezpieczenia wierzytelności należy przystąpienie do długu oraz przejęcie długu.

Przystąpienie do długu następuje na podstawie umowy lub ustawy i polega na przystąpieniu osoby trzeciej do dotychczasowego zobowiązania dłużnika. Osoba ta nie zastępuje dotychczasowego dłużnika, lecz występuje wraz z nim w charakterze dłużnika. Następuje zatem kumulatywne przejęcie długu. Odpowiedzialność obu dłużników jest samoistna i solidarna. Przez przystąpienie do długu osoby trzeciej, wierzyciel uzyskuje zabezpieczenia polegające na tym, że swoją wierzytelność ma prawo ściągnąć także od dłużnika przystępującego, który może stwarzać większą gwarancją wypłacalności niż dłużnik.

Podobnie jak przystąpienie do długu dobrą formą zabezpieczenia wierzytelności może stanowić przejęcie długu, jednak w warunkach gdy osoba przejmująca dług jest lepiej wypłacalna od dotychczasowego dłużnika. Przejęcie długu następuje na podstawie umowy między wierzycielem i przejmującym dług, za zgodą dotychczasowego dłużnika albo umowy między dotychczasowym dłużnikiem a przejmującym dług za zgodą wierzyciela. Przejęcie długu, tak jak przystąpienie do długu jest czynnością trójstronną dokonaną zawsze w formie pisemnej.

Uaktywnienie się tych dwóch ostatnich form zabezpieczeń występuje w okresie przekształceń własnościowych. Często dotychczasowy kredytobiorca w wyniku przekształcenia firmy przestaje być właścicielem, a jego długi przejmuje osoba trzecia, która zobowiązuje się honorować długi poprzedniego właściciela.

2. Zabezpieczenia rzeczowe

Do zabezpieczeń rzeczowych można zaliczyć:

• zastaw,

• przewłaszczenie na zabezpieczenie,

• sprzedaż z zastrzeżeniem prawa odkupu,

• przelew wierzytelności na zabezpieczenie,

• blokada środków pieniężnych na rachunkach bankowych,

• kaucja,

• hipoteka.

Do zabezpieczenie wierzytelności w praktyce najczęściej wykorzystuje się zastawy na rzeczach ruchomych.

Zastaw polega na obciążeniu ruchomości (samochodów, komputerów, mebli) prawem na mocy którego wierzyciel będzie mógł dochodzić zaspokojenia swojej wierzytelności z tych ruchomości. Zabezpieczenie roszczenia z tytułu zastawu może nastąpić po uzyskaniu przez wierzyciela tytułu wykonawczego i złożenia wniosku egzekucyjnego do komornika. Wierzyciel nie może więc sam zaspokoić swoich roszczeń z rzeczy obciążonej zastawem np. poprzez jej zatrzymanie lub sprzedaż.

Pierwszeństwo w sądowym postępowaniu egzekucyjnym mają należności korzystające z wcześniejszej kolejności zaspokajania. Kolejność ta przedstawia się następująco:

• koszty egzekucyjne,

• należności alimentacyjne,

• należności za pracę i renty odszkodowawcze,

• podatki i inne należności, do których stosuje się przepisy o zobowiązaniach podatkowych,

• opłaty za wieczyste użytkowanie terenów i opłaty za użytkowanie budynków stanowiących własność Skarbu Państwa lub gminy,

• należności z tytułu kredytów bankowych,

• należności zabezpieczone hipoteką lub zastawem, albo korzystające z ustawowego pierwszeństwa oraz prawa ciążące na nieruchomościach przed dokonaniem w księdze wieczystej wpisu o wszczęcie egzekucji.

Zbliżoną do zastawu formą zabezpieczenia wierzytelności jest przewłaszczenie powiernicze określane też przewłaszczeniem na zabezpieczenie. Umowa przewłaszczenia przenosi własność przedmiotu przewłaszczonego (prawa lub rzeczy) na wierzyciela podczas gdy zastaw daje wierzycielowi przedmiot zastawu tylko w dyspozycję. Przeniesienie własności jest jednak warunkowe. W momencie wykonania zobowiązania wierzyciel jest zobowiązany do przeniesienia własności rzeczy z powrotem na dłużnika. Przewłaszczenie jest dla wierzyciela, w porównaniu z zastawem, bardziej korzystne. Wierzyciel nie musi starać się o uzyskanie tytułu wykonawczego, ponieważ z chwilą nie spełnienia należnego mu świadczenia własność warunkowa staje się własnością bezwarunkową. Ponadto przewłaszczenie na zabezpieczenie ma nad zastawem tę przewagę gospodarczą, że nie wyłącza rzeczy służącej zabezpieczeniu z eksploatacji, pozostawiając ją w ręku zbywcy do używania i korzystania, jako rzeczy cudzej.

Obok wymienionych zabezpieczeń rzeczowych mogą być wykorzystane również inne sposoby ograniczania ryzyka kredytowego. Do zabezpieczeń rzeczowych należy sprzedaż z zastrzeżeniem prawa odkupu. Polega ona na definitywnym, bezwarunkowym przeniesieniu własności rzeczy na nabywcę, wszakże z zastrzeżeniem, że nabywca wyraża zgodę na odkupienie rzeczy przez zbywcę w umówionym terminie, jednak nie dłuższym niż 5 lat. Zgoda taka ma charakter oferty powrotnej sprzedaży. Sprzedaż z zastrzeżeniem prawa odkupu może dotyczyć tak rzeczy ruchomej, jak i nieruchomości.

Prawo odkupu rzeczy sprzedanej jest stosunkowo rzadko stosowane w praktyce. Jest to bowiem forma słabsza od przewłaszczenia rzeczy ruchomych na zabezpieczenie.

Do zabezpieczenia wierzytelności z bieżącego obrotu gospodarczego stosuje się dość często:

• przelew wierzytelności na zabezpieczenie,

• blokadę środków pieniężnych na rachunkach bankowych.

Przelew wierzytelności polega na przeniesieniu wierzytelności na osobę trzecią najczęściej bez zgody dłużnika, chyba że byłoby to sprzeczne z umową lub właściwością zobowiązania. Takie zabezpieczenie jest realne gdy wierzytelność jest ściągalna oraz jej wymagalność powstaje w późniejszym okresie niż chwila dokonywania przelewu. Niebezpieczeństwem tego zabezpieczenia jest ewentualna niewypłacalność dłużnika przelanej wierzytelności.

Blokada środków pieniężnych na rachunku bankowym jest stosowana w wyjątkowych sytuacjach, gdy lokata środków pieniężnych jest bardziej opłacalna w stosunku do transakcji, z której wynika obowiązek zabezpieczenia długu (lokaty terminowe, rachunki walutowe, itp.). Wypłata zablokowanej gotówki może nastąpić do określonego terminu tylko za zgodą wierzyciela, na rzecz którego dokonano blokady.

Zbliżoną do blokady środków pieniężnych formą zabezpieczenia wierzytelności są kaucje. Jako kaucję kredytodawca może przyjąć:

• środki pieniężne w postaci gotówki zarówno w złotych jak i w walucie wymienialnej,

• bony oszczędnościowe na okaziciela.

Środki pieniężne złożone jako kaucja są przechowywane na odrębnym koncie. Wraz ze złożeniem kaucji, odbiorca produktów daje kredytodawcy pisemne upoważnienie, w którym uprawnia go do pokrycia nie spłaconego kredytu kupieckiego wraz z odsetkami bądź to z rachunku środków pieniężnych bądź poprzez przedstawienie bonów do wykupu i przejęcie środków pieniężnych z ich sprzedaży.

Najrzadszą formą zastawu wykorzystywaną do zabezpieczenia wierzytelności kontrahenta jest zastaw hipoteczny. Polega on na obciążeniu nieruchomości kontrahenta prawem, na mocy którego kredytodawca może dochodzić swojej wierzytelności z tej nieruchomości. Przedmiotem hipoteki może być nieruchomość gruntowa, budynkowa i lokalowa. Nieruchomość gruntowa jest to część powierzchni ziemskiej oznaczonej granicami, stanowiąca odrębną własność. W ewidencji gruntów jako wyodrębniona geodezyjnie działka jest oznaczona odpowiednim numerem.

Zasadą jest, że budynki i inne budowle stanowią części składowe gruntu i nie mogą być przedmiotem odrębnego obrotu od gruntu, na którym są postawione. Od tej generalnej zasady przewiduje się istotne wyjątki według których budynek lub inna budowla stanowią przedmiot odrębnej od gruntu własności.

W praktyce najistotniejsze znaczenie ma odrębna własność budynku wzniesionego na gruncie będącym własnością Skarbu Państwa lub gminy i oddanym określonej osobie fizycznej lub prawnej w wieczyste użytkowanie. Budynek jest nabywany lub wznoszony przez tę osobę, która jest wieczystym użytkownikiem gruntu i właścicielem budynku. Wieczyste użytkowanie może być przedmiotem obrotu i obciążone m.in. hipoteką. Jednak wraz z jego wygaśnięciem wygasają ustanowione na nim obciążenia, w tym także hipoteka. Hipoteka ustanowiona na wieczyste użytkowanie obejmuje również nieruchomość budynkową, a więc budynki i urządzenia na użytkowanym terenie, a stanowiące własność wieczystego użytkownika.

Hipotekę można także ustanowić na nieruchomości lokalowej. Stanowi ją część składowa budynku, czyli lokal mieszkalny lub użytkowy, w tym również garaż. Odrębną własność lokalu można ustanowić w domu liczącym co najmniej dwa lokale.

Ustanowienie hipoteki następuje w formie aktu notarialnego na podstawie którego dokonuje się wpisu do hipoteki. Procedura wpisu do hipoteki trwa niekiedy ponad pół roku, co utrudnia wykorzystanie zastawu hipotecznego do zabezpieczenia wierzytelności z bieżącego obrotu gospodarczego. Stąd częściej hipoteka służy do zabezpieczenia kredytów długoterminowych. Jednak niektóre przedsiębiorstwa w Polsce stosują zastaw hipoteczny wobec kontrahentów o bardzo dużym ryzyku kredytowym.

Reasumując trzeba podkreślić że rozwój stosunków kredytowych w gospodarce rynkowej narzuca konieczność stosowania zróżnicowanych form zabezpieczeń, odpowiadających zmienionym warunkom gospodarowania.

Kompensaty jako forma płatności w transakcjach gospodarczych

Kompensaty stanowią formą rozliczeń bezgotówkowych między kontrahentami i umożliwiają dokonanie rozliczeń należności i zobowiązań bez pośrednictwa banku. W warunkach braku płynnych środków płatniczych są one dobrym sposobem na poprawę płynności finansowej. Kompensaty przeprowadzane są przez samą firmę lub przez wyspecjalizowane jednostki gospodarcze. Na rynku funkcjonują firmy, które zajmują się wyłącznie organizowaniem kompensat lecz częściej firmy te prowadzą również inne usługi w obszarze obrotu wierzytelnościami, takie jak: zbieranie informacji o dłużnikach, windykacja wierzytelności, skup wierzytelności, doradztwo w sprawach restrukturyzacji zadłużenia i innych aspektów polityki finansowej.

W zależności od sposobu rozliczeń należności i zobowiązań można wyróżnić:

• kompensaty towarowe,

• kompensaty finansowe

Nabywanie długów firm w celu wybrania towarów za wierzytelność ma już kilkunastoletnią tradycję. Wybranie towarów za wierzytelność stało się możliwe, na szerszą skalę, od 1995 roku, kiedy to uzupełniono Art. 2 Ustawy o podatku od towarów i usług, obejmujący czynności obciążone tym podatkiem. Artykuł ten został poszerzony o czynność - wydanie towarów lub świadczenie usług w zamian za wierzytelność. Do tej pory taka czynność nie była opodatkowana podatkiem VAT, a więc nabywca towarów nie mógł odliczyć VAT-u naliczonego od należnego. Obecnie kompensaty towarowe występują w gospodarce polskiej na niedużą skalę.

Podstawową, finansową formą regulowania długów jest potrącenie. Gdy dwie jednostki są równocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeśli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub innym organem państwowym. Wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wierzytelności niższej. Trzeba podkreślić, że może zostać potrącona także wierzytelność przedawniona jeżeli w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe, przedawnienie jeszcze nie nastąpiło. Potrącenie dokonuje się przez złożenie oświadczenia woli drugiej stronie.

W myśl przepisów kodeksu cywilnego nie mogą zostać umorzone przez potrącenie:

• wierzytelności nie ulegające zajęciu,

• wierzytelności o dostarczeniu środków utrzymania,

• wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych,

• wierzytelności, co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szczególne.

Potrącenie kompensacyjne jest jedną z prawnych form rozliczeń pomiędzy wierzycielami, w wyniku której następuje wygaśnięcie zobowiązań. Jest ono chętnie stosowane w obrocie wierzytelnościami, gdyż może przynieść wzajemnym wierzycielom szereg korzyści. Pozwala bowiem uniknąć dwukrotnego świadczenia należności przez wierzycieli, zwłaszcza podmioty gospodarcze, które stale świadczą sobie nawzajem usługi lub dostarczają towary oraz zabezpiecza przed ryzykiem niedotrzymania zapłaty, po spełnieniu obowiązku świadczenia przez którąś ze stron. Ponadto rozliczenie takie upraszcza rozrachunki oraz zmniejsza koszty, gdyż ogranicza liczbę przelewów. W warunkach dekoniunktury gospodarczej kompensaty ograniczają zatory płatnicze.

Kompensaty finansowe w zależności od ilości biorących w nich udział przedsiębiorstw mogą mieć charakter:

• kompensat wzajemnych (dwustronnych) ,

• kompensat wielostronnych.

Obie grupy można potraktować jako formę płatności lub jako sposób windykowania długów.

Kompensaty dwustronne (potrącenia) dokonywanie są głównie między podmiotami gospodarczymi będącymi równocześnie dostawcami surowców, materiałów i usług oraz odbiorcami wyrobów gotowych. Przeprowadzanie tego typu operacji ma największe zastosowanie w grupach podmiotów o silnych powiązaniach kooperacyjnych, ale może również dotyczyć podmiotów, które mają kłopoty z odzyskaniem należności od firm o bardzo słabej kondycji finansowej. Mogą one nabyć wierzytelności tych podmiotów i skompensować nimi długi wobec nich z tytułu dostaw. Wierzytelności te są często kupowane po cenie niższej od ich wartości, co pozwala kupującym odnieść wymierne korzyści finansowe.

Potrącenie pomiędzy dwoma podmiotami przebiega według następującego schematu.

Kompensaty przeprowadzają między sobą zarówno przedsiębiorstwa, których poziom wierzytelności jest zbliżony, jak również te, które pozostałą nierozliczoną kwotę regulują gotówkowo. Kompensaty wzajemne często są przeprowadzane w formie przedpłat. Firma wyraża wówczas zgodę na przeprowadzenie takiej kompensaty dla należności przed terminem ich powstania, ale z odpowiednio naliczonym rabatem za wcześniejszą wpłatę. Jeżeli poziom należności i zobowiązań jest różny, kompensacie wzajemnej jest poddana część rozliczeń, na pozostałą zaś jest organizowana kompensata wielostronna lub regulowanie długu następuje gotówką.

W kompensatach wielostronnych uczestniczą minimum trzy podmioty gospodarcze. Liczba podmiotów kompensujących nie jest ograniczona przepisami prawnymi, stąd niekiedy łańcuch kompensacyjny może obejmować kilkanaście firm. Kompensata wielostronna może być zamknięta lub otwarta. Tę pierwszą prezentuje poniższy schemat.

Modyfikacją typowej kompensaty, z zastosowaniem elementów cesji wierzytelności jest tzw. kompensata otwarta (nieprawdziwa). Jest to najbardziej skomplikowana forma kompensaty. Zilustruję ją przykładem:

Przedsiębiorstwo C chce rozliczyć zadłużenie z przedsiębiorstwem B. W tym celu szuka na rynku należności wierzyciela firmy B.

Przedsiębiorstwo organizuje trójstronną kompensatę, reguluje ono długi B, a B reguluje A. Przedsiębiorstwo A reguluje C i uzgadnia z nim, że zamiast rozliczenia faktur zapłaci mu kwotę kompensowaną pomniejszoną o umówione dyskonto. Tak więc przedsiębiorstwo C rozlicza swoje zadłużenie u B w ramach kompensaty w schemacie A - B - C - A, przy czym rozliczenie kompensaty pomiędzy A i C następuje poprzez przepływ gotówki. Kompensaty są korzystne dla wszystkich stron transakcji. Przedsiębiorstwo A, w sytuacji gdy B mu nie płaci, otrzymuje szybki „zastrzyk” gotówki godząc się na pewne dyskonto. Przedsiębiorstwo C rozlicza swoje zobowiązanie z B niższym kosztem. Natomiast dla przedsiębiorstwa B jest to obojętne - rozliczone jest jego zadłużenie u A i dług należny od C bez żadnych czynności z jego strony.

Przeprowadzenie kompensaty wielostronnej jest zadaniem skomplikowanym i wymagającym od przeprowadzającego wiedzy nie tylko prawnej, ale także o rynku, na którym istnieje nasz kontrahent. Kompensata może dotyczyć nie tylko zobowiązań lub należności, uczestnik kompensaty może wyrazić chęć potrącenia kwoty dotyczącej nie zrealizowanego dla niego zamówienia. Kompensata może być także przedpłatą, za którą kontrahent otrzyma odpowiedni rabat. Może ona przybierać różne formy, w zależności od tego jak uda się ułożyć łańcuch powiązań.

Netting jako forma rozliczeń między podmiotami gospodarczymi

W warunkach globalizacji i umiędzynarodowienia się podmiotów gospodarczych firmy poszukują jak najbardziej efektywnych form rozliczeń wzajemnych transakcji. Każdorazowe rozliczanie tych transakcji przez banki podnosi koszty operacji bankowych, ze względu na relatywnie wysokie koszty przelewów międzynarodowych i koszty różnic kursowych przy wielokrotnym stosowaniu przeliczników dewizowych. Tradycyjne dokonywanie płatności przez banki bezpośrednio do kontrahenta powoduje ponadto:

• konieczność dokonywania dużej liczby transakcji walutowych, co zmniejsza siłę negocjacji w celu uzyskania korzystnych kursów walutowych,

• brak dobrego monitoringu transakcji walutowych w celu ich zabezpieczenia,

• trudności z utrzymaniem dyscypliny płatniczej,

• float bankowy czyli powstawanie w banku funduszy w formie środków przekazanych z rachunku jednego klienta na rachunek drugiego podczas procesu rozliczania. Banki zagospodarowują te fundusze na rynkach pieniężnych, co przynosi im dodatkowe dochody jednak kosztem rozlicznych przedsiębiorstw.

Stąd przedsiębiorstwa międzynarodowe poszukują jak najbardziej efektywnych form rozliczeń transakcji. Należy do nich netting jako jeden z najstarszych a równocześnie najefektywniejszych instrumentów działów finansowych tych przedsiębiorstw.

W Polsce pojęcie nettingu jest rozumiane wieloznacznie, gdyż można posługiwać się nim jako:

1. synonimem kompensacyjnego cash poolingu,

2. metodą ograniczenia ryzyka kredytowego ponoszonego przez podmiot w związku z niewypłacalnością kontrahenta, czyli jako tzw. netting upadłościowy,

3. metodą dokonywania płatności przez wzajemne potrącenie należności i zobowiązań z tytułu dostaw wyrobów i usług.

Netting jest systemem, który pozwala spółkom międzynarodowym, których oddziały mają siedziby w różnych krajach, na rozliczanie swych wewnętrznych zobowiązań, zgodnie z określonym harmonogramem, w drodze płacenia na rzecz centralnego ośrodka lub otrzymywania z niego kwot netto w walucie lokalnej danego kraju. Oznacza to, że oddziały firmy, jej podmioty zależne i kontrolowane (uczestnicy) rozliczają swoje zobowiązania w ujęciu netto w walucie lokalnej, bądź walucie rozliczeniowej - przez płacenie na rzecz lub otrzymywanie funduszy z ośrodka centralnego. Netting ułatwia zatem dokonywanie płatności wewnątrz grupy kapitałowej lub przedsiębiorstwa wielooddziałowego, skutecznie redukuje koszty operacyjne, poprawiając tym samym cash flow przedsiębiorstwa oraz jego płynność finansową.

W praktyce wyróżnia się dwa rodzaje nettingu:

- dwustronny (bilateralny),

- wielostronny (multilateralny).

W systemie rozliczeń dwustronnych wzajemne należności i zobowiązania z tytułu dostaw wyrobów i usług są potrącane wobec jednego kontrahenta, w wyniku czego liczba dokonanych lub otrzymanych płatności przez każdego uczestnika równa się liczbie partnerów handlowych, z którymi przeprowadzono transakcje. Tego typu forma nettingu jest obecnie traktowana jako przestarzała. Jednak większość rozliczeń pomiędzy spółką matką a spółkami córkami dokonuje się w tym systemie ze względu na restrykcje prawne dotyczące badania cen transferowych i transferów zysków przed opodatkowaniem między podmiotami powiązanymi kapitałowo.

W nettingu wielostronnym wszystkie należności jednego uczestnika są potrącane z sumą jego zobowiązań wobec pozostałych uczestników, w wyniku czego każdemu z nich oblicza się tylko jedno saldo netto, dodatnie lub ujemne w zależności od wielkości sum potrącanych zobowiązań i należności. Zamiast dokonywania i otrzymywania wielu transferów bezpośrednio od każdego z dostawców i klientów grupy, uczestniczące w nettingu spółki dokonują lub otrzymują tylko jeden skompensowany transfer i to w walucie przez nie wybranej, najczęściej w walucie krajowej. Musi to prowadzić do określonych korzyści, a przede wszystkim do ograniczenia liczby transakcji. Wpływ nettingu na ilość dokonanych transakcji prezentuje rysunek 1.

