CHARAKTERYSTYKA ZASOBÓW LEKSYKALNYCH

DOBY ŚREDNIOPOLSKIEJ:

Zasoby średniopolskiego słownictwa pod względem ILOŚCIOWYM:

Słownik polszczyzny XVI w.	ok. 35 000 haseł
słownik Knapskiego z 1643 r.	ok. 40 000 haseł
słownik Lindego	ok. 60 000 haseł poświadczonych źródłami XVI, XVII i XVIII w.

Biorąc pod uwagę wielki wzrost słownictwa w ostatnich czterech dziesięcioleciach XVIII w., możemy przyjąć dla doby średniopolskiej ok. 50 000 wyrazów.

Zasób leksykalny dla doby staropolskiej wynosił ok. 15 000 haseł. Jednak uwzględniając niedostatki w zarejestrowanym przez współczesnych słownictwie staropolskim, możemy przypuszczać, że słownictwo w dobie średniopolskiej podwoiło się. Tłumaczy to tendencja rozwojowa spotęgowaniem się roli języka ogólnonarodowego w życiu oraz ilościowym i jakościowym bogactwem piśmiennictwa artystycznego i naukowego.

Proces ustalania się nazwisk osobowych:

W XVI i XVII w. ustalają się nazwiska odmiejscowe na -ski, o czym pisze w 1565 r. nuncjusz Ruggieri. Ludzie ponazywali się od dóbr przez siebie posiadanych z sylabą -ski, np. po Chrapuni - Chrapuński.

Aż do poł. XVI w. pospolitym zjawiskiem było to, że dwaj bracia siedzący na różnych majątkach ziemskich, różnie się nazywali. Nazywanie odmiejscowe nie jest jeszcze nazwiskiem w obecnych tego słowa znaczeniu. Ze zmiana majątku zmieniały się tez nazwiska, a jeżeli ktoś miał kilka majątków, mógł nosić kilka nazwisk. Takie wahania trwały najdłużej u drobnej szlachty na północy, bo do początków XVII w.

Jednak nazwiska na -ski dostawały się czasem mieszczanom i chłopom, o czym pisze Liber generationis nec non Liber Chamorum kompromitująca głównie samozwańczą szlachtę ziemi krakowskiej z 1 poł. XVII w., np. Bojanecki zwał się chłopski syn z Bojanczyc.

Jednym ze sposobów odgrodzenia się od nazwisk nieszlacheckich na -ski był zabieg ortograficzny:

Chłopów zapisywano -oski, a szlachtę - wski. Wiele nazwisk kończy się na -owski. Z czasem -owski stało się tak dalece znamieniem szlacheckości, że nawet nazwiska zupełnie innego składu słowotwórczego, np. Mokronoski od Mokre Nosy, Kozieroski od Kozie Rogi. Niektóre nazwiska uchroniły się od tej maniery ortograficznej: np. Dłuski z Długiego czy Boski z Bożego.

Nazwiska kończące się na -owicz, -ewicz były rozpowszechnione na Rusi i Litwie, jednak po unii spopularyzowały się również i w Polsce. Spowodowało to wymianę c :cz w rodzimych formacjach. U schyłku XVI w. mieszczanie zmieniali -owic na -owicz, np. Zimorowicz. Poczucie patronimicznej (odojcowskiej) funkcji formantu -owicz || -ewicz zamarło chyba dopiero w XVII w.

Słownictwo specjalistyczne

Słownictwo prawnicze:

Do zasobów odziedziczonych po średniowieczu przybywały nowe wyrazy, pochodzące głównie z łaciny. Były po prostu żywcem zapożyczone z łaciny, wcielane do polskich grup fleksyjnych:

np. apelacyja. konkluzyja, dekret, cyrograf, testament, przywilej, mandat, protestacyja, termin, sesyja, egzekucyja, struktura itp.

Nazwy odzieży:

Często zmieniają się one z modą, na co narzekali moraliści i satyrycy XVI i XVII w. Nieraz nie potrafimy powiedzieć, do czego jakaś nazwa się odnosi. Występuje przewaga wyrazów obcego pochodzenia.