Ilośc transakcji przed i po wprowadzeniu nettingu

Bez zastosowania nettingu Z zastosowaniem nettingu

Ilość dokonanych płatności: 40 Ilość dokonanych płatności: 4

Źródło: L. Mazur, Netting jako forma płatności w korporacjach międzynarodowych, „Monitor Rachunkowości i Finansów” 2004, nr 7-8, s. 79

Po wprowadzeniu nettingu w jednej z dużych korporacji międzynarodowych liczba wewnętrznych transferów zmalała z 40,000 do 80 miesięcznie. Szacuje się, że po wprowadzeniu nettingu liczba dokonywanych transferów może być zredukowana nawet o 90%, a zapotrzebowanie na waluty obce o 70-80% w zależności do wielkości udziału obrotu walutowego w obrocie ogółem.

Wprowadzenie nettingu w korporacji międzynarodowej oprócz ograniczenia liczby transakcji redukuje:

• koszty monitoringu i księgowania sprzężone z liczbą dokonanych płatności,

• float bankowy poprzez dokonywanie wzajemnych potrąceń w tym samym czasie,

• liczbę transakcji walutowych.

Netting ponadto poprawia :

• kurs walutowy dzięki zwiększonej sile negocjacyjnej w wyniku centralizacji obrotu walutami,

• wewnętrzną dyscyplinę płatniczą w wyniku wprowadzenia sztywnego terminu rozliczeń,

• planowanie finansowe.

Według Coprocess S.A. każda korporacja, której wewnętrzny miesięczny obrót przekracza 5 milionów USD, a fakturowanie dokonywane jest w co najmniej dwóch walutach, powinna rozważyć wprowadzenie nettingu.

Proces wdrażania nettingu

Międzynarodowe transfery środków są niejednokrotnie przedmiotem ograniczeń prawnych, co powoduje ,ze rozliczenie transakcji wymaga zezwoleń oraz przygotowania odpowiednich dokumentów. Stąd przed wdrożeniem nettingu należy przeanalizować wymagania prawno-fiskalne w krajach potencjalnych jego uczestników. Do technicznej obsługi rozliczeń między podmiotami musi być powołane centrum nettingowe, które będzie zbierać, przetwarzać i rozsyłać wszelkie informacje dotyczące płatności. Zadania tego centrum polegają w szczególności na:

• przewalutowywaniu wszystkich zgłoszonych płatności na wspólną jednostkę walutową,

• potrącaniu zobowiązań z należnościami uczestników oraz informowaniu ich o saldzie netto,

• zarządzaniu transakcjami walutowymi,

• przyjmowaniu transferów w walutach narodowych od uczestników o ujemnych saldach netto,

• dokonywaniu transferów w walutach narodowych uczestnikom o ujemnych saldach netto,

• pośrednictwie przy rozstrzyganiu spraw spornych.

Centra nettingowe tworzone są najczęściej z działów finansowych lub działów księgowości funkcjonujących dotychczas w centrali korporacji. Takie rozwiązanie nie generuje dodatkowych kosztów ogólnych zarządu.. Korporacje często ustanawiają dodatkowo krajowe centra nettingowe, w krajach z wieloma uczestnikami nettingu. Centra te są pośrednikami między centralą a tymi uczestnikami, co redukuje liczbę międzynarodowych transakcji do minimum i pozwala na znaczne uproszczenie całego systemu rozliczeń.

Po ustanowieniu centrów nettingowych korporacja musi rozstrzygnąć czy do centrum rozliczeniowego będą zgłaszane tylko należności czy również zobowiązania.

Wybór tylko jednego z przedstawionych wariantów jest wystarczający, gdyż zgłoszone należności są równolegle dla drugiego podmiotu zobowiązaniami. W praktyce przyjmuje się, że wariant należności funkcjonuje sprawniej niż wariant zobowiązań, ponieważ dłużnik może płacić tylko te faktury, które nie budzą jego zastrzeżeń. Płatności nettingowe mogą być dokonywane całkowicie wewnątrz korporacji poprzez system kont clearingowych prowadzonych przez centrum nettingowe, jak również zewnętrznie poprzez korzystanie z kont bankowych prowadzonych przez banki międzynarodowe. Centrum nettingowe musi zdecydować o częstotliwości rozliczeń kompensacyjnych czyli o ilości sesji nettingowych w roku, wówczas firmy mogą dostosować się do przyjętych terminów i procedur i ograniczyć takim sposobem koszty rozliczeń.

Cykl transakcji nettingowych opiera się na kilku datach w ciągu miesiąca, kiedy to wykonywane są z góry określone czynności:

Dzień Zgłoszenia - wszyscy uczestnicy zawiadamiają netting managera poprzez system bankowości elektronicznej o swoich wzajemnych transakcjach, dla których nadszedł czas rozliczenia. W istocie jest to ostatni dzień na zgłoszenie swoich wzajemnych transakcji.

Dzień Informowania - netting manager zawiadamia wszystkich uczestników o ich przybliżonej pozycji netto oraz podaje szczegóły dotyczące zobowiązań i należności wszystkich uczestników danego cyklu nettingowego. Sprawozdania o pozycji klientów są tworzone przez system bankowości elektronicznej.

Dzień Ostatecznego Ustalenia Kwot - jest to ostatni dzień dokonania zmian dla tych spółek, które ten Dzień stosują w transakcjach nettingowych.

Dzień Transakcji - w Dniu Transakcji wszystkie waluty nadwyżkowe lub deficytowe są kupowane lub sprzedawane w stosunku do waluty rozliczeniowej, zazwyczaj USD lub EUR. Transakcje te są przeprowadzane przez centrum nettingowe. Raporty są przekazywane do firmy potwierdzając sumy, które powinny być zapłacone oraz podając miejsce i datę płatności. Sumy te powinny być zapłacone na rzecz centrum nettingowego. W przypadku otrzymania funduszy z centrum nettingowego środki te zostaną przekazane na z góry określone rachunki bankowe firmy. Raporty końcowe są wysyłane do klienta i do Banku. Raport wysyłany do Banku powinien być podpisany przez upoważnione osoby ze strony spółki. Podpisy powinny być sprawdzone przez Bank. Sumy, które mają być transferowane, są księgowane z datą waluty na Dzień Rozliczenia.

Dzień Rozliczenia - jest to data waluty, kiedy wszystkie środki są przelewane na rachunki. Następuje to drugiego dnia roboczego po Dniu Transakcji. Bank transferuje sumy netto z lokalnego rachunku nettingowego zgodnie z końcowymi raportami, jeżeli uczestnicy są netto płatnikami.

W Dniu Transakcji wszystkie waluty nadwyżkowe lub deficytowe są kupowane lub sprzedawane w stosunku do umownej waluty rozliczeniowej. Zastosowane kursy są wprowadzane do systemu nettingowego celem otrzymania ostatecznej kwoty rozliczeniowej dla każdego uczestnika (przeliczenie wszystkich walut objętych danym cyklem nettingowym w stosunku do waluty rozliczeniowej).

Raporty są następnie przekazywane do wszystkich stron transakcji, potwierdzając płatnikom sumy, które mają zapłacić wraz ze szczegółami gdzie i kiedy (zwykle natychmiast - data waluty spot). We wszystkich przypadkach sumy muszą być płacone na rachunek centrum nettingowego prowadzony przez jeden z oddziałów Banku. Odbiorcy otrzymują fundusze, z datą waluty spot, na z góry określone rachunki bankowe, o których poinformowali netting managera.

Wspomniany netting manager przejmuje odpowiedzialność za cały proces nettingowy, a w szczególności:

• zbiera informacje od uczestników,

• przygotowuje dla każdego uczestnika raport przybliżonej pozycji, zawierający szczegóły transakcji uczestnika płatnych i otrzymywanych oraz ich pozycję netto,

• księguje wszystkie niezbędne kontrakty walutowe,

• przygotowuje dla każdego uczestnika raport dotyczący pozycji końcowej, który zawiera nie tylko szczegóły zobowiązań płatniczych i należności wraz z pozycją netto, ale również datę waluty, na którą fundusze mają być transferowane wraz ze szczegółami, w jaki sposób fundusze powinny być przesłane do centrum nettingowego,

• przygotowuje instrukcje płatnicze celem przekazania funduszy do jednostek otrzymujących fundusze netto,

• uzgadnia - po dacie rozliczenia - każdy z rachunków centrum nettingowego, aby upewnić się, że wszystkie fundusze zostały otrzymane lub zapłacone przez wszystkich uczestników. W przypadku nieotrzymania funduszy netting manager ustala przyczynę i podejmuje kroki celem zredukowania kosztu z powodu opóźnionego otrzymania funduszy.

Klient może wyznaczyć jednego ze swoich przedstawicieli lub swój dział treasury jako netting managera (zarządzanie przez klienta). W nettingu istnieje również możliwość, aby to bank był zaangażowany w zarządzanie nim jako netting manager.

Platformą systemową dzięki której zaprezentowany system może działać jest aplikacja bankowości internetowej, za pomocą której każdy uczestnik wprowadza dane bezpośrednio do systemu. W każdym cyklu nettingowym (zazwyczaj miesięcznym), wszyscy uczestnicy przygotowują rejestr, w którym podane są szczegóły wszystkich zobowiązań i należności planowanych do rozliczenia w tym okresie. Następnie informacje przekazywane są bezpośrednio do „host”- serwera systemu używającego systemu nettingowego. Transakcje mogą być wprowadzone do systemu w dwojaki sposób: albo poprzez wprowadzenie każdej faktury albo poprzez wprowadzenie zagregowanej sumy zobowiązań i należności. Netting manager decyduje również, czy uczestnicy powinni wprowadzać wszystkie transakcje, czy też tylko transakcje do zapłaty. Na podstawie instrukcji od netting managera, transakcje od wszystkich uczestników są konsolidowane w systemie bankowości elektronicznej, który generuje raport dla wszystkich uczestników z danej grupy. System ma możliwość wygenerowania kilku raportów nettingowych. Najczęściej jednak wykorzystywane są dwa, z których pierwszy podaje przybliżoną pozycję każdego uczestnika używając charakterystycznych stawek wymiany waluty. Drugi natomiast podaje końcową pozycję uczestnika po dokonanym zaksięgowaniu kontraktów walutowych. Raport ten pokazuje datę waluty dla rozliczenia, a dla spółek będących płatnikami netto potwierdzenie rachunku bankowego, na które fundusze mają być przekazane.

Rozwój wewnętrznych sieci intranetowych w korporacjach międzynarodowych doprowadził do pomijania w rozliczeniach nettingowych banków. Dotychczasowe systemy realizowane były głównie w formie usługi wykupionej w jednym z międzynarodowych banków czyli u tzw. providera. Obecnie korporacje nabywają oprogramowanie od wyspecjalizowanych firm i organizują system rozliczeń w ramach wewnętrznych sieci intranetowych, a współpraca z bankiem ograniczona jest tylko do transakcji walutowych i dokonywania transferu środków na konta uczestników. Takie wewnętrzne rozwiązanie eliminuje różnorodność wersji oprogramowania, systemów operacyjnych lub ustawień regionalnych. Z reguły uczestnicy nettingu mają dostęp tylko do swoich danych i sami nimi zarządzają, co znacznie redukuje nakład pracy oraz potencjalne błędy wynikające z niezrozumienia operacji na poziomie głównego centrum nettingowego. Dzięki współczesnym rozwiązaniom centrum to nie zajmuje się już przetwarzaniem pierwotnych danych, lecz końcowym rozliczeniem transakcji. Stąd gdy któryś z uczestników transakcji wykryje błąd w dotyczących go danych, a wprowadzonych przez kontrahenta, istnieje możliwość wysłania e-maila ze wszystkimi elementami spornej faktury bezpośrednio do osoby kontaktowej, bez angażowania centrum nettingowego. Natomiast gdy wprowadzone dane nie budzą żadnych wątpliwości, faktura jest rozliczana podczas najbliższej sesji nettingowej.

Kolejnym krokiem na drodze rozwoju nettingu było opracowanie i wdrożenie systemu Intercompany Clearing (ICC). Ułatwia on system dokonywania płatności wewnątrz korporacji poprzez pełną automatyzację, a dzięki jednoczesnemu księgowaniu należności i zobowiązań eliminuje różnice w skonsolidowanym sprawozdaniu finansowym, do których dochodziło przy wykorzystaniu tradycyjnego nettingu. W przypadku grupy Siemens wynosiły one ok. 2 % obrotu ogółem.

Wdrożenie ICC powoduje, że tradycyjne centra nettingowe, zarówno główne jak i krajowe, stają się zbędne gdyż wszystkie operacje dokonywane są automatycznie w zakresie tzw. in-house-bank.

Aby zapewnić prawidłowe funkcjonowanie systemu ICC:

• każdy z uczestników musi posiadać konto clearingowe wewnątrz korporacji,

• należy ujednolicić wewnętrzne warunki płatności,

• należy wprowadzić zgłaszanie należności do systemu,

• oddzielić stronę finansową od strony reklamacji w każdej płatności, w myśl zasady płać najpierw, reklamuj później.

Cechą wyróżniającą system ICC od tradycyjnie pojmowanego nettingu jest równoczesne uznawanie i obciążenie kont clearingowych. Dostawca dóbr i usług wysyła fakturę do swojego klienta w odpowiednim elektronicznym formacie, po czym składa do in-house banku polecenie obciążenia konta clearingowego klienta w kwocie przesłanej faktury. In -house- bank księguje rozliczoną płatność na dzień wymagalności i wysyła elektroniczny wyciąg do zainteresowanych stron. W sytuacji, gdy klient ma zastrzeżenia do przesłanej faktury lub kwoty obciążającej jego rachunek, może rozpocząć procedurę reklamacji. W przypadku jej uznania konto klienta zostanie uznane odpowiednią kwotą a konto dostawcy odpowiednio obciążone.

Reasumując trzeba podkreślić, że podmioty gospodarcze od dłuższego czasu poszukują jak najbardziej efektywnych form rozliczeń wzajemnych transakcji gospodarczych. W przedsiębiorstwach krajowych często stosuje się kompensaty, gdyż są one stosunkowo prostą formą rozliczeń. Decyzja o potrąceniu jest czynnością jednostronną i w zasadzie nie wymaga zgody kontrahenta. Znacznie bardziej skomplikowane są rozliczenia wierzytelności własnych z należnościami kontrahenta zagranicznego, gdy wierzytelności obu stron zostały wyrażone w walutach obcych. Pojawiają się problemy rozliczania różnic kursowych i niekiedy wielokrotnego ich przeliczania w zależności od waluty transakcji. Efektywną formą rozliczeń staje się wówczas netting. Jego stosowanie przynosi szereg korzyści finansowych, stąd w ostatnim okresie rozwija się on szczególnie dynamicznie. Wyjątkowo pomocy w tym rozwoju okazuje się internet jak również wewnętrzne sieci intranetowe.

Zarządzanie gotówką

1. Potrzeba zarządzania gotówką w przedsiębiorstwie

W literaturze wymienia się dwa aspekty zarządzania gotówką:

1. minimalizacja bieżącej gotówki w przedsiębiorstwie i maksymalizacja korzyści płynących z jej posiadania,

2. umożliwienie jak najszybszego przepływu gotówki przez przedsiębiorstwo.

Zapewnienie płynności finansowej w przedsiębiorstwie narzuca konieczność utrzymania pewnego poziomu gotówki. Umożliwia mu ona bowiem nie tylko korzystanie z opustów proponowanych przez dostawców dóbr zaopatrzeniowych czy też zachowanie dobrej oceny zdolności kredytowej w bankach i u dostawców, ale przede wszystkim stwarza warunki elastycznego reagowania w przypadku zagrożenia utratą płynności finansowej, bądź skorzystania z nadarzającej się okazji zakupu produktów po atrakcyjnych cenach lub długów innych firm po cenach znacznie niższych niż ich wartość nominalna.

Minimalizacja posiadanej gotówki wymaga przede wszystkim zapewnienia synchronizacji wpływów i wydatków. Zharmonizowanie tych dwóch elementów zależy w dużym stopniu od celów przeznaczenia gotówki oraz prognozy jej przepływu. Minimalizacja stanu gotówki oznacza możliwość zaangażowania pozostałej jej wolnej kwoty w takim kierunku, aby zmaksymalizować dochody z jej posiadania. Wzrost zysku z całości zasobów gotówkowych może być osiągnięty przez inwestycje w papiery wartościowe o większej rentowności, lub poprzez zmniejszenie udziału gotówki nie oprocentowanej lub poprzez połączenie tych dwóch możliwości. W przypadku dużych sum gotówki dochód z jej zagospodarowania może być znaczny nawet przy operacjach jednodniowych. W sytuacji lokowania nadwyżki gotówki w krótkoterminowe papiery wartościowe ważna jest forma i terminy płatności tych lokat. Jeśli firma nie ma doświadczenia w zarządzaniu inwestycjami portfelowymi i nie jest to jej przedmiotem działalności musi zachować sporą ostrożność w lokowaniu gotówki. Zaleca się w takiej sytuacji dokonywanie lokat tylko na rynku państwowych papierów wartościowych (bony skarbowe, obligacje krótkoterminowe, itp.). Ryzyko dla inwestycji finansowych na rynku w krótkim okresie jest zazwyczaj duże, a w krótkich okresach czasem ważniejsze jest ograniczanie ryzyka strat niż maksymalizacja zysku. Stąd firmy muszą bacznie obserwować kursy rynkowe i giełdowe.

Wiele przedsiębiorstw może uzyskać znaczne oszczędności po prostu przez przegrupowanie swoich zobowiązań celem lepszego zsynchronizowania wpływu i odpływu gotówki. W ten sposób firma może zredukować swoją minimalną rezerwę gotówkową lub uniknąć drogich kredytów i pożyczek. Trzeba podkreślić, że wzrost zysku z tytułu lepszego zarządzania gotówką musi być osiągnięty bez zwiększania ryzyka powyżej pewnego krytycznego poziomu.

Skuteczne zarządzanie gotówką może znacznie zwiększyć dochody przedsiębiorstwa. Ta pozostająca w gestii kierownika finansowego dziedzina może w wielu przypadkach (zwłaszcza w dużych firmach) stać się samoistnym ośrodkiem zysku. Stąd firmy te zatrudniają specjalistów od zarządzania gotówką tzw. skarbników, którzy omijając pośredników zawierają bezpośrednie transakcje oszczędzając przy tym na kosztach opłat. Wykorzystując bilanse gotówkowe sterują oni przepływem gotówki starając się przyspieszyć tempo tego przepływu. Jest ono oparte na dwóch założeniach:

• przyspieszaniu inkasowania należności;

• opóźnianiu regulowania zobowiązań wobec dostawców.

Przyspieszenie terminów inkasowania należności od odbiorców można osiągnąć przede wszystkim poprzez staranny dobór form płatności (przelewy, czeki, weksle, listy zastawne itp.). Jest to ważne zwłaszcza w warunkach mało sprawnego systemu bankowego. W sytuacji wystawienia czeków przez klientów rozrzuconych po całym kraju może upłynąć kilkanaście dni zanim pieniądze znajdą się na koncie i będą do dyspozycji przedsiębiorstwa.

Spośród innych zasad jakich należałoby przestrzegać w celu przyspieszenia wpływu gotówki do firmy należy wymienić:

1. tryb inkasowania należności powinien być rygorystycznie przestrzegany,

2. gotówka zainkasowana przez przedstawiciela przedsiębiorstwa (np. kierowcę autobusowego) powinna być wpłacana do kasy a nie zatrzymywana aż do końca tygodnia,

3. cała gotówka i czeki winny być deponowane na rachunku bankowym codziennie,

4. dla dużych czeków trzeba zawrzeć specjalne umowy clearingowe, aby na rachunku bankowym uzyskać gotówkę tego samego dnia,

5. należy zachęcać klientów do uiszczania opłat bezpośrednio na rachunek przedsiębiorstwa w najefektywniejszy sposób a w przypadku dużych płatności, w sposób zapewniający gotówkę tego samego dnia,

6. trzeba korzystać z różnych systemów bankowych, aby przyspieszyć przepływ gotówki z rachunku bankowego klienta na rachunek przedsiębiorstwa.

Równocześnie spowolnienie uiszczania płatności przez przedsiębiorstwo może przynieść znaczne korzyści.

1. opóźnienie płatności dla kredytodawców w oczywisty sposób poprawia stan gotówki, ale może się ono odbywać w terminach wynegocjowanych z dostawcami lub z instytucjami publicznoprawnymi. W innym przypadku pociąga za sobą pewne koszty i ryzyko,

2. płacenie czekiem zamiast gotówką lub przelewem bankowym zatrzymuje gotówkę w przedsiębiorstwie na dłużej,

3. takie połączenie rachunków bieżących i depozytów bankowych oraz płatności na nie, by zmaksymalizować korzyść przedsiębiorstwa w tych tranzytach.

Konieczność maksymalizacji korzyści z posiadania gotówki poprzez prawidłowe gospodarowanie jej zasobami zmusza do optymalizowania gospodarki środkami pieniężnymi. Może ono być realizowane za pomocą różnych metod. Najczęściej wykorzystuje się do tego celu:

• model zapasów gotówki (Baumola),

• model kontroli przypadkowych stanów gotówki (Millera-Orra).

2. Wykorzystanie modelu J. Baumola do optymalizacji gotówki w przedsiębiorstwie

J. W. Baumol zastosował reguły odnoszące się do gospodarowania zapasami materiałowymi do ustalania optymalnej wielkości salda gotówkowego jakie powinno być utrzymywane w przedsiębiorstwie. Model Baumola opiera się na następujących założeniach:

1. zapotrzebowanie przedsiębiorstwa na gotówkę jest możliwe do przewidzenia i stałe w danym okresie,

2. dopływ środków pieniężnych do przedsiębiorstwa z tytułu prowadzonej działalności jest stały i możliwy do zaprognozowania,

3. wpływy gotówkowe do przedsiębiorstwa cechuje rytmiczność, ciągłość i pewność, co oznacza, że nie występują nie przewidziane (przypadkowe) wpłaty gotówkowe,

4. stopa procentowa inwestycji w papiery wartościowe pozostaje stała przez cały okres,

5. transfery pomiędzy gotówką i papierami wartościowymi następują natychmiastowo po ustalonym koszcie bez względu na wielkość transferu.

Zgodnie z założeniami wielkość i rozkład czasowy odpływu i przypływu gotówki w analizowanym okresie jest znany i pewny. Zatem wielkość gotówki na zakupy, płace, podatki jest w tym okresie stała. Dopiero po spełnieniu wymienionych założeń model Baumola może być wykorzystany do określenia optymalnej wielkości transferu polegającej na zamianie posiadanych przez przedsiębiorstwo papierów wartościowych na gotówkę lub też zaciągnięciu długu dla uzupełnienia powstającego niedoboru środków pieniężnych.

Obliczanie optymalnej wielkości transferu wymaga znajomości takich zmiennych jak:

T - łączna kwota zapotrzebowania na środki pieniężne w danym okresie np. w okresie jednego roku,

C - kwota gotówki podejmowana każdorazowo z inwestycji portfelowych lub zaciągnięcia długu,

C/2 - średni poziom utrzymywanego salda gotówkowego w przedsiębiorstwie,

C* - optymalna kwota środków pieniężnych jaka powinna być pozyskiwana każdorazowo,

T/C - liczba transakcji

F - stałe koszty jednej transakcji (sprzedaży papierów wartościowych lub zaciągnięcia pożyczki),

I - koszty alternatywne, koszty utraconych możliwości.

Jeśli przyjmiemy zgodnie z powyższymi oznaczeniami, że przedsiębiorstwo trzyma C złotych w gotówce i tymi środkami reguluje bieżące płatności to po wyczerpaniu się tego salda podejmie ono znowu C złotych z lokat, z inwestycji portfelowych lub zaciągnie kredyt bankowy (stworzy ujemne saldo na rachunku bieżącym do wysokości kredytu w rachunku otwartym). Ten proces odtwarzania salda gotówkowego w kwocie C powtarza się systematycznie. Zaprezentujemy go na schemacie 25.

Schemat 25

Proces podejmowania gotówki w przedsiębiorstwie.

Źródło: V. Jog, C. Suszyński, Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa. CIM, Warszawa 1993, s. 192.

Aby określić optymalną wielkość gotówki podejmowaną każdorazowo przedsiębiorstwo musi zminimalizować dwa rodzaje kosztów.

1. Całkowite koszty transakcji (koszty biurowe, płac, prowizji maklerskich itp.) związane z przekształceniem papierów wartościowych w gotówkę.

Całkowite koszty transakcyjne będą wynosić:

liczba transakcji (T/C) × jednostkowy koszt stały transakcji (F)

Takie ujęcie całkowitych kosztów transakcyjnych stanowi pewne uproszczenie, gdyż zawierają one również niektóre elementy kosztów zmiennych zależnych od wielkości transakcji. Ten zmienny koszt nie odgrywa jednak większej roli w określaniu pożądanej wielkości salda gotówkowego i stąd najczęściej się go pomija. W warunkach gospodarki polskiej (wysokiej inflacji i drogiego kredytu oraz ceny różnych produktów bankowych) transakcyjny koszt zmienny ma dużo większe znaczenie niż w ustabilizowanej gospodarce rynkowej.

2. Koszty alternatywne inaczej koszty utraconych możliwości związane z utrzymywaniem sald środków pieniężnych. Są one równe stopie procentowej (I) jaką można by uzyskać zakupując papiery wartościowe.

W modelu Baumola podobnie jak i w modelu Millera-Orra, wykorzystuje się stały koszt transferu (F). Koszt ten składa się z dwóch elementów:

a) stałego kosztu przeprowadzenia operacji transferu obejmującego płace pracowników odpowiedniej komórki przedsiębiorstwa, koszty telefonu, opłaty bankowe za prowadzenie rachunku papierów wartościowych itd.

b) kosztu opłat brokerskich. Powyżej pewnej kwoty są one naliczane procentowo od wielkości transakcji wobec tego koszt transferu „F” staje się wówczas kosztem zmiennym. Jest to jednak sprzeczne z założeniami obu modeli.

Wydaje się jednak, że problem ten można rozwiązać w sposób uproszczony zakładając iż opłaty brokerskie są stałe dla każdej porcji papierów wartościowych niższej od arbitralnie przyjętej wielkości gotówki, której koszt transferu w papiery wartościowe zostanie wprowadzony do modeli. Przyjęcie stałej opłaty brokerskiej pozwoli zastosować modele optymalizujące w warunkach gospodarki polskiej. Rzeczywisty koszt transferu będzie się więc nieco różnił od kosztu zakładanego w modelach.

Jeżeli średni poziom utrzymywanego poziomu gotówki wynosi C/2 to koszt utrzymania tego salda wynosi:

C/2 x I

Całkowity koszt ponoszony przez przedsiębiorstwo w związku z utrzymywaniem średniego salda gotówkowego jest sumą kosztu alternatywnego i kosztów transakcyjnych ponoszonych w toku uzupełniania tego salda do optymalnego poziomu. Łączne koszty wynoszą więc:

ŁC = C/2 x I + T/C x F

Funkcję kosztu utrzymania gotówki różniczkujemy względem C stąd mamy:

ŁC' (C) = 1/2 x I - F × T x1/C² = 0

F x T = I/2 x C²

Wielkość gotówki C^* stanowi minimum funkcji kosztu ŁC jeśli ŁC``(C)0, czyli

Ponieważ dla każdej wartości C ŁC`` (C) > 0 wobec czego przy wielkości gotówki równej C^* funkcja kosztu jej utrzymania ma minimum, czyli firma ponosi minimalny koszt zarządzania środkami pieniężnymi. C*/2 stanowi optymalne, przeciętne saldo gotówkowe.

Wykorzystanie w praktyce powyższego wzoru uwarunkowane jest dotrzymaniem wcześniej zaprezentowanych założeń. Przykładowo w przedsiębiorstwie „X” zapotrzebowanie na gotówkę netto tygodniowo wynosi 400 tys. zł, czyli w skali roku zapotrzebowanie to będzie wynosić:

• 52 tygodnie x 400 tys. zł = 20800 tys. zł,

• stałe koszty transakcji sprzedaży krótkoterminowych papierów wartościowych = 5 tys. zł,

• stopa procentowa I = 30%

Optymalna wielkość gotówki wyniesie:

Przy przyjętych parametrach przedsiębiorstwo "X" powinno dla uzupełnienia niedoboru gotówki sprzedawać papiery wartościowe lub zaciągając kredyt każdorazowo po osiągnięciu poziomu 832,6 tys. zł. W ciągu roku dokona ono (20800 : 832,6) 25 takich transakcji. Przeciętne saldo wynosić będzie 416,3 tys. zł. Koszty utrzymania tego salda będą najniższe.

Wariancja optymalnego salda gotówkowego jest dodatnio skorelowana ze zmianą stałego kosztu transakcyjnego F oraz ujemne ze zmianą stopy procentowej I. Jeśli zatem stały koszt transakcji jest bardzo wysoki, przedsiębiorstwo będzie chciało zmniejszyć liczbę transakcji służących uzupełnieniu swego salda gotówkowego. I przeciwnie jeśli stopa procentowa będzie wysoka, przedsiębiorstwo będzie skłonne do zmniejszenia rozmiarów każdej transakcji. Powoduje to tendencję do ograniczania średniego salda gotówkowego.

Zachowując poprzednie warunki dla przedsiębiorstwa "X" podnieśmy stałe koszty transakcji z 5 tys. do 6 tys. zł. Optymalna wielkość salda gotówkowego wyniesie wówczas:

Gdy natomiast obniżymy stopę procentową z 30 do 20%, kwota optymalnej gotówki, jaką przedsiębiorstwo powinno utrzymać, zwiększy się, a zmaleje, gdy stopa procentowa wzrośnie. Przedsiębiorstwo powinno utrzymywać niski poziom gotówki, gdyż przy wysokiej stopie procentowej utracone korzyści np. odsetki od depozytów bankowych będą duże. Wysoki koszt alternatywny utrzymania nadmiernego poziomu gotówki prowadzi do strat i powoduje konieczność kontroli i ustalania stanów optymalnych.

3. Budżet gotówki

Do krótkookresowego sterowania przepływami środków pieniężnych wykorzystuje się preliminarz obrotów gotówkowych, określony też budżetem wpływów i wydatków. Sporządza się go metodą kroczącą, najczęściej na okres półroczny. Polega ona na tym, że na koniec minionego miesiąca dobudowuje się kolejny miesiąc przepływów. Przykładowo, jeśli budżet był sporządzany na okres od początku stycznia do końca czerwca, to po skończonym podokresie na koniec stycznia planuje się wpływy i wydatki dla miesiąca lipca. Z doświadczeń praktycznych wynika, że przyjęcie półrocznego okresu dla budżetowania wpływów i wydatków pozwala na optymalizację kosztów uzupełnienia niedoborów środków pieniężnych oraz na maksymalizację korzyści z posiadania wolnej gotówki.

Preliminarz obrotów gotówkowych pozwala na określenie niedoboru środków bądź ich nadmiaru w krótkim okresie czasu. Poprzez oszacowanie wpływów określa się wszystkie źródła dopływu środków pieniężnych w krótkim okresie czasu. Natomiast poprzez określenie wydatków ustala się poziom wypływu środków. Porównanie wpływów i wydatków ułatwia zachowanie zgodności między tymi kategoriami.

Przykładowy preliminarz wpływów i wydatków prezentuje tabela 2.

Tabela 2. Budżet wpływów i wydatków

Wyszczególnienie

Wpływy ogółem

Wpływy ze sprzedaży wyrobów i towarów

-bieżące

-sprzed miesiąca

-sprzed dwóch miesięcy

-sprzed trzech miesięcy

-starsze niż 3 miesiące

Zaliczki na poczet przyszłych dostaw

Wpływy z czynszów dzierżawnych

Wpływy ze sprzedaży majątku

Wpływy z dochodów z instrumentów finansowych

Inne wpływy

Wydatki ogółem

Wydatki na pokrycie kosztów wytworzenia

-zakupy materiałów

-zakupy energii i paliw

-płace

-ubezpieczenia i inne narzuty na płace

-usługi obce (transport, remonty, obróbka obca)

Wydatki finansowe

-odsetki od kredytów

-ubezpieczenia

-raty kredytów

-raty leasingowe

-wypłata dywidend, tantiem i nagród z zysku

-podatki (w ciężar kosztów, dochodowy, pośrednie)

Wydatki inwestycyjne

-zakupy maszyn, urządzeń, środków transportu itp.

-wydatki na budynki i budowle

Saldo

Wpływy ze sprzedaży określane są na podstawie planowanej wielkości przychodów ze sprzedaży. W pozycji wpływy ze sprzedaży ujmuje się:

• wpływy ze sprzedaży bieżącej,

• wpływy ze sprzedaży okresów poprzednich,

• wpływy ze sprzedaży okresów przyszłych (otrzymane zaliczki).

Wpływy ze sprzedaży bieżącej będą zależne od polityki kredytowej wobec odbiorców (terminy i formy płatności) oraz zwyczajów płatniczych klientów (czasu przeterminowania).

Wpływy ze sprzedaży z okresów poprzednich można ustalić na podstawie stanu należności z bilansu zamknięcia roku poprzedniego oraz czasu przeterminowania płatności. W przedsiębiorstwach o długim cyklu produkcyjnym stosuje się zaliczki (wpływy ze sprzedaży okresów przyszłych) z jednej strony jako źródła finansowania tego cyklu, z drugiej zaś jako gwarancję odbioru zamówionego produktu. Jest to wyjątkowo ważne, gdy firma musi przy ich produkcji dotrzymać szczególnych warunków technicznych, które nie byłyby akceptowane przez innego odbiorcę.

Wykorzystując dane z poprzednich okresów dotyczące problemów ze ściąganiem należności należy wpływy ze sprzedaży urealnić o odpisy korygujące należności.

W przykładowym budżecie przepływu gotówki (tabela 2)wydatki zostały ujęte w trzech grupach:

• wydatki na pokrycie kosztów,

• wydatki finansowe,

• wydatki inwestycyjne.

Planowanie wydatków na pokrycie kosztów oparte jest na kosztach zawartych w rachunku wyników. Układ rodzajowy kosztów jest wygodniejszy do określenia wydatków niż układ kosztów stałych i zmiennych. Koszty do momentu ich pokrycia środkami pieniężnymi są zobowiązaniami. Stąd w grupie wydatków kosztowych muszą być uwzględnione: wydatki na pokrycie kosztów bieżącego okresu, okresów poprzednich, oraz okresów późniejszych (np. zaliczki na poczet dostaw)

Przy planowaniu wydatków na pokrycie kosztów bieżących wykorzystuje się informacje dotyczące cyklu zobowiązań wobec dostawców surowców, materiałów, energii, usług, itp., własne zwyczaje płatnicze, (korzystanie z opustów cenowych, przeterminowania), terminy płacenia wynagrodzeń (z dołu, z góry, przed bądź po przepracowanym miesiącu) oraz sztywne terminy regulowania niektórych zobowiązań (np. ZUS).

Nie wszystkie koszty generują wydatki od razu. Do tzw. „kosztów niepieniężnych” zalicza się amortyzację, naliczone rezerwy oraz w niektórych branżach odpisy na likwidację strat wynikających z korzystania ze środowiska przyrodniczego (np. odpisy na likwidację szkód górniczych, odpisy na odtwarzanie zasobów w przemyśle drzewnym).

W planowaniu wydatków ważną pozycję zajmują wydatki finansowe. Do najważniejszych z nich należą wydatki związane z obsługą długów oraz zobowiązania podatkowe. Zobowiązania te obejmują:

• podatki naliczane w ciężar kosztów (od nieruchomości, od gruntów, od środków transportu),

• podatek dochodowy naliczony od dochodu do opodatkowania, którego źródłem płatności jest zysk brutto,

• podatki pośrednie (akcyza, VAT),

• podatki od wynagrodzeń płacone do budżetu u źródła ich naliczania,

• parapodatki (cła, opłaty środowiskowe itp.).

Zobowiązania podatkowe mają „sztywne” terminy płatności, co skutkuje karnymi odsetkami w przypadku ich nieuregulowania w terminie. Odsetki te nie są uznane w prawie podatkowym za koszty uzyskania przychodów, stąd zwiększają one podstawę naliczania podatku dochodowego. Podatki są regulowane środkami pieniężnymi - raczej nie można ich kompensować, ani też regulować w innej niż pieniężna formie. Podobny charakter mają zobowiązania z tytułu ubezpieczeń osobowych i rzeczowych.

Odrębną grupę stanowią wydatki inwestycyjne. Budżet wpływów i wydatków pokazuje tylko ich rozkład w czasie i wpływ na bieżącą równowagę finansową. Ich poziom oraz źródła finansowania są zawarte w rocznym planie inwestycyjnym opracowywanym najczęściej wariantowo. W momencie zachwiania równowagi krótkoterminowej zarząd może zmniejszyć wypływ gotówki na planowe inwestycje, jeśli nie znajdzie innego sposobu utrzymania płynności finansowej. Opóźnienia w realizacji mogą odbić się negatywnie na uzyskaniu założonego wzrostu aktywności gospodarczej.

Saldo wpływów i wydatków w budżecie pozwala na określenie niedoboru środków i źródeł ich pozyskania, co ułatwia utrzymanie płynności finansowej, przy stosunkowo niskich kosztach alternatywnych. Banki i instytucje finansowe ułatwiają aktywne zarządzanie wolnymi środkami finansowymi, oferując instrumenty pieniężne o różnych terminach zapadalności dostosowujące proces inwestowania w depozyty i krótkoterminowe papiery wartościowe do potrzeb przedsiębiorstwa i okresów występowania wolnych środków pieniężnych. Inwestycje w krótkoterminowe papiery wartościowe nie tylko pozwalają na obniżenie kosztów alternatywnych utrzymywania płynnych środków finansowych, ale mogą stanowić również obszar działalności finansowej generujący satysfakcjonującą stopę zwrotu.

W przypadku wystąpienia luki finansowej między wpływami a wydatkami trzeba przeanalizować możliwości jej pokrycia. Tkwią one w:

-restrukturyzacji wydatków - zaniechaniu bądź przesunięciu niektórych wydatków na dalsze okresy czasu. Przykładowo zakup wyposażenia biurowego można np. przesunąć na kolejne miesiące, gdy wpływy będą wyższe. Natomiast zakupu oprzyrządowania maszyn nie powinno się odkładać w czasie, bo może to zmniejszyć produkcję i spowodować utratę rynku,

-wzroście kwoty samofinansowania.

Aby zwiększyć sumę zysku netto i amortyzacji trzeba osiągnąć wyższe ceny wyrobów lub niższe koszty zmienne. Takie same skutki może przynieść obniżka kosztów stałych (kosztów gotowości przedsiębiorstwa do podjęcia działalności gospodarczej),

-zmniejszeniu zaangażowania środków w aktywa operacyjne, osiągane poprzez zmniejszenie zapasów lub pozostawienie ich na tym samym poziomie przy wzroście sprzedaży, poprawę ściągalności należności, wydłużenie terminów płatności faktur za dostawy surowców, materiałów i usług,

-uzupełnieniu niedoborów środków pieniężnych z kredytu over draft w pierwszej kolejności, gdyż firma płaci za gotowość tych środków, a następnie z kredytów w rachunku kredytowym (kasowego, czekowego, wekslowego, obrotowego, itp.). Firma może wyemitować krótkoterminowe papiery dłużne. Uzupełnienie niedoboru gotówki obcymi źródłami finansowania będzie powodować wzrost kosztów finansowych i spadek kwoty samofinansowania.

Dopływ środków z zewnątrz pozwala nie tylko na utrzymanie płynności finansowej, ale przede wszystkim na podejmowanie projektów rozwojowych wykraczających poza możliwości finansowe przedsiębiorstw.

Planowany rachunek przepływów środków pieniężnych jest dla przedsiębiorstwa niezmiernie ważny ze względu na możliwość przybliżonego określenia stanu równowagi finansowej, co ułatwia sterowanie nią. Obraz planowanych sald nadwyżek bądź niedoborów umożliwia „interwencję” i zapewnia najbardziej racjonalny sposób ich zagospodarowania lub pokrycia. Stopień szczegółowości planu przepływu środków pieniężnych powinien zależeć głównie od stopnia zmienności otoczenia oraz ryzyka działalności gospodarczej przedsiębiorstwa, związanego chociażby ze ściągalności

należności.

Rodzaje kredytów krótkoterminowych

Znaczącym dla przedsiębiorstwa krótkoterminowym źródłem finansowania aktywów obrotowych są kredyty bankowe udzielane przez banki komercyjne. Są one przeznaczone na uzupełnienie własnych środków obrotowych przedsiębiorstwa, dlatego też nazywane są kredytami obrotowymi. Kredyty krótkoterminowe są wykorzystywane do finansowania bieżącej działalności eksploatacyjnej kredytobiorców, czyli do zakupu surowców i materiałów, półfabrykatów, towarów, wypłat wynagrodzeń dla pracowników, regulowania podatków itp.

W zależności od sposobu uruchamiania kredytu obrotowego może on funkcjonować jako:

• kredyt w rachunku bieżącym,

• kredyt w rachunku kredytowym.

Kredyt w rachunku bieżącym udzielany jest tym podmiotom gospodarczym, które mają już jakiś czas w danym banku rachunek bieżący i posiadają zdolność kredytową. Mechanizm tego kredytu opiera się na istnieniu salda debetowego, do wysokości którego klient może zadłużyć się w banku. Jest to dość wygodna i korzystna forma kredytowania, ponieważ przedsiębiorstwo ma łatwy dostęp do stosunkowo taniej gotówki. Ponadto otrzymanie kredytu na rachunku bieżącym nie wymaga czasu, ponieważ między bankiem a przedsiębiorstwem podpisana jest już umowa rachunku, do której zawierany jest jedynie aneks z wysokością salda debetowego oraz oprocentowania kredytu. Kredyt w rachunku bieżącym może mieć charakter kredytu obrotowego lub kasowego.

Kredyt obrotowy w rachunku bieżącym (overdraft facillity) przeznaczony jest do finansowania zakupu towarów, surowców i materiałów, usług, finansowania wymaganych zobowiązań i innych gospodarczo uzasadnionych celów związanych z bieżącą działalnością podmiotu. Jest on udzielany na okres od kilku do 12 miesięcy. W tym czasie bank honoruje wszystkie dyspozycje płatnicze kredytobiorcy do wysokości przyznanego salda debetowego a każdy wpływ środków na rachunek zmniejsza kwotę zadłużenia. Przedsiębiorstwa płacą odsetki od kwoty rzeczywiście wykorzystanego kredytu oraz prowizję od kwoty przyznanego salda debetowego(limitu zadłużenia). Oprocentowanie zazwyczaj ustalane jest indywidualnie dla każdej transakcji i można być stałe lub zmienne. Oprocentowanie zmienne może być ustalone w oparciu o stopę podstawową WIBOR, którą powiększa się o określoną w umowie liczbę punktów procentowych.Dzięki prolongowaniu limitu kredyt ten może przekształcić się w długoterminowy² .

Kredyt kasowy w rachunku bieżącym zwany także płatniczym lub przejściowym udzielany jest w sytuacji przejściowego braku środków pieniężnych potrzebnych do pokrycia wymaganych zobowiązań. Spłata tego kredytu musi nastąpić zazwyczaj w ciągu 14 dni z najbliższych wpływów na rachunek bieżący. Kredyt kasowy łagodzi skutki nierównomiernego wpływu gotówki do przedsiębiorstwa. Mogą go uzyskać jedynie przedsiębiorstwa, które mają dobrą pozycję finansową a ich dotychczasowa współpraca z bankiem układa się korzystnie.

Dokonując oceny bieżącej sytuacji finansowej bank bierze pod uwagę:

• dane zawarte w dokumentacji finansowej kredytobiorcy, wysokość obrotów na rachunku bankowym kredytobiorcy,

• fakt wystawiania lub niewystawiania przez kredytobiorcę czeków bez pokrycia,,

• fakt dopuszczenia do protestu weksli wystawionych przez kredytobiorcę lub na niego ciągnionych,

• terminowość spłat zaciągniętych kredytów.