Strój kobiecy: gzło, spodnica, stanik, fartuch haftowany, czyli przednica, mantolecik, kryzy i bryże. Krynoliny czyli rogówki. Jubka stanowiąca górny strój, sięgajaca do kolan, potem salopa bez rękawów, podbita futrem. Głowę stroją zawoje, czepiec z kwefem i podwiką, kołpaczek, berecik, szale.

Strój męski: koszula, gacie, pończochy lub chusta-onuca. Spodnie lub szarawary albo nadragi, nogawice, buty z cholewą. Na zewnątrz hazuka - `szata domowa', kaftan, żupan, kontusz, czechman albo letnik `kontusz z rękawami', kamizela, jaka, kurta, kabat, giermak itp. W XVIII w. przybywa frak i surdut. Nakrycia głowy: zawój, magierka, kołpak, kapelusz, beret, czapka. Kobiety i mężczyźni zdobią się chętnie klejnotem, czyi noszeniem - pierścienie, zausznice, naramienniki, naszyjniki, pasy, szarfy itp.

Słownictwo myśliwskie:

Nastąpił rozmach wyrazotwórczy tam, gdzie szło o zaspokojenie żywotnych potrzeb. Myślistwo realizuje się w łowach i polowaniu. Obok myśliwego: łowcy, dojeżdżacze, szczwacze. Psy: ogary, wyżły, charty. Wiodło się je na sforze-sworze lub smyczy. Właściwości psa: odziany `kudłaty', ciekawy „rączy”, kopytny `szukający tropu', pozadni „goniący z tyłu” itd. Jan Ostroróg zebrał w swoim Myślistwie z ogary 313 psich nazw. Pomocnikiem myśliwego jest także ptak - ptak łowczy na swobodzie to dziwok. Kiedy tylko straszy inne ptaki - nazywa się latacz. Polować z ptakami to pod pierzem szczwać.

Przyprawy myśliwskie: należą tu różne siatki. Sieci składane to pomyki lub poły. Sieci są: wielkie, krzowe, podgajne, rowcowe. Gatunki sieci: zawiasy, brożek, kutnia, sak itp.

Pułapki i sidła: dołek, klatka, krag, niecka, tajnik, potrzask, sidło, wiecha itd.

Ruchy, zachowanie się zwierzyny/ptaków, tutaj: zająca: kręcący, odjęty, pojęty, pomknięty, przejęty, przepadniony, ruszony, wyrwany.

Powstała gwara myśliwska z wyrazami używanymi w innym znaczeniu niż to, które posiadały w języku ogólnym.

Słownictwo kuźnicze:

Występuje w utworze Walentego Roździeńskiego: Officina ferraria. Np. cudzić `czyścić', kowalno `kowadło', sadzielnik `kominiarz', kurzenie `wypalanie węgla'.

Słownictwo religijne:

Wzbogaciła je polemika religijno-teologiczna okresu reformacyjnego. Zalecało się wyrazu, które z większą wiernością filologiczną oddawały biblijny odpowiednik, np. zbór, zbiór, zebranie, zgromadzenie niż kościół. Trwały zacięte spory o polszczenie terminów teologicznych i kościelnych, np. persona a osoba, essentia a bytność itp.

Zasoby wyrazów technicznych:

Słownictwo miernicze - Geometria, to jest miernicka nauka, po polsku krótko napisana z greckich i łacińskich ksiąg Stanisława Grzepskiego z 1566 r.;

Geometra polski, to jest nauka rysowania, podziału, przemieniania i rozmierzania linij, angułów, figur i brył pełnych Stanisława Solskiego z 1683 r. ze słowniczkiem matematyczno-technicznym polsko-łacińskim.

Słownictwo dot. dawnych przyrządów niwelacyjnych oraz słownictwo wodnego budownictwa -

O sprawie, sypaniu, wymierzaniu i rybieniu stawów Olbrychta Strumieńskiego z 1573 r.