Biężącą ocenę sytuacji finansowej kredytobiorcy banki dokonują w oparciu o przekazywane im sprawozdania finansowe F-01, bilans, rachunek zysków i strat oraz sprawozdanie z przepływów pieniężnych.

Dogodność kredytu kasowego polega na tym, że jest on udzielany niemal od ręki w sytuacji wystąpienia bardzo pilnych płatności np. wypłat dla pracowników.

Kredyty w rachunku kredytowym wymagają otwarcia specjalnego rachunku, na którym będą ewidencjonowane wpływy i wypływy środków. W tej formie kredyty mogą być udzielane jednorazowo lub w postaci linii kredytowej, która daje możliwość finansowania transakcji powtarzalnych. Kredytobiorca może posiadać kilka rachunków kredytowych w zależności od liczby kredytów, z których korzysta. Każdy realizowany kredyt ewidencjonowany jest bowiem na oddzielnym rachunku.

Kredyt na rachunku kredytowym może zostać udzielony jako:

• kredyt celowy,

• kredyt sezonowy,

• kredyt na wymagalne zobowiązania,

• kredyt kasowy (płatniczy),

• linia kredytowa.

Kredyt celowy jest przeznaczony na finansowanie jednej określonej transakcji, jednego cyklu produkcyjnego czy też zakupu określonego środka trwałego ( maszyny, urządzenia itp). Nie ma charakteru odnawialnego, co oznacza, że każda kwota pobrana z rachunku kredytu celowego zmniejsza kwotę pozostającą do dyspozycji kredytobiorcy. Bank zastrzega sobie, iż przyszłe wpływy z danego przedsięwzięcia będą bezpośrednio kierowane na spłatę kredytu.

Kredyt sezonowy jest specjalnym źródłem finansowania niektórych składników majątku obrotowego. Można go uzyskać w banku na pokrycie zakupu płodów rolnych, ich przetworów lub przygotowania wyrobów do sezonowej sprzedaży. Kredytami sezonowymi są również pokrywane zakupy materiałów budowlanych w okresie jesienno - zimowym( okna, dachówki), czy surowców przemysłowych w okresie wiosenno - letnim ( węgiel w elektrociepłowniach).Wysokość tego kredytu oraz okres korzystania z niego zależy bezpośrednio od długości cyklu wytwarzania, magazynowania i sprzedaży wyrobów gotowych. Terminy spłaty kredytu sezonowego są tak ustalone, aby mobilizowały kredytobiorcę do sprawnej sprzedaży wytworzonych produktów. Kredyty te są udzielane najczęściej na okres jednego sezonu i nie mają charakteru odnawialnego.

Kredyt kasowy jest zbliżony do kredytu płatniczego, udzielanego w rachunku bieżącym, z tą jednak różnicą, że dla jego realizacji uruchamiany jest przez bank odrębny rachunek kredytowy. Jest on związany z chwilowym brakiem gotówki w kasie przedsiębiorstwa i udzielany jest na finansowanie bardzo pilnych płatności gotówkowych. Najczęściej jest on zwracany w ciągu kilku czy kilkunastu dni i ma charakter nieodnawialny.

Kredyt na pokrycie wymagalnych zobowiązań jest związany z okresowymi trudnościami płatniczymi przedsiębiorstwa i przeznaczony jest na sfinansowanie wymagalnych zobowiązań. Jest to najczęściej kredyt nieodnawialny, kilkumiesięczny, udzielony w związku z zahamowaniem spływu należności, z z okresowymi problemami ze sprzedażą wyprodukowanych wyrobów, przejściowym wzrostem stanu zobowiązań itp.

Linia kredytowa zwana również kredytem ogólno - obrotowym jest wykorzystywana do finansowania wielu powtarzalnych transakcji, czy też określonych rodzajów produkcji wymagających sukcesywnych wydatków.

Mogą to być:

• usługi świadczone kredytobiorcy przez kontrahentów,

• dostawy określonego typu surowców, półfabrykatów, towarów.

Kredyt w postaci linii kredytowej może być:

• kredytem odnawialnym, co oznacza, że w okresie trwania umowy kredytowej może być wykorzystywany i spłacany stosownie do potrzeb przedsiębiorstwa; każda spłata całości lub części kredytu powoduje, że odnawia się on o spłaconą kwotę kredytu i może być wielokrotnie wykorzystywany aż do wygaśnięcia umowy,

• kredytem nieodnawialnym; każde pobranie kwot z rachunku kredytowego powoduje zmniejszenie limitu kredytu, do wysokości którego kredytobiorca może z niego korzystać, a po jego wykorzystaniu musi ponownie starać się o kredyt.

Według form kredytowania wyróżnia się kredyty dyskontowe, akceptacyjne, czekowe, lombardowe, hipoteczne w formie skupu wierzytelności, kredyty w ramach konsorcjum bankowego, specjalne i dewizowe. Papieru wartościowego.Jako kredyty krótkoterminowe wykorzystywana są najczęściej:

• kredyty dyskontowe,

• kredyty akceptacyjne,

• kredyty czekowe,

• kredyty w formie skupu wierzytelności,

• kredyty skonwertowane,

• kredyty specjalne.

Kredyt dyskontowy zwany jest także potocznie kredytem wekslowym, gdyż przedmiotem kredytu jest weksel, stanowiący szczególną formę Kredyt dyskontowy udzielany jest na finansowanie należności potwierdzonej wekslem, do czasu uznania rachunku przedsiębiorstwa kwotą wierzytelności wekslowej. Kredyt ten udzielany jest przedsiębiorstwom posiadającym w banku rachunek bieżący w formie doraźnych transakcji nabycia wierzytelności lun linii dyskontowej o charakterze odnawialnym lub nieodnawialnym. Do dyskonta mogą być przyjmowane weksle z operacji gospodarczych, z terminem zapłaty nie wcześniej niż po 15 dniach i nie później niż 90 dni. Bank potrąca odsetki dyskontowe za czas od daty zdyskontowania weksla do terminu jego płatności. Kwota weksla pomniejszona o odsetki dyskontowe stanowi kredyt dyskontowy. Zazwyczaj bank zastrzega sobie prawo regresu w stosunku do osób podpisanych na wekslu, o zapłatę sumy wekslowej. Banki z zasady warunkują przyjmowanie weksli do dyskonta od:

1. zobowiązania się przedsiębiorstwa do wykupu zdyskontowanego weksla wraz z wszelkimi kosztami w przypadku jego oprotestowania z powodu niezapłacenia weksla przez dłużników,

2. złożenia przez przedsiębiorstwo upoważnienia uprawniającego bank do obciążenia rachunku bankowego firmy kwotą z weksla, w przypadku gdyby dłużnik nie dokonał zapłaty za weksel.

Kredyt akceptacyjny stanowi pewną odmianę kredytu dyskontowego, przy wykorzystaniu którego należy uwzględnić postanowienia prawa wekslowego. Podstawę jego uruchomienia stanowi umowa na mocy której bank zobowiązuje się do akceptowania wystawionych na niego weksli przez osobę do tego upoważnioną i zgodnie z warunkami umowy kredyt akceptacyjny udzielany jest etapami. W pierwszym z nich bank akceptujący weksel nie stawia do dyspozycji klienta środków pieniężnych, a jedynie użycza swego podpisu ( akceptu) stając się głównyn dłużnikiem wekslowym zobowiązanym do wykupu tego weksla. W drugim etapie zaakceptowany weksel może być złożony do dyskonta w tym samym lub innym banku. Wystawca weksla powinien w przeddzień jego wykupu dostarczyć bankowi akceptacyjnemu, środki pieniężne niezbędne do jego wykupu. Weksel może też być wykupiony w ciężar rachunku bankowego wystawcy weksla.

Kredyt akceptacyjny jest udzielany przez banki znanym i solidnym klientom. Stanowi on dla nich szczególnie korzystną formę zabezpieczenia spłaty kredytu dyskontowego udzielanego na jego podstawie. Jednak dla banku stwarza pewnego rodzaju ryzyko, gdyż będąc głównym dłużnikiem nie może on dochodzić roszczeń z weksla w stosunku do jego wystawcy. Stąd banki przyjmując weksle do akceptacji przestrzegają by:

• odpowiadały one wymogom prawa wekslowego i były złożone na urzędowym blankiecie wekslowym z uiszczoną we właściwej wysokości opłatą skarbową, były złożone przez wystawcę weksla trasowanego upoważnionego umową o kredyt akceptacyjny,

• kwoty weksli nie przekraczały sumy wskazanej w umowie,

• terminy płatności nie przekraczały wskazanego w umowie terminu,

• jako trasat i domicyliat wskazany był oddział banku akceptacyjnego,

• jako remitent wskazana była:

• a) osoba inna niż wystawca weksla,

• b) wystawca weksla - wówczas jest to weksel trasowany na własne zlecenie.

Inną formą kredytu krótkoterminowego jest kredyt czekowy udzielany przez bank w sytuacji gdy przedsiębiorstwo posiada rachunek bieżący i dla swoich operacji chce stosować czeki rozrachunkowe z gwarancją zapłaty (czeki gwarantowane). Kredyt czekowy (kredyt na inkaso czeków) jest więc udzielany na finansowanie należności przedsiębiorstwa regulowanej czekiem, do czasu uznania jego rachunku kwotą czeku. Kredyt ten może być wykorzystany wielokrotnie, do wysokości wolnego salda kredytu. Każda wykorzystana kwota kredytu musi być spłacona w ciągu kilkudziesięciu dni od daty uznania rachunku bieżącego kredytobiorcy. Wykorzystanie kredytu oznacza, że bank uznaje rachunek bieżący firmy kwotą wpisaną na czeku, pomniejszoną o prowizję i jednocześnie nominalną kwotą czeku obciąża rachunek kredytu czekowego podawcy czeku. Każda spłacona kwota kredytu powoduje zwolnienie części środków i umożliwia ich ponowne wykorzystanie w całym okresie kredytowania. Zabezpieczeniem spłaty kredytu jest cesja wpływów z inkasa czeku oraz zawarte w umowie upoważnienie dla banku do obciążenia rachunku bieżącego przedsiębiorstwa nominalną kwotą czeku w przypadku niezrealizowania go przez trasota.

Przy korzystaniu z kredytu czekowego mogą być wykorzystane:

• czeki potwierdzone - w tym przypadku bank rezerwuje na rachunku wystawcy czeku odpowiednią kwotę na rachunku bieżącym. Wykup czeku następuje więc ze środków własnych wystawcy czeku znajdujących się na jego rachunku bieżącym,

• czeki gwarantowane - bank gwarantuje wówczas pokrycie czeku rozrachunkowego bez względu na stan środków na tym rachunku. Wykup czeku następuje zawsze ze środków własnych wystawcy czeku. W przypadku gdy przedsiębiorstwo korzysta z kredytu w rachunku bieżącym bank może wykupić czek, ale tylko do wysokości przyznanego limitu kredytu. Kredyt na pokrycie czeków gwarantowanych jest również realizowany w rachunku bieżącym, ale na podstawie oddzielnej umowy. Gdy wystawione przez kredytobiorcę czeki gwarantowane nie znajdują pokrycia w środkach własnych na rachunku bieżącym bank udziela kredytu i wykupuje czeki gwarantowane. Musi on wykupić wszystkie wystawione czeki nawet wówczas gdy ich suma przekroczy ustalony w umowie limit zadłużenia. Określa się w niej również okres trwania umowy i prawną formę zabezpieczenia. Rozwiązanie to zwiększa ryzyko banku, stąd stosują one przy tym kredycie wyższą stopę procentową i udzielają go stałym solidnym klientom.

Kredyty w formie skupu wierzytelności udzielane są przedsiębiorstwom mającym trudności z odzyskaniem swoich wierzytelności. Przedmiotem tego kredytu mogą być jednak nie tylko wierzytelności przeterminowane ale także i terminowe. Na podstawie umowy bank jako cesjonariusz kupuje od sprzedającego jako cedenta jego wierzytelności w takim zakresie jaki istniał w momencie zawarcia umowy. Wraz z wierzytelnością bank przejmuje wszelkie prawa związane z tą wierzytelnością również dotyczące karnych odsetek. Umowa z bankiem może przewidywać przyjmowanie wierzytelności, których dłużnikami jest liczna rzesza partnerów handlowych zbywcy.

Dla utrzymania równowagi finansowej w warunkach trudności spłaty kredytów i starania się o nowy kredyt który umożliwi wzrost aktywności gospodarczej ( produkcji i usług) i tym samym poprawi sytuacje finansowa firmy stosuje się kredyty skonwertowane. Wszystkie kredyty jakie posiada firma w danym banku wraz z nowym kredytem przenosi się na jeden rachunek kredytowy - kredytu skonwertowanego. W umowie kredytowej ustala się nowe warunki kredytowe dla całego zadłużenia łącznie z kredytami przeterminowanymi. Obejmują one sposób rozłożenia rat kredytu, dodatkowe zabezpieczenia oraz sposób wypowiedzenia nowej umowy. W sytuacji udzielania kredytów skonwertowanych banki szczególnie przyglądają się sytuacji finansowej przedsiębiorstwa.

Dla finansowania krótkoterminowego niektóre firmy korzystają z kredytów specjalnych. Są to kredyty preferencyjne o korzystniejszych warunkach finansowych przeznaczone dla określonych grup kredytobiorców i na określone zadania. Ich celem jest zachęcanie do podejmowania określonych inicjatyw gospodarczych stąd są one instrumentami wspierającymi realizację polityki społeczno - gospodarczej. Polityka ta jest najczęściej realizowana w formie dopłat wyrównujących bankom różnice między kosztami pozyskania środków pieniężnych na tą działalność i kosztami jej prowadzenia, a dochodami pochodzącymi z otrzymanych od kredytów odsetek. Inną formę subwencji stanowi umorzenie części kredytu

Oprocentowanie jako koszt pozyskania kredytu

Oprocentowanie jest kosztem pieniądza, który należy ponieść za możliwość korzystania z niego. W ujęciu nominalnym oznacza ono stopę, po której zawierane są transakcje na rynku, natomiast po skorygowaniu o inflację uzyskuje się tzw. realną stopę procentową. "jedną z podstawowych zasad ekonomii i polityki ekonomicznej gospodarki rynkowej jest dbanie o to aby realna stopa procentowa była dodatnia. Stopa procentowa realna może być dodatnia jedynie wówczas, gdy stopa nominalna jest wyższa od stopy inflacji"[11,s.14]

W gospodarce rynkowej wysokość oprocentowania zależy od stosunku pomiędzy podażą funduszów pożyczkowych a popytem na nie. Osoby lub instytucje są jednak gotowe "wypożyczyć" swój kapitał za cenę, która jest wyższa od tzw. oprocentowania wolnego od ryzyka:[1,s.37]

Rwr = R^x +PI

Rwr - oprocentowanie wolne od ryzyka

R^x - oprocentowanie bezpiecznych lokat (obligacje lub bony skarbowe)

PI - premia z tytułu spodziewanej inflacji.

Zależność wysokości stopy procentowej od okresu udostępnienia środków nie jest jednoznaczna. Najczęściej pożyczki długoterminowe są droższe ponieważ wyższa jest niepewność zwrotu oraz sytuacji zarówno wewnętrznej jak i w otoczeniu pożyczkobiorcy. Są jednak sytuacje kiedy oprocentowanie w długim terminie maleje, dzieje się tak np. wówczas, gdy wyraźna tendencja rynku kształtuje ogólne oczekiwanie obniżenia stóp z związku ze spadkiem inflacji. Dla rozpoznania i porównywania realnych kosztów w momencie podejmowania decyzji o finansowaniu przydatnym jest ustalenie obecnej wartości przyszłych wydatków:

V_o = V_t x 1/(1+i₁) x 1/(1+i₂) x … x 1/(1+i_n)

a przy założeniu stałości stóp procentowych:

V_o = V_t x 1/(1+i)^t

Gdzie:

V_o - wartość obecna

i_1,2..n- stopa procentowa,

t = 1,2..,n - liczba okresów odsetkowych

Na kształtowanie się stóp procentowych w znaczący sposób wpływa polityka Banku Centralnego. Jest on instytucją autonomiczną, której zadaniem jest realizacja określonej polityki poprzez nakazy i zakazy lub interwencję na rynku. "Do pierwszej grupy działań należą takie czynności banku centralnego jak określenie stopy rezerw obowiązkowych, limitów (tzw. plafonów) wzrostu akcji kredytowej banków komercyjnych. Do drugiej zaś - polityka redyskontowa, lombardowa, kursowa, oraz otwartego rynku".

Stopy procentowe zatem nie są kształtowane jedynie za pomocą mechanizmów rynkowych. Ich poziom w skali makroekonomicznej zależy też w dużej mierze od realizowanej polityki Banku Centralnego i Rządu.

Najczęściej oprocentowanie, które należy zapłacić za możliwość korzystania z obcego kapitału składa się z dwóch elementów:

1. kosztu pieniądza, który wyznacza poziom stóp obowiązujący na rynku,

2. marży banku

Pierwszy z tych elementów wynika bezpośrednio z obiektywnych warunków panujących na rynku. Rynek depozytów i kredytów udzielanych sobie przez instytucje finansowe pozwala na wyznaczanie i publikowanie obowiązujących w danym czasie stóp procentowych. Stopy te zazwyczaj stanowią bazę naliczania wartości zmiennych odsetek w odpowiednich okresach odsetkowych (np. 1, 3, 6 miesięcy), co wpływa na wybór stopy referencyjnej i częstotliwości dokonywania płatności. W oparciu o obowiązujące oprocentowanie, przewidywania oraz koszty odpowiednich instrumentów zabezpieczających, możliwe jest zastosowanie tzw. stałej stopy procentowej. Ustalana jest ona dla całego okresu kredytowania, lub znacznej jego części (np. 1 rok, 2 lata…). Oprocentowanie stałe jest bardziej popularne w krajach, w których rynkowe stopy są stabilne, natomiast zmienne - tam, gdzie następują duże wahania stóp lub występuje określony, przewidywany trend zmian.

Wybór długości okresów odsetkowych przy zmiennym oprocentowaniu oraz zastosowanie w odpowiednim momencie stałej stopy pozwala na obniżenie lub ograniczenie przyrostu kosztów finansowych. Na przykład okresy obfitujące w wydarzenia polityczne, kampanie wyborcze wpływają niekorzystnie na rynek finansowy powodując niepewność i duże wahania stóp procentowych. Są też okresy wzmożonego popytu na pieniądz, wywoływane przez ustawowe terminy płatności budżetowych np. VAT, ZUS, kiedy koszt pieniądza, zwłaszcza krótkoterminowego znacznie rośnie. Należy unikać takich krytycznych dat przy ustalaniu oprocentowania, stosować jako podstawę stopy uśrednione, stopy na dłuższe okresy bądź ogłaszane przez NBP (np. stopa redyskonta weksli, lombardowa).

Istnieje również możliwość korzystania z kredytu lub emitowania papierów wartościowych w walutach, których oprocentowanie jest niższe. Należy w takim wypadku uwzględniać istniejące na rynku tendencje i ryzyko zmian relacji walut. Na rynku oferowanych jest wiele instrumentów pozwalających na zabezpieczenie zarówno transakcji walutowych jak i stóp procentowych. Istotna jest jednak z punktu widzenia wysokości kosztów analiza oraz trafna ocena efektywności takich operacji.

Oprocentowanie wynikające z aktualnej sytuacji rynkowej jest zazwyczaj powiększone o tzw. marżę banku:

Rk = R + M

Gdzie Rk to oprocentowanie kredytu, R oznacza stopę odniesienia (np WIBOR, stopa redyskontowa itp), zaś M jest marżą banku.

Wysokość zbudowanej w taki sposób ceny kredytu zależy od przyjętej metody jej ustalenia, wśród których wyróżniamy:

1. metodę narzutu kosztów oznacza, że bank ustalając cenę kredytu bierze pod uwagę następujące jej komponenty:

• koszt pozyskania funduszy przez bank,

• narzut kosztów operacyjnych banków,

• wynagrodzenie banku za ryzyko,

• marża zysku,

2. metodę lidera cenowego - polega na ustaleniu minimalnej ceny kredytu dla najlepszych klientów i dodając premię za ryzyko, kalkulowanie ceny dla pozostałych,

3. zastosowanie stóp obowiązujących na rynkach międzybankowych (LIBOR, EURIBOR, WIBOR), powiększonych o marżę,

4. oprocentowanie poniżej prime rate (stopy referencyjnej) - obniżanie ceny dla największych przedsiębiorstw, dla wyeliminowania konkurencji,

5. metodę maksymalnej stopy procentowej, ustalanej bez względu na aktualny poziom stóp na rynku (na podstawie odpowiedniej umowy)

6. metodę analizy rentowności klienta - oznacza ustalanie ceny na podstawie analizy całokształtu relacji klienta z bankiem.

Istotnym elementem mającym wpływ na wysokość oprocentowania (szczególnie marży banku) jest wiarygodność kredytowa przedsiębiorstwa. Jej ocena to czynność polegająca na przetworzeniu pewnych informacji cząstkowych.

. Proces oceny zdolności kredytowej polegający na przetwarzaniu informacji.

Źródło: Jaworski W.L. Krzyżkiewicz Z. Krosiński B. Banki, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 1997 s. 217.

Zwykle kredytobiorca udziela bankowi większości informacji wykorzystywanych do oceny wiarygodności kredytowej. Są to informacje z zakresu:

• finansów: aktualne sprawozdania finansowe, na podstawie których bank bada sytuację przedsiębiorstw za pomocą różnych mierników i wskaźników pozwalających na ocenę np:

- stopnia zadłużenia przedsiębiorstwa:

Wskaźnik ogólnego zadłużenia = zobowiązania ogółem / aktywa ogółem x 100%,

Wskaźnika zadłużenia kapitału własnego = zobowiązania ogółem / kapitał własny,

Wskaźnik zadłużenia długoterminowego = zobowiązania długoterminowe / kapitał własny,

- zdolności przedsiębiorstwa do obsługi długu:

Wskaźnik pokrycia obsługi długu = (zysk przed opodatkowaniem + osetki) / (raty kapitałowe + odsetki),

Wskaźnik pokrycia zobowiązań odsetkowych=(zysk przed opodatkowaniem+odsetki)/odsetki

Wskaźnik pokrycia obsługi kredytu z cash flow = (zysk netto + amortyzacja) / (rata kredytu + odsetki),

- rentowności:

Wskaźnik rentowności sprzedaży netto = zysk netto / sprzedaż netto x 100%,

Wskaźnik rentowności majątku = zysk netto / wartość majątku ogółem x 100%

• planów i prognoz rozwoju, które mają na celu przekonanie i udowodnienie wierzycielowi lub pośrednikowi pewności zwrotu środków.

• strategii zarządzania, polityki marketingowej, analizy rynku itp. lub

• kompleksowego opracowania (tzw. "biznes planu"), zawierającego wszystkie wymienione wyżej elementy, mającego na celu wykazanie celowości i zwrotności nakładów (w postaci obcego kapitału),

Dla banku podstawowym kryterium badania wiarygodności kredytowej dłużnika jest określenie stopnia ryzyka bankowego. Należy więc pamiętać, że cała dokumentacja ma na celu udowodnienie zdolności przedsiębiorstwa do terminowej obsługi i spłaty zadłużenia. Wynik takiej oceny ma duży wpływ na wysokość marży banku, która zwykle bezpośrednio związana jest ze stopniem ryzyka kredytowego dotyczącego kredytobiorcy, lub powodzenia przedsięwzięcia.

Pozostałe koszty pozyskania kredytu

Poza oprocentowaniem, stanowiącym główny element kosztów finansowych, umowy kredytowe lub umowy o organizację i obsługę emisji papierów komercyjnych zwierają dodatkowe obciążenia przedsiębiorstwa. Są nimi różnego rodzaju prowizje i opłaty.

"Prowizje są przychodami banku za świadczone operacje i usługi. Poszczególne stawki są ustalane w procentach od wykonanych operacji lub kwotowo, a taryfa może przewidywać dolną i górną granicę poszczególnych stawek". Opłaty natomiast są zazwyczaj zryczałtowane, a ich kwoty stanowią najczęściej zwrot kosztów poniesionych przez bank. Są one stosowane, gdy koszty nie są zależne od zakresu usługi lub przy stałym wykonywaniu danej usługi. Do najczęściej stosowanych przez banki opłat i prowizji należą między innymi:

• prowizja przygotowawcza (up-front fee) stanowi zapłatę na rzecz banku za czynności związane z przygotowaniem umowy, jest to procent od całej kwoty kontraktu a data płatności jest związana z datą podpisania umowy. Czasem prowizja ta jest ustalana kwotowo.

• prowizja od uruchomienia (star-up fee) jest obliczana od kwoty (transzy) uruchamianego kredytu i pobierana w momencie wypłaty.

• prowizja za organizację (arrangement fee), występuje najczęściej w przypadku kiedy kredytu udziela, lub współpracuje przy emisji więcej niż jeden bank. Pobiera ją bank który organizuje finansowanie (poszykuje środków, jest odpowiedzialny za sporządzenie umowy itp.).

• opłata agencyjna (agency fee), jest zapłatą za obsługę i organizację emisji lub kredytu w poszczególnych odstępach czasu najczęściej rocznie (dot. całego okresu kredytowania),

• prowizja za gotowość do uruchomienia (commitment fee) stanowi procent od niewykorzystanej części kredytu i jest zapłatą za gotowość uruchomienia środków.

• prowizja za wcześniejszą spłatę, jest "karą" dla przedsiębiorstwa, za zwrot środków, przed terminem zawartym w umowie. Dla banku stanowi refundację lub rekompensatę utraconych korzyści.

• zwrot innych wydatków poniesionych przez bank w związku z kredytem lub emisją np. opłaty pocztowe, telekomunikacyjne, doradztwo prawne, audyt itp.

• refundacja opłata na rzecz Bankowego Funduszu Gwarancyjnego lub innych obowiązkowych obciążeń wynikających z rozporządzeń organów państwowych, czy przepisów prawa.

W celu ograniczenia kosztów finansowych w przedsiębiorstwie należy dążyć do minimalizacji wielkości opłat i prowizji. Istnieje wiele sposobów, które zmierzają do ich uniknięcia lub ustalenia na możliwie niskim poziomie np:

• negocjowanie wysokości oraz wybór optymalnej formy kalkulacji (np. procentowej lub ryczałtowej),

• ustalanie płatności prowizji w przesunięciu czasowym,

• zaliczenie organizacji kredytu do usług standardowych, związanych z kompleksową obsługą przedsiębiorstwa i uzyskanie w związku z tym obniżenia lub nawet rezygnacji z niektórych prowizji.

• rozpatrywanie i analiza ofert różnych banków,

• kalkulowanie kosztów przy uwzględnieniu wszystkich potencjalnych obciążeń biorąc pod uwagę zarówno ich wysokość jak i czas dokonywania (banki często oferują atrakcyjne oprocentowanie, rekompensując je sobie w postaci wysokich prowizji np. na początku okresu kredytowania).

• odpowiednie zmiany w strukturze zadłużenia, np. w celu uniknięcia opłaty na Bankowy Fundusz Gwarancyjny można zamienić obciążony nim kredyt na obligacje lub KWIT-y.

• inne działania, zależne od formy zadłużenia, banku i od sytuacji na rynku.

Istnieją też inne koszty pozyskania kapitału, nie tylko te wynikające z obsługi przez instytucje finansowe. Takim przykładem są opłaty skarbowe, które należy uiścić na rzecz Skarbu Państwa w przypadku np. zaciągnięcia pożyczki lub emisji KWIT-ów.

Należy pamiętać, że operowanie poziomem prowizji i opłat jest wykorzystywane jako instrument konkurencji międzybankowej. Dlatego też istotna jest trafna ocena ich wpływu na poziom kosztów finansowych w przedsiębiorstwie, zanim zostaną zamknięte negocjacje i podpisane odpowiednie umowy.

Zwykle możliwość uzyskania kredytu lub pożyczki uwarunkowana jest koniecznością dokonania jej zabezpieczenia. Ma ono na celu zagwarantowanie wierzycielowi zwrotu kapitału. Stosowane jest też przy emisji papierów komercyjnych dla zabezpieczenia ich powodzenia. Do najczęściej stosowanych zabezpieczeń należą:

• poręczenie spłaty (wekslowe lub wg prawa cywilnego),

• blokada środków na rachunku,

• zastaw ogólny, rejestrowy lub hipoteczny,

• przelew wierzytelności lub cesja praw do rachunku dłużnika,

• gwarancja bankowa lub gwarancja objęcia emisji.

Z punktu widzenia minimalizacji kosztów najkorzystniej jest nie zabezpieczać kredytu lub emisji. Często jednak zabezpieczenie jest warunkiem uzyskania dostępu do kapitału, dlatego konieczna jest dokładna analiza (koszty, możliwości zamiany, przedłużenia itp.) oraz wybór optymalnej formy.

Ustalenie warunków i wybór sposobu finansowania

Każda decyzja o finansowaniu działalności lub konkretnego projektu za pomocą kapitału obcego powinna być podejmowana po ogólnej analizie aktualnej sytuacji na rynku finansowym. Oszacowanie w przybliżeniu kosztów kredytowania (wg warunków rynkowych) i ich ocena (w świetle opłacalności całego przedsięwzięcia) umożliwia podjęcie dalszych działań. Działania te mają na celu wybór najbardziej korzystnego, z punktu widzenia przedsiębiorstwa, sposobu pozyskania kapitału. Do takich działań należą:

• przesłanie do banków zapytań o ofertę kredytową (warunki emisji),

• analiza i porównanie otrzymanych ofert, wybór najbardziej korzystnych oraz wybór formy pozyskania kapitału,

• negocjacje (z jednym lub dwoma bankami), wybór banku oraz podpisanie umowy.

Zapytanie o ofertę powinno zawierać ogólne określenie warunków kredytu, takich jak kwota, okres, przeznaczenie, rodzaj itp. oraz ewentualne szczególne wymagania lub ograniczenia.

Analiza natomiast ma na celu porównanie przede wszystkim warunków finansowych, ale ocena i wybór uwzględnia zazwyczaj również inne czynniki, takie jak np. pozycja i bezpieczeństwo banku, ogólna współpraca, dostępność kredytu, możliwość przedłużenia, zabezpieczenia itp.

Głównym czynnikiem determinującym współpracę banku z przedsiębiorstwem w zakresie kredytowania jest przygotowanie umowy będącej wynikiem negocjacji. Najbardziej trafną definicją negocjacji wydaje się być propozycja D. Laxa i J. Sebeniusa według której: "Negocjacje są wysiłkiem podejmowanym przez dwie lub więcej stron znajdujących się w pewnej sytuacji konfliktowej w celu znalezienia takiego wspólnego działania, które wydaje się być lepsze dla wszystkich aniżeli działania alternatywne." W odniesieniu do usług w zakresie finansowania działalności przedsiębiorstwa celem negocjacji jest określenie wszelkich warunków udzielenia i spłaty kredytu oddzielnie, lub w połączeniu z innymi usługami.

Umiejętnie prowadzone negocjacje pozwalają często na uzyskanie przez przedsiębiorstwo nieco lepszych warunków, niż zawarte w ofercie oraz na dokonanie innych szczegółowych ustaleń.

Porównanie ofert składanych przez banki dokonywane jest przy uwzględnieniu określonych kryteriów oceny. Kryteria te powinny być uszeregowane pod względem ważności i nie zawsze najważniejszym z nich jest minimalizacja kosztów finansowych. Często równie ważny, lub nawet decydujący o wyborze, jest przebieg dotychczasowej współpracy. Nie bez znaczenia są też inne kryteria np: poziom cen innych produktów, płynność i elastyczność kredytowania, wymagane zabezpieczenia, możliwość renegocjacji warunków itp.

W przypadku kiedy pozyskanie środków ma na celu jedynie zabezpieczenie płynności, a jego wartość w stosunku do sumy bilansowej jest niewielka, selekcja i wybór ofert ma mniejsze znaczenie. Często pomija się wszelkie procedury, ponieważ kredyt (zwykle limit kredytowy) jest powiązany z rachunkiem bieżącym i stanowi element kompleksowej obsługi przedsiębiorstwa przez dany Bank.

Wszelkie działania mające na celu ustalenie kosztów finansowych na jak najniższym poziomie mają tym większe znaczenie im wyższy jest poziom finansowania działalności każdego podmiotu gospodarczego kapitałem obcym. Jeśli jest on niewielki, to co prawda silna jest pozycja negocjacyjna kredytobiorcy, jednak praktycznie niemożliwe jest uzyskanie warunków lepszych niż dostępne na rynku dla określonej wielkości i branży przedsiębiorstwa (są czasami wyjątki np. pożyczki celowe lub dopłaty do oprocentowania od Skarbu Państwa, lub specjalnych funduszy). Jeśli zaś zaangażowanie kapitału obcego jest znaczne można szukać oszczędności i stosować różnego rodzaju działania. Najważniejszym jest jednak zbudowanie optymalnej w danym czasie, zdywersyfikowanej struktury zadłużenia, która umożliwia sprawne zarządzanie finansami bez zagrożenia utratą płynności finansowej. Dywersyfikacja pozwala natychmiast reagować na zmiany zachodzące na rynku np. spłacać kredyt emitując obligacje lub odwrotnie. Istotną rolę spełnia limit kredytowy w rachunku bieżącym, chociaż koszty z nim związane są zwykle nieco wyższe niż linii kredytowej. Pozwala on utrzymać elastyczność finansowania poprzez stałą możliwość wykorzystania.

Zbudowanie odpowiedniej struktury zadłużenia w znacznym stopniu warunkuje podejmowanie jakichkolwiek działań, w odpowiednim czasie i zakresie, zmierzających do ograniczenia wzrostu i obniżenia kosztów finansowych w przedsiębiorstwie.

Wykorzystanie cash poolingu w zarządzaniu płynnością finansową

Środki pieniężne w postaci gotówki, papierów dłużnych, bądź innych walorów są jednym z ważniejszych zasobów majątkowych przedsiębiorstwa niezbędnych do prowadzenia działalności gospodarczej. Stąd efektywne zarządzanie nimi może przynieść spore korzyści. Zarządzanie zasobami gotówkowymi koncentruje się przede wszystkim na minimalizacji bieżącej gotówki i maksymalizacji korzyści płynących z jej posiadania a także na umożliwieniu jak najszybszego przepływu gotówki przez przedsiębiorstwo.

W ciągu ostatnich kilku lat zarządzanie środkami pieniężnymi uległo diametralnej zmianie. Wysokie stopy procentowe spowodowały wzrost alternatywnych kosztów utrzymania wolnych środków na kontach, co skłoniło przedsiębiorstwa do szukania bardziej efektywnych metod zarządzania w tym obszarze. Równocześnie nowe technologie i elektroniczna obsługa przepływów środków pieniężnych na rachunkach sprawiły, że zarządzanie nimi stało się o wiele sprawniejsze. Większość operacji związanych z zarządzaniem środkami pieniężnymi jest prowadzona wspólnie przez firmę oraz obsługujący ją bank. Jednak za efektywne wykorzystanie zasobów środków pieniężnych jest odpowiedzialny przedstawiciel firmy (treasurer). Może on wykorzystywać szereg technik zarządzania środkami pieniężnymi. Wśród takich technik jak: synchronizacja przepływów środków pieniężnych, przyspieszenie wpływów należności, kontrola wydatków ważne miejsce zajmuje system koncentracji środków pieniężnych, czyli dostarczanie ich tam, gdzie są właśnie potrzebne

Funkcje menedżera finansowego w zarządzaniu gotówką

Wzrost znaczenia zarządzania wolnymi środkami pieniężnymi jest pochodną poprawy jakości zarządzania polskimi przedsiębiorstwami oraz wzrastającej oferty produktowej banków. Bez względu na to, co firma produkuje, odpowiednie ulokowanie nadwyżek finansowych dostarcza jej relatywnie dużych dochodów, ze względu na wysokie dyskonto rządowych papierów dłużnych. Powoduje ono równocześnie wzrost kosztów pozyskania płynnej gotówki. W takich warunkach menedżer musi wykazać wyjątkową aktywność w zarządzaniu środkami pieniężnymi.

W obszarze tym pełni on następujące zadania:

• Planowanie zapotrzebowania na gotówkę, będące pochodną rocznego planowania finansowego. Plan finansowy przedsiębiorstwa odzwierciedla skutki aktywności firmy na rynku. Jego częścią jest preliminarz obrotów gotówkowych obrazujący wpływy, wydatki i bieżące salda środków pieniężnych

• Elastyczne dysponowanie środkami pieniężnymi. Polega ono na stałym utrzymywaniu w gotowości potrzebnych każdorazowo środków pieniężnych, albo na lokowaniu wolnych środków, przy wykorzystaniu dostosowanych do potrzeb form lokaty o właściwym okresie dostępności środków. Pozwala to uniknąć niedoborów bądź nierentownych nadwyżek gotówki. Im lepiej menedżer potrafi wyrównać „góry i dołki” wpłat i wypłat, tym mniejsze będzie ryzyko niedoborów gotówki i tym samym zapotrzebowania na krótkoterminowy kapitał obcy.

• Systematyczne kontrolowanie płynności służące do wykrywania odchyleń od założonych stanów, porównywanie kosztów płynności postulowanych z rzeczywiście poniesionymi oraz ustalanie przyczyn odchyleń w tych obszarach, umożliwiających dokonywanie stosownych korekt.

• Przyspieszanie wpływów gotówki z należności. Menedżer musi posiadać szybkie i wiarygodne informacje o poziomie wpływów gotówki, aby mógł nią elastycznie zarządzać. Na podstawie dokładnych instrukcji dotyczących polityki kredytowej wobec odbiorców, będzie on dbał o to, aby relatywnie szybko dysponować gotówką z należności.

• Realizowanie wypłat wierzycielom. Dokładne ustalanie czasu płatności faktur za zrealizowane dostawy, usługi, czy regulowanie zobowiązań wobec budżetu może skutecznie ograniczyć ryzyko niedoboru gotówki i konieczność jej pozyskiwania na rynku. Menedżer poprzez dobór form płatności (przelewy, czeki, weksle) oraz waluty transakcji może opóźniać czas wypływu gotówki z firmy.

• Wewnętrzne wyrównywanie płynności polegające na regulacji przepływu gotówki między różnymi zakładami przedsiębiorstwa lub spółek zależnych i stowarzyszonych w ramach holdingu, koncernu, czy grup podatkowych. Poprzez cash pooling bank zapewnia racjonalne, wspólne zarządzanie środkami pieniężnymi w tych podmiotach.

• Ograniczanie ryzyka kursowego poprzez wykorzystanie instrumentów pochodnych.

• Właściwe ułożenie stosunków z bankami.

Menedżer finansowy musi wiedzieć na bieżąco ile ma pieniędzy do dyspozycji, ile z nich może zainwestować i na jaki okres, a ile musi ewentualnie pozyskać z zewnątrz, aby zminimalizować koszty korzystania z kapitału obcego i zmaksymalizować zyski z zagospodarowania wolnej gotówki. Sukces osiągnie on wówczas, gdy jak najszybciej otrzyma należności i jak najpóźniej zapłaci zobowiązania, a powstałe nadwyżki będzie inwestował w takie instrumenty, których płynność zbliżona jest do gotówki. Stąd przedsiębiorstwa starają się maksymalnie zautomatyzować operacje, przyspieszyć dostęp do informacji dotyczących obrotów na kontach bankowych. Partnerami pomagającymi realizować te cele są banki. W grupie oferowanych przez nie produktów, pozwalających skutecznie zarządzać środkami pieniężnymi, znajduje się cash pooling.

Istota cash poolingu

Cash pooling to grupa instrumentów służących do zarządzania płynnością, przeznaczona dla przedsiębiorstw posiadających wiele rachunków bankowych, wielozakładowych (wielooddziałowych) lub powiązanych ze sobą kapitałowo, takich jak koncerny i holdingi. Instrumenty te pozwalają kontrolować płynność na poszczególnych rachunkach (subkontach) jak również optymalizować koszty zachowania płynności oraz maksymalizować zysk z wolnych środków pieniężnych.

Najczęściej wykorzystywanym źródłem finansowania działalności operacyjnej przedsiębiorstw jest kredyt bankowy. Pozwala on na uzupełnienie czasowego niedoboru środków, ale równocześnie pociąga za sobą określone koszty w postaci odsetek i prowizji. W sytuacji, gdy firma posiada rozbudowaną strukturę organizacyjną, często wchodzące w jej skład przedsiębiorstwa w różnym stopniu korzystają z finansowania zewnętrznego. W niektórych z nich występują wolne środki, które są lokowane na rachunkach depozytowych, inne są zaś zadłużone. Zawsze jednak pomiędzy oprocentowaniem lokat i kredytów występuje różnica będąca wynagrodzeniem banku za dokonane transakcje.

Sposobem eliminacji konieczności płacenia przez niektóre przedsiębiorstwa wysokich odsetek, przy równoczesnym posiadaniu wolnych środków pieniężnych innych przedsiębiorstw bądź oddziałów jest cash pooling. Pozwala on na kalkulowanie odsetek w oparciu o zbilansowane saldo środków na rachunkach bankowych wieloodziałowych przedsiębiorstw lub ich grup. Suma ujemnych i dodatnich stanów wszystkich rachunków pomocniczych stanowi saldo rachunku głównego i jest podstawą naliczenia kosztów lub przychodów odsetkowych.

Cash pooling umożliwia:

• optymalne angażowanie środków finansowych,

• znaczne ograniczenie kosztów finansowych,

• usprawnienie przepływu pieniądza,

• poprawę płynności finansowej firmy.

Cash pooling zapewnia wspólne, efektywne zarządzanie środkami przedsiębiorstw grupy kapitałowej. Zobrazowanie efektów zastosowania cash poolingu ułatwi uproszczony przykład:

• cztery przedsiębiorstwa A,B,C i D tworzą grupę kapitałową,

• przedsiębiorstwa A i C korzystają z kredytów o wartości 5000 tys. PLN i 3000 tys. PLN,

• przedsiębiorstwa B i D posiadają nadwyżki środków pieniężnych w wysokości odpowiednio 7000 tys. PLN oraz 2000 tys. PLN,

• średnie roczne oprocentowanie kredytu wynosi 20%, zaś depozytu 15%.

Kalkulacja odsetek w okresie jednego roku
Przedsiębiorstwo	Stan środków	Odsetki	Saldo zbilansowane	Odsetki cash pooling
A	-5000	-1000	0	0
B	+7000	+1050	0	0
C	-3000	-600	0	0
D	+2000	+300	0	0
Wynik na operacjach finansowych		-250	+1000	+150

Źródło: obliczenia własne.

Koszt pozyskania kredytu przez firmy A i C jest niższy w okresie jednego roku przy wykorzystaniu cash poolingu o 400 tys. PLN. Powyższy przykład wykazuje, że cash pooling pozwala zminimalizować koszty odsetek dzięki odpowiedniemu wykorzystaniu efektu skali. Jest to oszczędność osiągnięta przez usprawnienie zarządzania gotówką i odpowiednią organizację współpracy z bankiem w holdingu lub przedsiębiorstwie wieloodziałowym. Usprawnienie to dotyczy zarówno popytowej jak i podażowej strony rynku finansowego i sprowadza się do koordynowania operacji na różnych rachunkach bankowych.

Sposoby zastosowania cash poolingu

Optymalizacja wykorzystania środków będących do dyspozycji przedsiębiorstwa lub holdingu na kilku rachunkach może następować poprzez:

• kompensowanie odsetek (interest pooling, netting),

• koncentrację środków na rachunku podstawowym (zero balancing).

Pierwsza metoda polega na kalkulowaniu odsetek w oparciu o

zbilansowane saldo zadłużenia (środków), bez konieczności dokonywania transferów pomiędzy rachunkami. Naliczone odsetki nie są w tym przypadku oparte na saldach poszczególnych rachunków, ale o różnicę sald dodatnich i ujemnych. Stany środków na poszczególnych rachunkach pozostają, pomimo skumulowania (dla celu naliczania odsetek) bez zmian.