Myśli o sposobach dania bezpiecznego i wygodnego spławu rzekom polskim i litewskim, podane Prześwietnym Komisjom skarbowym Korony i W. Ks. Litewskiego - memoriał dot. żeglugi śródziemnej z 1767 r.

Słownictwo budownictwa wiejskiego - Księgi o gospodarstwie Piotra Crescentyna z 1549 i 1571 r.;

Gospodarstwo Anzelma Gostomskiego z 1588 r.

Słownictwo dot. budownictwa kościołów, cerkwi, kaplic, dworów i folwarków - Krótka nauka budownicza dworów, pałaców, zamków podług nieba i zwyczaju polskiego z 1659 r.

Słownictwo techniczne - w łacińskiej Kalitektonice Bartłomieja Wąsowskiego z 1678 r. - zestawienia architektonicznej nomenklatury łacińskiej, włoskiej i polskiej oraz polskie nazwy różnych części budynku

Słownictwo mechaniki i budowy maszyn - Architekt polski. To jest nauka ulżenia wszelkich ciężarów. Używania potrzebnych machin, ziemnych i wodnych. Stawiania ozdobnych kościołów małym kosztem. O proporcyji rzeczy wysoko stojących Stanisława Solskiego z 1590 r.;

Doświadczenia skutków rzeczy pod zmysły podpadających Józefa Rogalińskiego, wydawane w Poznaniu w latach 1765 - 1776.

Słownictwo nauk przyrodniczych:

Zaczęło się już w średniowieczu, w 1 poł. XVI w. 11 200 nazw zebrał Józef Rostafiński w dziele: Symbola ad historiam naturalem mediti aevi z 1900 r.;

herbarz wydany przez Unglera w 1534 r., dokonany przez Stefana Falimirza: O ziołach i mocy ich; Historia naturalia curiosa Regni Poloniae Gabriela Rzączyńskiego z 1721 r. - mineralogiczne terminy

Sciographia lithologica curiosa seu lapidum figuratorum nomenclator wydał w 1740 r. Jakub Klein po łacinie z polskim słowniczkiem mineralogicznym

Słownictwo rzemiosł:

Jest właściwie gwarą obciążoną naleciałościami obcymi, głównie niemieckimi. Słownictwo ma zastosowanie w inwentarzach zamków, arsenałów, cekhauzów, w rachunkach oraz w dziełach pisarzy.

Słownictwo wojskowe:

Pełne zapożyczeń, głównie niemieckich oraz francuskich. Tylko jazda miała słownictwo rodzime.

Polska terminologia gramatyczna:

Regulae grammaticales, regimina et constructiones z 1542 r. J. Łoś przepisał je A. Glaberowi, jako tłumaczowi tego podręcznika. Jednak ostatnio przypuszcza się, że przekładu dokonał Ślązak F. Mymer ok. 1530 r. Od którego miałaby pochodzić druga najstarsza wersja polskiej terminologii gramatycznej w przekładzie podręcznika Donata z 1583 r. I Regulae i Donat są tylko różnymi wydaniami tego samego dzieła. Niektóre terminy: imię własne nomen proprium, pospolite appellativum, słowo verbum, przysłowie adverbium, czas niniejszy tempus praesens itd.

Były inne próby zachowania łacińskich terminów, np. deklinacyja, koniugacyja, konstrukcyja, sentencyja, dyftong oraz zastępowania ich formułami opisowymi, np. nomen proprium - które tylko służy jednej osobie albo rzeczy, które nam na krzcie albo z początku bywa dane. Tak radził sobie I. I. Moravus, autor podręcznika Quaestiones de primis grammatices rudimentis z 1592 r. w Wilnie.

Gramatycy doby średniopolskiej: J. Roter, M. Dobracki, J. Schlag, K. F. Muller, A. Styla, F. D. Duchenebillot, B. K. Malicki, M. A. Trotz, K. Cellarius, S. Konarski. są to autorzy podręczników gramatyki języków obcych: niemieckiego, włoskiego, francuskiego, łaciny.

Wewnętrzne ruchy rozwojowe w zasobach słownictwa:

1) Wyrazy zapomniane:

2

---