Druga metoda wiąże się z koniecznością, dokonywania transferów środków z rachunków pomocniczych na rachunek główny. Transfery te następują automatycznie na koniec każdego dnia, po każdej transakcji lub też po przekroczeniu określonego limitu. Saldo rachunku głównego stanowi podstawę naliczania odsetek.

Obie metody posiadają zalety jak również i wady, które należy uwzględnić przy podejmowaniu decyzji oraz wyborze formy kompensacji. Zdarzają się przypadki, w których automatyczny transfer środków uniemożliwia np. rozliczenie i identyfikację źródła przychodów. W obu jednak przypadkach występują, problemy ze stworzeniem bezpiecznego, spójnego i sprawiedliwego systemu rozliczania odsetek. Należy również zwrócić uwagę na wysokie ryzyko podatkowe wiążące się z zastosowaniem cash pooling'u. Transfery środków pomiędzy rachunkami różnych przedsiębiorstw w ramach kompensacji mogą być potraktowane jako sposób przerzucania dochodów. Powstaje ponadto ryzyko zakwestionowania przez Urząd Skarbowy ustalonego oprocentowania jako kosztu uzyskania przychodu. O ile nie można kwestionować korzyści, które można osiągnąć dzięki zastosowaniu cash pooling'u o tyle wiadomo powszechnie, ze barierą jego rozwoju są, niejasne przepisy prawne, szczególnie podatkowe.

W Polsce stosowane na rynku finansowym są jedynie dwie metody koncentracji środków, które są, pochodną cash pooling'u, należą do nich:

1. Rachunki koncentryczne, które mają zastosowanie w przedsiębiorstwach wielo-oddziałowych. Ich istotą, jest przesyłanie na koniec dnia wszystkich środków na rachunek główny, w ramach którego przedsiębiorstwo posiada limit kredytowy, bądź też tworzona jest lokata.

2. Cash pooling kredytowo - depozytowy, który polega na tworzeniu z wolnych środków lokat, dostępnych jako kredyt o podobnym oprocentowaniu. Metoda ta może być stosowana w przypadku wyodrębnionych organizacyjnie przedsiębiorstw w ramach holdingu. Zazwyczaj bilansowanie w tym przypadku, tworzenie depozytów w jednym przedsiębiorstwie i kredytowanie innych odbywa się w okresach co najmniej kilkudniowych.

Potencjalnie zastosowanie cash pooling'u w rozbudowanych organizacjach gospodarczych jest bardzo szerokie. Moż1iwym jest tworzenie różnego rodzaju kombinacji bilansowania rachunków przedsiębiorstw szczególnie, działających na różnych rynkach, w wielu krajach np:

• cash pooling na rachunkach prowadzonych w jednej walucie, bilansowanie rachunków prowadzonych w różnych krajach, w różnych walutach przy zastosowaniu kursów krzyżowych,

• prowadzenie rachunków zbiorczych dla oddziałów w poszczególnych krajach,

• bilansowanie na jednym rachunku stanów rachunków prowadzonych w różnych walutach w ramach jednego kraju (np. rachunek bieżący w PLN, rachunki pomocnicze dla wpływów z eksportu w EUR i DEM),

• scentralizowane bilansowanie wpływów w poszczególnych walutach na rachunkach zbiorczych wyodrębnionych dla każdej z walut,

• zastosowanie sub-pooling'u, który polega na tworzeniu grup rachunków, które są bilansowane wieloszczeblowo (np. w ramach kraju, przedmiotu działania, itp.)

Cash pooling pozwala nie tylko na uzyskanie optymalnego wyniku na operacjach finansowych, ale pomaga również w zarządzaniu finansami, raportowaniu i planowaniu. Przy jego zastosowaniu można np:

• grupować centralnie i planować wpływy zależnie od lokalizacji, typu działalności itp.

• negocjować i ustalać limity i warunki kredytowania wspólnie dla wszystkich przedsiębiorstw (oddziałów),

• ograniczyć koszty transakcyjne i koszty zarządzania finansami koncentrując je w jednym miejscu i na jednym poziomie w strukturze organizacyjnej itp.

Obecnie praktycznie wszystkie znaczące banki na polskim rynku finansowym opracowują własne sposoby zastosowania cash pooling'u. Niewątpliwie dołączenie tej usługi do oferty zwiększa konkurencyjność i pozwala na przyciągnięcie klientów, zwłaszcza dużych, rozbudowanych jednostek o bezpiecznym standing'u finansowym i dobrych perspektywach rozwoju. Można mieć tylko nadzieję, że niejasne przepisy podatkowe i inne ograniczenia prawne nie zahamują, ekspansji cash pooling'u na polskim rynku usług finansowych.

Cash pooling a bankowość elektroniczna.

Rozwój bankowości elektronicznej w ostatnich latach następuje bardzo szybko. Postęp zmierza w kierunku opracowania systemów pozwalających klientowi banku na sprawne i wszechstronne zarządzanie finansami. Cash pooling nie należy sam w sobie do produktów bankowości elektronicznej, ponieważ:

• produkty bankowości elektronicznej są wykorzystywane przez klientów banku samodzielnie, cash polling wymaga współpracy banku i przedsiębiorstwa zorientowanej na jej finansowe i organizacyjne efekty,

• cash pooling jest oferowany jako usługa specjalna, opracowywana odpowiednio do potrzeb klienta.

Jednak zastosowanie tej metody np. zarządzanie środkami, planowanie czy tworzenie raportów z transakcji jest przeprowadzane elektronicznie. Potrzeby informacyjne zarządzającego rachunkami (pooling manager) dotyczące np. stanów środków na rachunkach, wpływów bieżących determinują konieczność bieżącego wykorzystania produktów bankowości elektronicznej:

• możliwość monitorowania na bieżąco (on line) obrotów i sald rachunków,

• generowanie projekcji wpływów i wydatków w najbliższej przyszłości

• kontrola dokładności planowania poprzez porównanie z danymi historycznymi itp.

Większość banków oferuje systemy informatyczne pozwalające na zarządzanie środkami pieniężnymi. Wiąże się to często z dodatkowymi kosztami usługi, wydatkami na zakup odpowiedniego sprzętu, a czasem też z dodatkowym ryzykiem zagrożenia bezpieczeństwa i poufności transakcji.

Zastosowanie cash poling'u wymaga dostosowania obecnych rozwiązań informatycznych oferowanych przez banki. Systemy te muszą zapewniać ciągły dostęp do wszystkich rachunków. Powinny też dawać możliwość wglądu w szczegóły każdej operacji - jej czas, kwotę, tytuł itp. oraz pozwalać na grupowanie różnych informacji w różnych przekrojach np. tematycznym, czasowym itp. Oferowane obecnie przez różne banki w Polsce informatyczne systemy obsługi spełniają powyższe zadania. Jednak postęp w zakresie rozwoju tych produktów jest bardzo szybki. Należy się spodziewać , że równolegle z rozszerzaniem się zastosowania cash pooling'u będą wprowadzane odpowiednie rozwiązania techniczne. Pozwoli to na uzyskanie stosującym cash pooling nie tylko oszczędności, ale też wpłynie na poprawę sprawności oraz zwiększenie bezpieczeństwa w zarządzaniu środkami finansowymi.

Praktyczne zastosowanie cash pooling`u

Duże korporacje utrzymują duże ilości środków pieniężnych zasadniczo z dwóch powodów:

1. utrzymywanie gotówki na nieoprocentowanych kontach jest formą zapłaty za usługi świadczone przez banki na rzecz firm,

2. duże firmy często dysponują dosłownie setkami kont prowadzonych w dziesiątkach banków; czasami więc bardziej opłaca się pozostawić niezagospodarowaną gotówkę na części tych kont niż codziennie monitorować każde z nich i składać polecenia przelewów międzybankowych.

Dobry system zarządzania środkami pieniężnymi wymaga pewnej centralizacji działań. Firma nigdy nie osiągnie wymaganego poziomu gotówki jeżeli poszczególne przedsiębiorstwa należące do grupy kapitałowej samodzielnie będą decydowały o wykorzystaniu własnych środków. Każdy dyrektor finansowy holdingu chce uniknąć sytuacji, w której jedna z firm zależnych lokuje wolne środki, podczas gdy inne podmioty zależne zaciągają oprocentowane pożyczki. Nawet w przedsiębiorstwach o wysokim stopniu decentralizacji istnieje zwykle pewien centralny system kontroli poziomu środków pieniężnych oraz wspólne procedury utrzymywania kontaktów z bankami.

Przykładem firmy, która wykorzystała system cash pooling`u do płacenia dostawcom jest General Motors Corporation. GM wykorzystuje osiem banków w całym kraju, co pozwala nie tylko na przyspieszenie wypłat, lecz także na zmniejszenie niepewności uzyskania płatności. Korzyści płynące z zastosowania systemu są odnotowywane zarówno przez GM, jak i przez dostawców dzięki zmniejszeniu niezbędnego salda środków pieniężnych na rachunkach każdej ze stron. Elektroniczny system wypłat jest ceniony szczególnie przez dostawców, gdyż dzięki niemu znacznie zmniejszyła się wielkość przeterminowanych należności od GM, co oczywiście jest istotne w przetargach na dostawy dla tej firmy.

Cash pooling znajduje się w grupie produktów Deutsche Bank Polska S.A. Bank ten ma bardzo bogate doświadczenie w obszarze zarządzania środkami pieniężnymi przedsiębiorstw. Specjaliści pomagają w określeniu możliwości technicznych i przezwyciężaniu ograniczeń prawnych związanych z cash pooling`iem, proponując produkty dostosowane do specyfiki działalności firmy, ułatwiające zarządzanie środkami pieniężnymi. Projektują oni również indywidualne rozwiązania informatyczne gwarantujące automatyczną realizację płatności masowych (np. płace pracowników), realizację masowych poleceń zapłaty, zarządzanie operacjami dokumentowymi handlu zagranicznego (Global Trade Management).

Polecenie zapłaty jako forma rozliczeń przynosi wiele korzyści dla obu stron - dłużnika i wierzyciela. Poprawa płynności, szybszy dostęp do środków pieniężnych, uproszczenie procedur zarządzania należnościami oraz szereg innych korzyści ekonomicznych to zalety tej formy rozliczeń dla klientów Deutsche Bank Polska S.A.. Kontrahenci natomiast zostają odciążeni od obowiązku pamiętania o terminie płatności rachunków oraz konieczności poniesienia opłat z tym związanych, oszczędzając jednocześnie czas. Po okresie implementacji odrębnego systemu teleinformatycznego dedykowanego obsłudze masowych transakcji typu poleceń zapłaty, Deutsche Bank Polska S.A. doskonali systemy przetwarzania danych zwiększając szybkość oraz niezawodność i bezawaryjność działania.

Cash pooling oferowany przez Deutsche Bank Polska S.A. umożliwia najbardziej efektywne wykorzystanie wolnych środków pieniężnych, kontrolę płynności i zredukowanie kosztów związanych z jej zarządzaniem. Ze względu na ograniczenia prawne, Deutsche Bank Polska S.A. proponuje konsolidację sald (cash concentration) na rachunkach jednej osoby prawnej, zaś rozproszenie odsetek (notional pooling) dla wielu podmiotów prawnych. Rozwiązania proponowane przez Bank umożliwiają obniżenie kosztów finansowania i optymalne wykorzystanie środków pieniężnych, gwarantując jednocześnie pełną czytelność przepływów finansowych.

Cash pooling w Raiffeisen Bank Polska S.A. to następujące produkty:

• zero balancing - zapewnia codzienne automatyczne wyrównywanie sald na poszczególnych subkontach do zera; zerowanie odbywa się za pomocą transferów dokonywanych w ciężar lub na dobro wybranego rachunku głównego, w ten sposób odsetki naliczane są od salda zbiorczego i osiągają optymalną wysokość dla całej grupy rachunków,

• funds concentration - umożliwia koncentrację funduszy na wybranym rachunku głównym za pomocą codziennych automatycznych transferów z poszczególnych subkont,

• interest compensation - oferowany dla firm powiązanych kapitałowo, umożliwia naliczenie odsetek dla grupy rachunków w optymalnej wysokości

Por. M. Dobija, Rachunkowość zarządcza i controlling, Wydanie II, PWN, Warszawa 1999, s.239

Ibidem, s.55

M. Sierpińska, D. Wędzki, Zarządzanie płynnością...; op.cit., s. 184

D. Zarzecki, Zarządzanie finansami. Współczesne tendencje w teorii i praktyce. Tom II, Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej Kołobrzeg, 2-4 marca 2000r, s.97

M. Sierpińska, D. Wędzki, Zarządzanie płynnością finansowa w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s.125

J. Coyle, E. Bardi, C. Langley Jr, Zarządzanie logistyczne, PWE, Warszawa 2001, s.693

B. Gup, Principles of Financial Management, John Wiley and Sons, New York 1985, s. 434

R. Brealey, C. Myers, Principies of Corporate Finance, McGraw-Hill Book Company 1988, s. 725

R. Brealey, C. Myers, op. cit., s. 725, obszerne omówienie podstaw polityki kredytowej znajduje się w artykule D. Wędzki, Podstawy kształtowania polityki kredytowej w przedsiębiorstwie, „Gospodarka Materiałowa i Logistyka”, art. w druku

opracowanie własne na podst. R. Neveu, op. cit., s. 184

L. Bernstein, Financial Statement Analysis, op.cit., s. 457

Por. S. Block, G. Hirt, Foundations of Financial Management, op.cit., s. 218

B. Gup, Principles of Financial Management, op. cit., s.433

opracowanie w³asne na podst. R. Brealey, C Myers, op. cit., s. 725; K. Parkinson, J. Kallberg, op. cit., s. 195; P. Kirkman, op. cit., s. 194, 64, 148, 73 i 71; L. Bernstein, op. cit., s. 97; L. Mian, C. Smith, Accounts Receivable Management Policy: Theory and Evidence, „Journal of Finance” 1992, nr 1

L. Stecki, Faktoring w praktyce bankowej, Dom Organizatora TNOiK, Toruń 1995, s. 52

Faktoring wciąż mało popularny, Gazeta Finansowa, 29.03-4.04 2003,

J. Majewski, M. Michalski, Ochrona obrotu wekslowego i czekowego, „Rzeczpospolita” 1995, nr 148

W. Jaślan, Poręczenie wekslowe, „Gospodarka Materiałowa i Logistyka” 1994, nr 6

R. Sadlik, Zalety poręczenia wekslowego, „Rzeczpospolita” 1995, nr 193

Z. Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, Poltext, Warszawa 1992, s. 96

G. Szustak, Gwarancje i poręczenia bankowe, „Przegląd Organizacji” 1993, nr 8

Kredyty, praca zbiorowa pod red. A. Rymka, Twiger, Warszawa 1993, s. 61

J. Brol, Zabezpieczenie i egzekucja wierzytelności pieniężnych, CIM, Warszawa 1994, s. 11

K. Łabenda, A. Kowalski, Aby kontrahent zapłacił, Info-Trade, Gdańsk 1992, s. 103

J. Brol, op.cit., s. 77

J. Brol, Zabezpieczenie i egzekucja, op.cit., s. 43

T. Wiślicki, Kompensata wzajemnych należności i uproszczenie rozliczeń. „Monitor Rachunkowości i Finansów” 2003, nr 5

Art.85 Prawa upadłościowego i naprawczego (Dziennik Ustaw 2003, nr 60, poz. 535

L. Mazur, Netting jako forma płatności w korporacjach międzynarodowych, „Monitor Rachunkowości i Finansów”, 2004, nr 7-8, s. 79.

www.coprocess.com/experts_intro.html

L. Mazur. Netting jako forma, op. cit.

P. Czapliński, Netting jako nowoczesne narzędzie zarządzania płynnością finansową w przedsiębiorstwie, AE Kraków, 2005, s.31( materiały powielone)

A.J.Goldie, Netting: the corporate intranet as treasury tool, “Treasury Management International”, maj 2000

G. Lambe, Netting moves up, „The Banker”, Październik 2002

L. Mazur, Netting jako forma.. op. cit.

H. Hough, Zarządzanie finansami, Wyd. Marbig, Warszawa 1991, s. 71

V. Jog, C. Suszyński, Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa, CIM, Warszawa 1993, s. 193

Poradnik Gazety Prawnej 2000 nr 48 s.29

J.Kubiak,Możliwości krótkoterminowego finansowania przedsiębiorstwa,Zeszyty Naukowe AE Poznań 1998 nr 264 s.121

J.Kubiak,W.L.Jaworski, Z.Krzyżkiewicz,B.Kosinski - Banki, rynek,operacje,palityka. Warszawa 1998 s.114

W.Bień, Zarządzanie finansami s.166

T.Wyszomirski, Kredyty bankowe, Poradnik praktyczny klienta, CIM, Warszawa 1992 s.33

Tamże s.33

Z teori i praktyki finansów, Praca zbiorowa Pod red. S. Owsiaka, Wyd. AE w Krakowie; Kraków 1998, s. 14

Fedorowicz Z. Finanse przedsiębiorstwa, Wyd. Poltext Wrocław 1999, s. 37.

Sierpińska M. Jachna T Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych, PWN Warszawa 1995, s.178.

Jaworski W.L. Bankowość, Wyd. Poltext, Warszawa 2000, s.90

Jaworski W.L. Bankowość, Wyd. Poltext Warszawa 2000, s.90.

Sierpińska M. Jachna T. Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych, WN PWN, Warszawa 2004.

Jaworski W.L. Krzyżkiewicz Z. Krosiński B. Banki, Wyd. Poltext Warszawa 1997, s. 139

Ustawa z dnia 31.01.1989 O opłacie skarbowej Dz.U.4 poz 23 (wraz z późniejszymi zmianami).

C. Mesjasz Determinanty i modele procesów nedocjacji kredytowych pomiędzy bankiem a przedsiębiorstwem, Wyd. AE w Krakowie, Kraków 2000; s.39.

Wilco Dado w „Cash Pooling and Netting” NIBE Amsterdam 1993

Sherin Elwy, “Product Manual for Pooling and Zero Balancing” GCMS 1994 r.

Paula L. Green, „E - Finance Business Models Envolve” Global Finance - March 2001r.

Shree de Cowny, „Banking Technology Special”, 1998 r.

Shree de Cowny, „Banking Technology...”, op.cit.

www.db.com.pl/left3q.htm

www.reb.pl/przedsiębiorstwa/zarządzaniep.html

1

Sherin Elwy, “Product Manual for Pooling and Zero Balancing” GCMS 1994 r.

Paula L. Green, „E - Finance Business Models Envolve” Global Finance - March 2001r.

Shree de Cowny, „Banking Technology Special”, 1993 r.

Shree de Cowny, „Banking Technology...”, op.cit.

www.db.com.pl/left3q.htm

www.reb.pl/przedsiębiorstwa/zarządzaniep.html

EMISJA KRÓTKOTERMINOWYCH PAPIERÓW DŁUŻNYCH JAKO SPOSÓB POZYSKANIA KAPITAŁU OBCEGO.

Pozyskanie krótkoterminowego kapitału obcego przez emisję papierów komercyjnych jest dla przedsiębiorstwa alternatywą korzystania z kredytu obrotowego. W ostatnich latach, po kryzysach rosyjskim i azjatyckim a także bardziej lokalnych tureckim i argentyńskim instytucje finansowe znacznie zaostrzyły kryteria udzielania kredytów. Kryzysy te spowodowały wiele bankructw przedsiębiorstw a przez to i znaczne straty banków zaangażowanych w finansowanie ich działalności. Ponieważ polski system bankowy w blisko 70% należy do dużych międzynarodowych instytucji finansowych, również bardzo szybko do funkcjonujących na naszym rynku banków dotarły i zostały zastosowane bardziej rygorystyczne kryteria kredytowania przedsiębiorstw. Poza tym problemy polskiej gospodarki: znaczny odsetek złych kredytów, pogorszenie się sytuacji finansowej firm oraz wysoki koszt kapitału, przyczyniły się do przyspieszenia rozwoju rynku krótkoterminowych papierów dłużnych. Pięciu największych organizatorów a zarazem agentów emisji opanowało blisko trzy czwarte rynku, są to Bank Handlowy w Warszawie SA, ING Bank Śląski SA, BRE SA, PEKAO SA i PKO BP.

Krótkoterminowe papiery dłużne , nazywane też papierami komercyjnymi (commercial papers) należą do segmentu rynku pieniężnego, na którym przedmiotem obrotu są instrumenty finansowe o terminach zapadalności nie dłuższych niż jeden rok. Papiery te mogą być emitowane przez przedsiębiorstwa z różnych sektorów, w tym z sektora finansowego (pośrednictwo finansowe, banki). Commercial papers są jako źródło pozyskania kapitału obcego, alternatywą dla pożyczek i kredytów z jednej strony, z drugiej zaś jako instrumenty rynku pieniężnego pozwalają na korzystne lokowanie wolnych środków inwestorom.

Krótkoterminowe papiery dłużne są emitowane głównie przez przedsiębiorstwa posiadające określoną pozycję rynkową i wysoki standing finansowy. Ponieważ istotą emisji jest zorganizowanie przepływu środków pieniężnych od inwestorów do emitentów zwykle rolę organizatora a później kreatora rynku wtórnego pełni bank lub w przypadku emisji o znacznej wartości- grupa banków.

Rynek papierów komercyjnych funkcjonuje w Polsce od 1992 roku, niestety jednak nie powstał jeszcze jednolity akt prawny, który od początku do końca regulowałby zasady ich emisji i obrotu. Aktualnie konstrukcja prawna każdego programu uzależniona jest od jego organizatora. Banki stosują różniące się od siebie rozwiązania co wynika z kilkuletnich doświadczeń i prób znalezienia i doboru cech instrumentów nie będących w sprzeczności z polskim prawem.

Znajdujące się aktualnie w obrocie na polskim rynku pieniężnym obligacje, weksle i inne papiery komercyjne są oferowane i nabywane jako forma wierzytelności i spełniają bardzo podobne funkcje. Ta różnorodność wynika z faktu, że emisję tych papierów regulują głównie:

1. Prawo wekslowe z 28 kwietnia 1936 r.

1. Kodeks Cywilny z 23 kwietnia 1964 r.

1. Ustawa o Obligacjach z 29 czerwca 1995 r.

Najczęściej na polskim rynku finansowym spotykanymi papierami komercyjnymi są weksle i obligacje. Konstrukcja prawna weksla jako papieru komercyjnego jest bardzo popularna. Jego treścią zgodnie z prawem wekslowym jest przyrzeczenie bezwarunkowej zapłaty sumy wekslowej w określonym terminie przez wystawcę. Zaletą tej formy krótkoterminowego instrumentu dłużnego jest szybkość i pewność egzekucji długu a także równoczesne wyłączenie spod rygorów Prawa o publicznym obrocie papierami wartościowymi (ustawa z 21.08.1974 r.) i możliwość kierowania emisji do nieograniczonego kręgu inwestorów.

Popularną formą commercial papers są też obligacje. W tym przypadku gwarancja spłaty długu nie jest aż tak silna i prawnie zabezpieczona w związku z czym forma ta popularna jest głównie wśród dużych i dobrych przedsiębiorstw lub też oddziałów czy jednostek zależnych znanych firm i koncernów międzynarodowych. Stosunkowo łatwiej i znacznie taniej pozyskać mogą środki na rynku duże firmy posiadające dobrą pozycję rynkową lub uwzględniane w odpowiedni sposób w ratingach międzynarodowych lub nawet lokalnych agencji ratingowych.

Dodatkowo na możliwość i warunki plasowania emisji ma też wpływ sposób jej zabezpieczenia (lub jego brak). Najczęściej jeśli jest ono stosowane, przybiera formę:

• poręczenia weksli przez właściciela - spółkę matkę,

• poręczenia spłaty zobowiązań z tytułu wyemitowanych obligacji również przez właściciela - spółkę matkę,

• przyrzeczenia przez bank (banki), najczęściej agentów programu objęcia części lub całości emisji za określoną dodatkową opłatę lub po określonej wyższej niż obowiązyjąca na rynku cenie, jest to tzw. underwritting.

Na rynku polskim znane są również inne formy krótkoterminowych papierów dłużnych np. bony komercyjne, bony handlowe, bony inwestycyjne. Bez względu na konstrukcję prawną commercial papers, charakteryzują się one pewnym zestawem uniwersalnych właściwości wspólnych:

• mają krótki (zwykle 1-3 miesiące - max. do 1 roku) termin zapadalności,

• są uruchamiane i plasowane w transzach w ramach i do wysokości programu emisji,

• ryzyko zakupu wiąże się z oceną sytuacji finansowej emitenta,

• istnieje możliwość obrotu na rynku wtórnym,

• przeznaczenie środków pozyskanych w wyniku emisji nie podlega specjalnym ograniczeniom, nie wymaga dokładnego określenia.

Ponadto zależnie od podstawy prawnej emisji a także od opracowanej przez bank - agenta programu konstrukcji można krótkoterminowe instrumenty dłużne rozróżnić i charakteryzować pod kątem następujących cech i parametrów:

1. Oprocentowanie. Istnieją dwa rodzaje papierów komercyjnych:

1. typu dyskontowego, które emituje się po cenie pomniejszonej o odsetki, a wykupuje po cenie nominalnej,

2. typu kuponowego, które emitowane są po cenie nominalnej, a w dniu wykupu dodatkowo oprócz zwrotu kapitału wypłacane są odsetki.

Generalnie dla commercial papers stosowana jest metoda dyskontowa. Kupon stosowany jest częściej w przypadku emisji instrumentów o średnim i długim terminie zapadalności.

2. Wysoki nominał. Emisja adresowana jest do osób prawnych - przedsiębiorstw, funduszy itp., w związku z tym cena jednostkowa papieru praktycznie zawsze jest wyższa niż 100.000,-PLN.

3. Określenie okresu programu. Program najczęściej obejmuje okres do 3 lat (rzadziej powyżej 3 lat) i w trakcie jego trwania emitent ma prawo do plasowania na rynku transz do wysokości ich sumy określonej dla programu.

4. Rolowanie zapadających transz. Jest to możliwość ciągłego korzystania z kapitału bez konieczności jego spłaty w terminie zapadalności poszczególnych transz. Proces ten polega na wykupywaniu przez emitenta konkretnej transzy ze środków pochodzących z emisji następnej przy uwzględnieniu dopłaty wynikającej z wysokości dyskonta lub kuponu. Ta możliwość pozwala (zależnie od długości programu) na wykorzystanie papierów komercyjnych jako źródła finansowania długoterminowego.

5. Forma papieru komercyjnego. Może on mieć postać materialną lub zdematerializowaną (jako zapis elektroniczny /księgowy) i być emitowany z prawem na okaziciela lub jako imienny.

Powodzenie każdej emisji krótkoterminowych papierów dłużnych uwarunkowane jest równoczesnym wystąpieniem zgodności interesów zarówno emitenta, agenta jak i możliwości rynku, czyli gotowości potencjalnych inwestorów do objęcia kolejnych transz. Przeprowadzenie emisji przy założeniu wykonania poszczególnych jej etapów jest korzystne dla wszystkich uczestniczących w niej stron. Proces przygotowania i przeprowadzenia emisji papierów komercyjnych zwykle przebiega w następujący sposób:

1. Przedsiębiorstwo podejmuje decyzję o potrzebie zorganizowania i przeprowadzenia emisji. Wstępnie określona jest wielkość i okres trwania programu oraz ewentualnie rodzaj papierów komercyjnych.

1. Następuje wybór (po rozpisaniu konkursu, rozpatrzeniu ofert) agenta (w przypadku dużych emisji również sub-agentów) emisji.

1. Po wyborze agenta dochodzi do zawarcia wstępnego porozumienia.

1. Na podstawie kryteriów sformułowanych przez agenta emisji, potencjalny emitent udziela informacji i dostarcza materiały potrzebne - wykorzystywane do sporządzenia memorandum informacyjnego.

1. W oparciu o dane zawarte w memorandum agent emisji dokonuje oceny wiarygodności kredytowej emitenta. Agent emisji, chociaż nie odpowiada finansowo za zobowiązania emitenta, oferując jego papiery niejako udziela inwestorom w stosunku do nich swojej rekomendacji.

1. Agent emisji opracowuje warunki wstępne oraz parametry programu.

1. Emitent wraz z agentem w drodze negocjacji ustalają szczegółowe warunki obsługi emisji (warunki finansowe, procedury emisji i rolowania transz, treści i terminy potwierdzeń itp.)

1. Agent emisji oferuje papiery grupie wybranych przez siebie inwestorów. Jest to z reguły kilkanaście do kilkudziesięciu podmiotów (stąd niepubliczny charakter oferty). Zazwyczaj na przedstawioną ofertę odpowiada część potencjalnych inwestorów. Możliwe na tym etapie jest negocjowanie oprocentowania papierów w ramach danej transzy. Często potencjalni inwestorzy sami zwracają się do agenta emisji w poszukiwaniu atrakcyjnej lokaty. W przypadku zawarcia transakcji agent odpowiada za przepływ dokumentacji, zgodnej z przyjętą w umowach formą np:

• formularz propozycji nabycia,

• zgłoszenie zamówienia,

• potwierdzenie zawarcia transakcji - emisji, wykupu lub objęcia transzy z określeniem jej parametrów.

Proces przygotowania i uruchomienia programu emisji trwa zwykle kilka tygodni. Kolejne transze w ramach uruchomionego programu emitowane są zazwyczaj dwa dni po powiadomieniu agenta o zamiarze wyemitowania transzy i ustaleniu jej warunków (oprocentowanie, okres). Ponieważ ustalenie oprocentowania transzy jest transakcją SPOT, i wiąże się z notowaniami WIBOR i WIBID na rynku międzybankowym wyprzedzenie dwudniowe jest obowiązującym standardem. Papiery komercyjne najczęściej są zapisywane na rachunkach papierów wartościowych prowadzonych przez agenta emisji. Nie jest to jednak specjalny wymóg prawny, zdaża się że papiery te trafiają do inwestorów w formie świadectw depozytowych lub dokumentów papierów komercyjnych.

Generalnie pozyskanie kapitału obcego przez emisję krótkoterminowych papierów dłużnych, z finansowego punktu widzenia, jest porównywalne lub nieco tańsze od korzystania z kredytu krótkoterminowego. Jednak przeprowadzenie programu wiąże się z poniesieniem pewnych kosztów zarówno zmiennych wynikających z wielkości emisji i oprocentowania na rynku, jak i stałych są to np:

1. Koszty proporcjonalne do wielkości emisji:

• oprocentowanie (zazwyczaj niższe od oprocentowania kredytów), zależne od wysokości rynkowych stóp procentowych, bieżącej płynności rynku, wielkości emisji - transz, pozycji emitenta (sytuacja finansowa, pozycja rynkowa itp.) i rodzaju zabezpieczenia emisji.

• prowizja za plasowanie emisji,

• opłata skarbowa (w przypadku weksli).

1. Koszty stałe związane z programem emisji:

• prowizja banku za przygotowanie i organizację emisji,

• koszt sporządzenia memorandum informacyjnego,

• inne prowizje np. dla agencji ratingowej,

• prowizja za przyrzeczenie objęcia części lub całości emisji w przypadku trudności z uplasowaniem na rynku (underwritting).

Możliwość emisji i uczestniczenia w obrocie papierami komercyjnymi stwarza wiele korzyści podmiotom działającymi na rynku finansowym. Emitenci mają możliwość pozyskania środków finansowych w stosunkowo krótkim czasie po koszcie niższym niż koszt kredytu bankowego. Podstawową zaletą commercial papers jest oprócz szybkości pozyskania i niższego kosztu kapitału również stosunkowo proste procedury organizacji emisji i obrotu, często brak konieczności ustanawiania specjalnych zabezpieczeń oraz możliwość rolowania a przez to korzystania z finansowania w długim okresie. Ostatecznie emisja tych walorów przyczynia się do wzmocnienia pozycji firmy na rynku i może być elementem jej promowania. Inwestorzy odnoszą korzyści z zakupu krótkoterminowych papierów dłużnych dzięki temu, że obejmują płynny i wysoko rentowny instrument. Banki natomiast mają możliwość rozszerzenia swojej oferty usług, umocnienia pozycji rynkowej oraz uniknięcia ryzyka jakie występuje w przypadku udzielania kredytów (z tytułu zaangażowania własnego kapitału).

Niestety, atrakcyjna rentowność commercial papers wynika ze stosunkowo wysokiego ryzyka związanego z wątpliwościami czy emitent będzie terminowo i zgodnie z przyjętymi warunkami realizować swoje zobowiązania. Głównym problemem są w tym przypadku sposoby minimalizowania ryzyka inwestorów. Starają się oni ograniczać je przez zawieranie transakcji na krótkie terminy lub wymaganie od emitentów posiadania tzw. alternatywnych źródeł płynności, czy też dodatkowych zabezpieczeń. Do takiej sytuacji przyczyniły się przypadki nie wykupienia papierów dłużnych w terminie przez np. Uniwersal S.A., Swarzędz S.A. Espebepe S.A. i ŁDA S.A., co było spowodowane problemami tych spółek z utrzymaniem płynności finansowej i naraziło inwestorów na straty. Te przypadki niewątpliwie zmniejszyły zaufanie do takiej formy inwestowania i poddały w wątpliwość rolę Giełdy Papierów Wartościowych jako wyznacznika i gwaranta stabilności sytuacji finansowej notowanych na niej spółek. Czynnikiem, który niewątpliwie przyczyniłby się do rozwoju rynku papierów komercyjnych byłoby upowszechnienie ratingu. Uwiarygodnienie emisji przez rating wpłynęłoby na poprawę płynności waloru ponieważ obowiązuje on przez cały czas istnienia papieru na rynku i odzwierciedla zmiany sytuacji emitenta. Obecnie rating nie jest warunkiem koniecznym powodzenia emisji, ale gdy na rynku znajdzie się kilka tysięcy emitentów stanie się on zapewne niezbędnym elementem każdego programu.

Dzięki zastosowaniu emisji krótkoterminowych papierów dłużnych przedsiębiorstwo w pewnym stopniu uniezależnia się od kredytu bankowego. Jest to alternatywne dla kredytu źródło pozyskania kapitału obcego i najczęściej stanowi uzupełnianie potrzeb kapitałowych przedsiębiorstwa. Ponadto pozwala na dywersyfikację źródeł długu, przez co wpływa na elastyczność jego struktury i poprawę bezpieczeństwa finansowego emitenta.

Sekurytyzacja aktywów - możliwości zastosowania jej w przedsiębiorstwie

Przedsiębiorstwa potrzebujące kapitału poszukują różnych możliwości jego pozyskania. Jednym ze sposobów pozyskania środków na finansowanie zarówno bieżącej działalności operacyjnej jak i działalności rozwojowej jest sekurytyzacja aktywów. Obejmuje ona w swej konstrukcji rozwiązania zaczerpnięte z rynku kredytowego, pieniężnego oraz kapitałowego. Na rynku europejskim jest to stosunkowo młoda technika stosowana zaledwie kilkanaście lat. Powstała ona 30 lat temu w Stanach Zjednoczonych i nadal dynamicznie się rozwija. Z dotychczasowych doświadczeń dotyczących zastosowań sekurytyzacji na wielu rynkach finansowych krajowych i zagranicznych wynika, iż proces zamiany aktywów na papiery wartościowe określane najczęściej mianem ABS (Asset Backed Securities) implikuje określone, liczne korzyści zarówno dla przedsiębiorstw - inicjatorów emisji - jak i dla potencjalnych inwestorów nabywających papiery dłużne.

Istota sekurytyzacji

Sekurytyzacja aktywów polega na emisji papierów wartościowych, najczęściej obligacji lub krótkoterminowych papierów dłużnych zabezpieczonych na strumieniach gotówki generowanych przez różne, sekurytyzowane typy aktywów. Inaczej ujmując proces sekurytyzacji umożliwia zamianę wybranych grup aktywów ( najczęściej należności ) w których zamrożona jest gotówka, na aktywa generujące gotówkę, którą można wykorzystać do finansowania działalności przedsiębiorstwa. Sekurytyzacja jest więc sposobem przepływu środków pomiędzy jednostkami wykazującymi ich nadwyżkę a podmiotami wykazującymi ich niedobór. Jest to zatem sposób bezpośredniego pozyskiwania kapitałów na rynkach finansowych w drodze emisji papierów z pominięciem tradycyjnego finansowania pośredniego czyli kredytowania ze strony tradycyjnych pośredników instytucjonalnych, banków lub innych instytucji finansowych. J. Kravitt określa sekurytyzację „jako wyrafinowaną kompilację umiejętnego wykorzystania ugruntowanej i podpartej praktyką wiedzy na temat spodziewanego finansowego zachowania konkretnych aktywów, konfrontowanej z wiedzą dotyczącą możliwego finansowego zachowania kreatora tych aktywów oraz starannie wyselekcjonowanych struktur, które pozwolą efektywniej finansować te aktywa.” Takie ujęcie sekurytyzacji dobrze oddaje istotę tego procesu i wskazuje na różnorodność rozwiązań w tym obszarze stosownie do inwencji kreatora aktywów.

Uwzględniając tak szerokie określenie sekurytyzacji można wyróżnić różne jej formy. W literaturze powszechnie wymienia się dwie jej formy:

- sekurytyzację pierwotną (nieustruktyryzowaną),

- sekurytyzację wtórną (ustruktyryzowaną, właściwą).

Sekurytyzacją pierwotną określa się finansowanie działalności przedsiębiorstwa poprzez emisję papierów dłużnych -obligacji i innych papierów komercyjnych - plasowanych na rynkach pieniężnym i kapitałowym. Papiery te są zabezpieczone na aktywach przedsiębiorstwa. Pożyczkobiorca uzyskuje w ten sposób potrzebne mu środki bezpośrednio od inwestorów, bez pośrednictwa systemu bankowego. Rolę pośrednika w pozyskiwaniu kapitału odgrywa rynek finansowy, zastępując w tym przypadku wyspecjalizowane instytucje finansowe.

Sekurytyzacja wtórna (właściwa) polega na przekształceniu wyodrębnionej grupy aktywów, w których zamrożona jest gotówka, w papiery wartościowe, mogące stać się przedmiotem obrotu na rynkach finansowych dla uzyskania na nim potrzebnych kapitałów. Do szerokiego grona podmiotów wykorzystujących technikę sekurytyzacji wtórnej należą korporacje międzynarodowe, banki komercyjne, instytucje finansowe, firmy leasingowi, ubezpieczeniowe, linie lotnicze, przedsiębiorstwa telekomunikacyjne i inne przedsiębiorstwa i instytucje..

Sekurytyzacja wtórna jest procesem złożonym wymagającym zaangażowania i współpracy wielu podmiotów. W procesie sekurytyzacji biorą udział takie podmioty jak:

1. przedsiębiorstwo potrzebujące środków czyli inicjator (aranżer, kreator ) transakcji,

2. doradca,

3. administrator procesu,

4. podmiot specjalnego przeznaczenia,

5. partnerzy swapowi,

6. agencje ratingowe,

7. podmioty udzielające zabezpieczeń,

8. powiernik,

9. gwarant i dystrybutor emisji,

10. inwestorzy.

Nie w każdej transakcji sekurytyzacyjnej występują wszystkie wymienione podmioty. Udział poszczególnych uczestników procesu zależy od konkretnego projektu, który musi być prawidłowo zaplanowany, zorganizowany i zrealizowany.

Prześledzimy teraz proces sekurytyzacji określając zadania poszczególnych podmiotów biorących w nim udział. Przedsiębiorstwo(inicjator, aranżer, kreator) , które chce pozyskać środki za pomocą sekurytyzacji aktywów musi posiadać wierzytelności lub inne aktywa mogące generować, dające się przewidzieć w przyszłości, przepływy pieniężne. Następnie powinien dokonać pogrupowania tych aktywów czyli wyodrębnienia z majątku jednorodnych aktywów, mogących stanowić zabezpieczenie emisji i sformułowania z nich pakietów. Teoretycznie mogą to być wszelkie aktywa, z których mogą w przyszłości powstać wpływy gotówkowe, jeśli tylko przyszłe wpływy są wiarygodnie udokumentowane. W ten sposób można sekurytyzować finansowe bądź rzeczowe składniki aktywów trwałych lub mniej płynne składniki aktywów obrotowych jak: zapasy surowców i materiałów przeznaczone do produkcji, produkcję w toku , jeśli tylko jest na nią złożone zamówienie z odpowiednimi klauzulami zapłaty, zmniejszającymi ryzyko jej nieuregulowania. Sekurytyzowane mogą być również należności, które dopiero powstaną w przyszłości.

Inicjator transakcji musi dokładnie określić cele jakie chciałby osiągnąć (bilansowe, podatkowe, regulacyjne) oraz preferencje potencjalnych inwestorów i wymogi stawiane przez różne instytucje biorące udział w transakcji. Wraz z zespołem doradczym dokonuje on wyboru uczestników transakcji, ustala strukturę procesu sekurytyzacji oraz określa rodzaj jednostki emitującej papiery wartościowe. Inicjator bardzo często występuje także w roli administratora procesu sekurytyzacji, czyli podmiotu odpowiedzialnego za administrowanie sekurytyzowanymi aktywami. Prowadzi on wówczas dalsze monitorowanie oraz obsługę spłat zobowiązań swoich dłużników z sekurytyzowanych aktywów aż do zakończenia procesu. Posiadana przez niego wiedza na temat sekurytyzowanych aktywów jest najcześciej podstawą do zlecenia mu wykonanie tej funkcji przez spółkę celową ,której inicjator transakcji sprzedał własność aktywów lub prawa do pożytków przez nie generowanych.

Niekiedy administratorem procesu sekurytyzacji jest wyspecjalizowany podmiot profesjonalnie świadczący usługi, dotyczące administrowania aktywami. Może to być przykładowo bank lub inny podmiot. Takie rozwiązanie przyjmuje się wówczas, gdy inicjator procesu nie ma profesjonalnego przygotowania do wykonywania tej funkcji. Sprowadza się ona do inkasowania należności wynikających z płatności od dłużników, naliczania i inkasowania karnych odsetek w warunkach nieterminowych płatności, alokowania przepływów pieniężnych wygenerowanych przez aktywa bazowe wśród inwestorów, zgodnie ze strukturą terminową wyemitowanych papierów wartościowych.

Podmiotem najbardziej aktywnym wśród wszystkich uczestników transakcji sekurytyzacyjnej jest doradca. Pełni on w tym procesie kluczową rolę, gdyż do jego zadań należy zaplanowanie, organizacja i utworzenie całej struktury sekurytyzacyjnej. Funkcję tą spełnia zazwyczaj wyspecjalizowana duża kancelaria prawnicza albo bank inwestycyjny. Doradca jest podmiotem dającym rękojmię należytego prowadzenia spraw przez jednostkę specjalnego przeznaczenia (SPV). Może on sam utworzyć ten podmiot, aby zapewnić pełną niezależność SPV od inicjatora transakcji. Możliwe jest również rozwiązanie, w którym doradca byłby nabywcą udziałów lub akcji SPV utworzonego przez inicjatora. Umowa o doradztwo jest wówczas połączona z umową sprzedaży akcji czy udziałów spółki specjalnego przeznaczenia. Doradca musi jednak nabyć te akcje jeszcze przed zawarciem umowy sprzedaży aktywów albo umowy kaucji pomiędzy inicjatorem a SPV. Doradca może odegrać szczególną rolę w emisji papierów wartościowych przez SPV. Umowa o doradztwo może przewidywać pełnienie przez doradcę funkcji subemitenta usługowego. W takiej sytuacji nabywa on całość emitowanych papierów wartościowych od emitenta w celu dalszego zbycia ich inwestorom. Emitent uzyskuje wówczas środki finansowe pochodzące z całej emisji od ręki a doradca zbywa zakupione papiery w najbardziej dogodnym, z punktu widzenia sytuacji rynkowej, momencie. Możliwe jest również przyjęcie takiego rozwiązania ,że doradca staje się subemitentem inwestycyjnym. Nabywa on wówczas na własny rachunek całość lub część walorów danej emisji, na które nie złożono zapisów w okresie subskrypcji.

Kolejnym podmiotem zaangażowanym w proces sekurytyzacji jest emitent czyli podmiot specjalnego przeznaczenia. Jest to zazwyczaj spółka celowa ( Special Purpose Vehicle - SPV, Specjal Purpose Company - SPC, Specjal Purpose Entity - SPE) utworzona przez inicjatora lub doradcę specjalnie i wyłącznie na potrzeby sekurytyzacji. Rola SPV sprowadza się do dwóch głównych czynności:

• zakupu określonego w dokumentacji emisyjnej, zbadanego pakietu aktywów bazowych od kreatora procesu, które będą stanowić zabezpieczenie papierów dłużnych,

• emisji papierów wartościowych opartych na sekurytyzowanych aktywach, które posłużą jako zabezpieczenie ich obsługi i wykupu od inwestorów.

Zakres działalności spółki celowej powinien być ściśle ograniczony, aby zapobiec powstawaniu roszczeń wobec niej ze strony osób innych niż nabywcy wyemitowanych papierów. Umowne zawężenie obszaru działalności, w którą może się angażować SPV, osiągane jest poprzez zawarcie standardowych klauzul kontraktowych w dokumentacji emisyjnej przeznaczonej dla inwestorów, jak i w samym statucie spółki. Zakazują one podmiotowi specjalnego przeznaczenia prowadzenia innych rodzajów działalności niż nabycie, posiadanie, czy finansowanie aktywów poprzez emisję papierów wartościowych bazujących na nich. Nie może on zatem angażować się w inne działania o wysokim ryzyku, jak zawieranie umów nie związanych z transakcją.

Spółka celowa jest więc z jednej strony odpowiedzialna za nabycie aktywów będących przedmiotem transakcji od inicjatora procesu, z drugiej zaś za wykonanie zobowiązań na rzecz końcowych inwestorów - nabywców instrumentów sekurytyzacyjnych. Przeniesienie aktywów bazowych na podmiot SPV powoduje wyłączenie lub ograniczenie ryzyka upadłości pierwotnego wierzyciela - kreatora procesu. Podstawową zasadą obowiązującą przy tworzeniu podmiotu specjalnego przeznaczenia jest więc eliminacja okoliczności mogących wpłynąć na upadłość emitenta. Stąd SPV nie może być własnością podmiotu posiadającego wierzytelności, ani nie może być bezpośrednio czy pośrednio przez niego kredytowana. W przeciwnym przypadku inwestor kupujący papiery wartościowe emitowane przez spółkę celową poniósłby podwójne ryzyko - niewypłacalności dłużników od których odzyskuje się gotówkę oraz bankructwa podmiotu pierwotnego wierzyciela, który sprzedał te wierzytelności spółce specjalnego przeznaczenia. Ryzyko emitowanych przez SPV papierów ogranicza się jedynie do ryzyka nabywanych należności, jeśli te stanowią ich zabezpieczenie. Ograniczenie ryzyka papierów dłużnych następuje również poprzez dobór formy prawnej spółki specjalnego przeznaczenia. W warunkach polskich powinna to być spółka kapitałowa; spółka akcyjna lub spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Zobowiązania spółki muszą być oddzielone od zobowiązań wspólników dlatego SPV nie może mieć formy spółki cywilnej , jawnej lub komandytowej. W różnych państwach dobór formy prawnej spółki celowej rozwiązano inaczej i zależy on od rodzaju emitowanych papierów dłużnych.

Emitowane papiery dłużne narażone są na rynku finansowym na ryzyko stopy procentowej oraz ryzyko kursów walutowych. Spółka celowa może jednak przenieść to ryzyko na stronę trzecią poprzez zawarcie umowy swapowej precyzującej warunki wymiany przyszłych płatności według wcześniej określonych zasad. SPV decyduje się zazwyczaj na zastosowanie swapu stopy procentowej i swapu walutowego. Umowy spawowe zawiera z partnerem posiadającym stosunkowo wysoką wiarygodność kredytową, aby nie obniżać ratingu transakcji sekurytyzacyjnej.

Jak podkreślono wcześniej SPV jest powoływana tylko do emitowania i obsługi emisji papierów wartościowych opartych na wybranej grupie aktywów. Ewentualni inwestorzy muszą więc być pewni, że zakupione przez nich walory sekurytyzacyjne obarczone są niskim ryzykiem niewykupienia ich. W celu uwiarygodnienia procesu sekurytyzacji wyspecjalizowane agencje ratingowe przyznają rating wyemitowanym papierom wartościowym. W przypadku plasowania emisji na światowych rynkach finansowych, niezbędne jest uzyskanie ratingu od uznanej międzynarodowej agencji przyznającej takie oceny. Rating w procesach sekurytyzacji nadawany jest tylko na żądanie poszczególnym emisjom dłużnych papierów wartościowych, nie otrzymuje go natomiast emitent. Instrumenty finansowe tego samego emitenta mogą otrzymać, w zależności od ich charakterystyk inwestycyjnych, różne oceny. Aby móc poprawnie ocenić ryzyko emisji papierów sekurytyzacyjnych agencje ratingowe muszą mieć wgląd w bieżącą dokumentację ocenianej emisji i wiedzieć o wszelkich znaczących wydarzeniach mających z nią związek. Agencje ratingowe nadając ocenę papierom emitowanym w procesie sekurytyzacji aktywów, pełnią na rynku finansowym wiele ważnych i niezbędnych dla jego prawidłowego i efektywnego działania funkcji:

• są źródłem wiarygodnych informacji i danych dotyczących ryzyka kredytowego danej emisji,

• standaryzując ryzyko inwestycyjne, ułatwiają inwestorom konstrukcję optymalnego portfela,

• dostarczając obiektywnej, wiarygodnej oceny jakości konkretnej emisji papierów wartościowych, obniżają koszt uzyskania tego typu informacji, niezbędnych dla podjęcia decyzji inwestycyjnej,

• sprzyjają płynności rynków finansowych,

• tworząc oceny ratingowe, umożliwiają inwestorom porównanie ryzyka kredytowego związanego z różnymi instrumentami finansowymi, a tym samym żądanie odpowiedniego wynagrodzenia - w ten sposób promują efektywność i przejrzystość rynku,

• eliminując luki informacyjne, wprowadzają pewność na rynek finansowy, wpływając pozytywnie na jego dalszy rozwój,

• obniżają koszt pozyskania kapitału dla jednostek posiadających silną i ugruntowaną kondycję finansową,

• umożliwiają porównanie emisji w skali światowej, niezależnie od przynależności długu do branży lub kraju,

• antycypują możliwości pogorszenia się lub poprawy parametrów inwestycyjnych długu,

• ułatwiają organom ustawodawczym kształtowanie oraz wprowadzanie przepisów prawnych ograniczających poziom dopuszczalnego ryzyka kredytowego dla wybranych instytucji, takich jak fundusze emerytalne, instytucje ubezpieczeniowe oraz banki.

Nadanie oceny ratingowej walorom finansowym emitowanym w trakcie procesu sekurytyzacji wymaga dokładnego i szczegółowego badania obszarów, które potencjalnie mogą być źródłem zakłóceń. Są to: działalność aranżera transakcji, jakość aktywów mających stanowić zabezpieczenie papierów, określenie rodzajów i poziomu wymaganego wsparcia kredytowego oraz przeprowadzenie analizy prawnej i strukturalnej całej transakcji.

Analiza prawna i strukturalna przeprowadzana jest na etapie końcowym przyznania oceny ratingowej. W jej ramach badane są trzy typy ryzyka transakcji:

• Ryzyko strukturalne - ocenia się tu konstrukcję transakcji, a także wszystkie typy i poziomy zabezpieczeń ustanowionych dla konkretnej transakcji sekurytyzacyjnej oraz kolejność ich uruchamiania.

• Ryzyko prawne - w ocenie tego ryzyka określa się prawdopodobieństwo niewypłacalności któregokolwiek z podmiotów uczestniczących w transakcji Ustala się także poziom ochrony interesów inwestorów, rozumiany jako zapewnienie pierwszeństwa zaspokojenia roszczeń przed innymi wierzycielami, jeżeli doszłoby do niewypłacalności lub bankructwa którejkolwiek ze stron transakcji.

• Ryzyko stron trzecich - ustala się dokładną rolę w programie sekurytyzacji poszczególnych podmiotów uczestniczących w tym programie i bada się je pod kątem warunków ich funkcjonowania oraz wiarygodności kredytowej. Czynniki te mogą bowiem istotnie wpływać na ryzyko całej transakcji. Wszystkie agencje ratingowe wymagają, aby podmioty uczestniczące w transakcji posiadały wiarygodność gwarantującą jej powodzenie. Podmioty udzielające zewnętrznych zabezpieczeń kredytowych muszą posiadać rating co najmniej na poziomie ratingu emisji. W literaturze podkreśla się, że papiery wartościowe oparte na aktywach są na tyle bezpieczne, na ile bezpieczne jest najsłabsze ogniwo całej struktury sekurytyzacyjnej. Zgodnie z teorią najsłabszego ogniwa uzyskany rating emisji nie może być wyższy niż rating najsłabszego ogniwa procesu sekurytyzacji.

Uzyskanie ratingu inwestycyjnego może mieć kluczowy wpływ na sukces uplasowani emisji na rynku finansowym. Rating długu odgrywa bowiem decydującą rolę w procesie wyceny emitowanych papierów wartościowych. Im wyższa jest ocena instrumentów finansowych tym niższe są koszty pozyskania tą drogą kapitałów.

Głównym zabezpieczeniem wyemitowanych w transakcji sekurytyzacyjnej papierów wartościowych są przyszłe strumienie gotówki generowane przez aktywa, na których papiery te bazują. W większości przypadków jest to niewystarczające dla skutecznego uplasowania walorów na rynku. Potrzebne są dodatkowe zabezpieczenia. Stąd w ramach procesu sekurytyzacji zawierane są umowy mające na celu ograniczenie ryzyka i polepszenie jakości aktywów bazowych. Aktywa te są bowiem narażone na ryzyko kredytowe polegające na zaniechaniu przez dłużnika spłat całości lub części długu, ryzyko płynności wynikające z opóźnień wpłat przez dłużników oraz ryzyko reinwestycji kwot odzyskanych od dłużników. Wpływy należności od dłużników nie pokrywają się z czasem wypłat odsetek lub okresem wykupu papierów od inwestorów. W tym czasie środki pieniężne są inwestowane. Spadek rynkowych stóp procentowych stwarza zagrożenie uzyskania niższych dochodów finansowych z reinwestowanych środków, a tym samym braku lub niewystarczającej ilości funduszy niezbędnych do zaspokojenia roszczeń inwestorów. W praktyce istnieje szerokie spektrum dodatkowych zabezpieczeń poprawiających jakość sekurytyzowanych aktywów. Mogą to być zabezpieczenia wewnętrzne i zewnętrzne.

Zabezpieczenia wewnętrzne tworzone są przez bezpośrednich uczestników programu sekurytyzacji tj. emitenta i sprzedawcę aktywów bazowych. Eliminują one ryzyko niekorzystnego wpływu ewentualnego pogorszenia się zdolności kredytowej dodatkowego partnera na rating całej emisji. Do grupy zabezpieczeń wewnętrznych zalicza się: podporządkowanie transz, nadzabezpieczenie, różnicę w marży, rachunek zabezpieczający, fundusz rezerwowy. W przypadku wykorzystania zabezpieczenia w postaci podporządkowania transz tworzy się taką strukturę transakcji, w której płatności przekazywane inwestorom zależą od tego jaką transzę emisji objęli. W pierwszej kolejności wykupywane są papiery wartościowe o najwyższym uprzywilejowaniu a następnie klasy papierów o uprzywilejowaniu niższym. Klasy najmłodsze takiej konstrukcji stanowią tzw. tarczę ochronną dla klas papierów o najniższym ryzyku. Przy tej formie zabezpieczenia transzę obarczoną największym ryzykiem inwestycyjnym obejmuje najczęściej inicjator transakcji sekurytyzacyjnej. Nadzabezpieczenie oznacza przekazanie przez aranżera do SPV aktywów o wartości wyższej od wyemitowanych przez spółkę celową papierów sekurytyzacyjnych. W ten sposób pozyskane kapitały w drodze emisji będą znacznie wyższe niż jest to potrzebne do zaspokojenia roszczeń inwestorów. Te nadwyżkowe środki deponowane są na specjalnym rachunku rezerwowym, stanowiącym źródło pokrycia potencjalnych strat. Niewykorzystana suma zabezpieczenia, pozostała po spłacie zobowiązań papierów wartościowych, najczęściej wykorzystywana jest jako wynagrodzenie dla doradcy organizującego emisję. Pozostałą kwotę po potrąceniu z niej należności za świadczone usługi doradca odprowadza na rachunek inicjatora sekurytyzacji. Ta forma zabezpieczenia jest w praktyce rzadko stosowana. Różnica w marży określana też różnicą stóp procentowych jako forma zabezpieczenia stanowi różnicę między wyższym oprocentowaniem aktywów bazowych a oprocentowaniem wyemitowanych papierów wartościowych. Najczęściej nadwyżkę tą lokuje się na specjalnym rachunku lub przekazuje do funduszy rezerwowych. Jeśli strumienie pieniężne , generowane przez sekurytyzowane aktywa są wyższe od całkowitych kosztów transakcji to wygospodarowana nadwyżka, po potrąceniu należnych opłat jest przelewana na rachunek zabezpieczający, gdzie podlega kumulacji. Wysokość rachunku zabezpieczającego wyznaczana jest w zależności od ratingu jaki chce się uzyskać dla konkretnej emisji. Jest ona korygowana po każdej wypłacie środków przez SPV . Część przewyższająca sumę planowanego zabezpieczenia jest przekazywana aranżerowi transakcji. Jako forma zabezpieczenia wewnętrznego transakcji sekurytyzacyjnej może być wykorzystany fundusz rezerwowy. Jest on tworzony przez SPV z części funduszy, które spółka celowa uzyskuje ze sprzedaży papierów wartościowych. Wysokość zatrzymanych środków pieniężnych najczęściej jest określona proporcjonalnie do wartości zobowiązań.

Oprócz zabezpieczeń wewnętrznych do zabezpieczenia transakcji sekurytyzacyjnych mogą być wykorzystane zabezpieczenia zewnętrzne. Są one dostarczane przez podmioty zewnętrzne, które zobowiązują się do postawienia do dyspozycji uczestnika transakcji funduszy niezbędnych do zapewnienia płynności papierów. Spośród licznych zabezpieczeń zewnętrznych najczęściej wykorzystywane są gwarancje instytucji ubezpieczeniowych, poręczenia udzielane przez stronę trzecią lub spółkę matkę dla SPV, akredytywy, gotówkowy rachunek zabezpieczający oraz gwarantowane kontrakty inwestycyjne. Każdy z wymienionych sposobów dodatkowego zabezpieczenia transakcji sekurytyzacyjnej ma swoje wady i zalety. Wybór najkorzystniejszej formy zabezpieczenia jest możliwy po uwzględnieniu szczegółów każdej transakcji.

W transakcji sekurytyzacyjnej wykorzystuje się również pośrednika pomiędzy administratorem procesu oraz podmiotami dostarczającymi dodatkowe zabezpieczenia a inwestorami. Jego podstawowym zadaniem jest reprezentowanie i ochrona interesów inwestorów. Powiernik interweniuje każdorazowo, gdy ich prawa są naruszane. Zapewnia gwarancje terminowości obsługi roszczeń. Ma on także prawo do uruchamiania zabezpieczeń w celu zaspokojenia roszczeń inwestorów, jeśli dojdzie do zatrzymania lub znaczących opóźnień w obsłudze ich należności, wynikających z nabytych papierów wartościowych opartych na aktywach bazowych.

Kolejnymi podmiotami zaangażowanymi w transakcji sekurytyzacyjnej są agent i dystrybutor emisji. Ma on przede wszystkim za zadanie takie skonstruowanie emisji, aby była atrakcyjna dla inwestorów a równocześnie w miarę tania dla remitenta. Agent emisji decyduje czy dokonać emisji prywatnej czy uplasować papiery w emisji publicznej. Gwarant emisji obejmuje pozostały pakiet papierów w sytuacji gdy nie wszystkie z nich zostały one ulokowane na rynku. Rolę gwaranta pełni często agent emisji.

Ostatnim ogniwem transakcji sekurytyzacyjnej są inwestorzy. Wśród nabywających papiery zabezpieczone aktywami znajdują się wszystkie grupy inwestorów, zarówno osoby fizyczne jak i banki, fundusze emerytalne, fundusze inwestycyjne, firmy ubezpieczeniowe. Różnorodność papierów sekurytyzacyjnych co do stopy zwrotu terminu wykupu, poziomu ryzyka czy też konstrukcji strumieni płatności, daje możliwość uplasowania ich wśród zróżnicowanych grup nabywców.

Zakres sekurytyzacji w Europie

Sekurytyzacja jest popularna dzięki bankom, które stały się bardzo ostrożne w pożyczaniu środków pieniężnych w warunkach trudnej sytuacji na rynkach kapitałowych. W 2001 roku europejski rynek transakcji sekurytyzacyjnych wzrósł o 52% a wartość wyemitowanych papierów osiągnęła 117 mld USD. Deutsche Bank szacuje, że w 2002 roku wartość emisji przekroczy 155 mld USD. W poprzednich latach sekurytyzacja była wyłącznie domeną banków, które w ten sposób sekurytyzowały wierzytelność z kredytów hipotecznych i kart kredytowych. Obecnie stosują ją przedsiębiorstwa z różnych sektorów, m. in. telekomunikacyjnego, energetycznego oraz handlowego. Poziom sekurytyzacji w kolejnych latach prezentuje schemat 1.

Schemat 1: Wartość transakcji sekurytyzacyjnych w Europie (mld USD)




* prognoza Dresdner Kleinwart Wasserstein

Źródło: Morgan Stanley Dean Witter & Co.

W Europie rynek sekurytyzacji będzie się rozwijał dynamicznie. Dla spółek oraz rządów państw dysponujących aktywami, które przyniosą określone przychody, sekurytyzacja jest efektywną strategią w finansowaniu długoterminowym. W praktyce coraz większa grupa należności może być sekurytyzowana. Dla Telecom Italia są to przyszłe wpływy z tytułu płatności rachunków telefonicznych, dla muzeum Madame Tussaud - dochody z biletów, dla FIFA przychody uzyskane od sponsorów mistrzostw piłki nożnej. Jednak najwięcej transakcji sekurytyzacyjnych przeprowadzą przedsiębiorstwa telekomunikacyjne. Ich zadłużenie jest tak wysokie, że mają kłopoty z pozyskaniem środków na finansowanie działalności w tradycyjny sposób. W 2001 roku British Telecom sekurytyzowało wpływy z wynajmu posiadanych nieruchomości komercyjnych, uzyskując 2,5 mld USD. W 2002 roku również France Telecom, Deutsche Telekom, Telecom Italia zakładają również przeprowadzenie programu sekurytyzacji.

Rządy krajów Unii Europejskiej też mogą wejść na ten rynek. Przykładowo włoski rząd uczestniczył w trzech transakcjach w 2001 roku, sekurytyzując przyszłe dochody z loterii, wpływy z wynajmu nieruchomości oraz ubezpieczeń społecznych. Banki inwestycyjne prognozują, że kraje Europy Wschodniej chcąc spełnić kryteria przyjęcia do Unii Europejskiej wykorzystają sekurytyzację do zmniejszenia poziomu zadłużenia. W Polsce w ciągu ostatnich lat przeprowadzono zaledwie kilka programów sekurytyzacji. Najbardziej znane to sekurytyzacja długów aptek wobec hurtowni leków. Zakłada się, że żadna firma czy rząd nie powinny sekurytyzować więcej niż 20% posiadanych aktywów. Agencje ratingowe uważnie obserwują rynek, aby „gorączka” sekurytyzacyjna nie wymknęła się spod ich kontroli.

Wydaje się, że sekurytyzacja będzie cieszyła się coraz większym powodzeniem. Barierą w rozwoju rynku sekurytyzacji w Polsce jest niejasność przepisów prawnych ale i brak kreatywności i wyobraźni bankowców.

Reasumując, po zaprezentowany instrument finansowy mogą sięgać zarówno przedsiębiorstwa z tytułu należności handlowych, jak i firmy leasingowe posiadające wierzytelności z tytułu umów leasingowych. Sekurytyzacja pozwoli zastąpić kredyty pozabilansowym źródłem finansowania. Zwiększy to tempo rozwoju firmy, gdyż kredyty będą mogły być przeznaczone na rozwój, zaś środki pozyskane w wyniku sekurytyzacji będą przeznaczone głównie na finansowanie operacyjnej działalności. Koszty kapitału pozyskanego w wyniku sekurytyzacji będą niższe niż przy kredytach bankowych. Aranżerami emisji mogą być również banki. Poddając sekurytyzacji należności z kredytów zmieniają strukturę swojego bilansu jednocześnie pozyskując środki, które pozwolą na zwiększenie akcji kredytowej dla podmiotów gospodarczych. Sekurytyzację można również wykorzystać w procesach restrukturyzacji sektora finansowego oraz w branżowych programach naprawczych.

winne 50

winne 0

Ocena zdolności kredytowej

Analiza zdolności kredytowej

Zaopatrzenie w informację przez źródła informacji

Popyt banku na informację

t₁

t₂

t₃

Q₀

Czas

Zapasy

B

A

po operacji

winne 100

winne 50

B

A

winne 0

winne 25

winne 50

winne 50

winne 75

winne 100

C

B

C

B

po przeprowadzeniu kompensaty

A

A

C

gotówka 45

B

C

rozlicza 50

A

winne 0

winne 50

winne 50

B

A

---