Benedyktowicz - Portrety obcego Kategoria „swój - obcy” i rekonstrukcja obrazu „obcego” w kulturze ludowej.
Wierzenia i wyobrażenia o obcych charakteryzują się podobnymi właściwościami: małą zmiennością, uniwersalizmem i powszechnością międzynarodową. Polega to na występowaniu tych samych, nieraz identycznych, wierzeń w najbardziej odległych od siebie kulturowo środowiskach, terytoriach i epokach.
Rekonstrukcja obrazu obcego
Obcy jako nieludzie - działa na zasadzie opozycji ludzie - nieludzie, widoczne głównie w nazwach plemiennych, gdzie członkowie danej grupy nazywają siebie ludźmi czy prawdziwymi ludźmi. Opozycja ludzie - nieludzie posiada historyczne odpowiedniki: obywatele spoza Imperium Rzymskiego - określani jako barbarzyńcy, mieszkający poza granicami Cesarstwa Chińskiego nazywani byli zamorskimi diabłami.
Obcy jako zwierzęta, zoomorfizm obcych - w starożytnych i średniowiecznych relacjach obcy przedstawiani byli jako ludzie z elementami zwierzęcymi np. ludzie o psich głowach, ludzie mający koźle kopyta, ludzie bez głów, z oczami na klatce piersiowej. Przedstawianie obcych jako ludzi z elem. zwierzęcymi podkreśla ich jawność i bezwstyd życia seksualnego, a także ich demoniczny charakter.
Obcy jako niemówiący, głusi, niemowy lub mówiący innym językiem - ukazuje to etymologia nazw Słowian = ludzi władający słowem i Niemców = tj, niemych.
Język obcych to nie zawsze milczenie, czasem język głośny, wrzask, hałas, bełkot. Obcy piszczą, gęgają, kwiczą, krzyczą. Obcy kaleczą mowę, jest ona niezrozumiała.
„Czarność obcych”, związek obcych ze światem milczenia, ciemności, śmierci - łączy się to z motywem diabelskości obcych, ich dzikością i zwierzęcością. Bystroń wraz z czarnością obcych wymienia ich ślepotę, inny ( nienaturalny) sposób urodzenia, defekty fizyczne, anomalie, przykry zapach, przekonanie o ludożerstwie obcych. Czarność obcych nawiązuje do ich cech zwierzęcych. Istnieje przeganianie, że gdy rodzi się człowiek na niebie pojawia się jego gwiazda, im mocniej świecie, tym mocniejsze jego życie. Wobec tych wierzeń obcy już od chwili urodzenia umiejscowiony jest w porządku śmierci, jego gwiazda jest jak gwiazda zmarłego - czarna. W kontekście tych wierzeń obcy = świat milczenia, ciszy, ciemności - brak życie - śmierć. Czarność akcentuje brud, zaniedbanie, nieczystość obcych. Widać to w etymologii słowa Mazur wywodzącego się os mazać= smolić, brudzić.
Obcy to nie istoty bez duszy, ale osoby ułomne fizycznie, zdeformowane, wynaturzone zmysłowo. Obcy kojarzeni są ze śmiercią, jałowością życia, milczeniem i ciemnością.
Obcy jako ludożercy - żywią się także zwierzętami, padliną, pokarmami surowymi.
Obcy jako diabły, przedstawiciele świata podziemnego i krainy śmierci - kojarzono to np. ze strojem, w polskim folklorze przedstawiano diabła w stroju niemieckim lub hiszpańskim. Obcy przedstawiany był w stroju najeźdźcy.
Obcy jako bogowie, zwiastunowie bogów - obcy utożsamiani byli z istotami boskimi. Stosunek do obcych przypomina stosunek do sacrum, przeplatanie się uczucia grozy, lęku z fascynacją i dążeniem do bliższego poznania.
Numiosum (przedmiot religijnego doświadczenia) jest to tajemnica pociągająca i odpychająca zarazem, podobny jest stosunek do obcego jako istoty boskiej.
Obcy jako kategoria sakralna, Bóg jako „obcy” - obcy wyrażani są jako bogowie, ale i sam Bóg objawia się pod postacią obcych. Bóg jako obcy:
Bóg jako objawiający się Abrahamowi w 3 osobach aniołów - posłańców
Chrystus jako Obcy w Ewangelii, pochodzący z nieczystej Galilei pogan.
Chrystus jako obcy pojawia się na drodze do Emaus
Obcy przybywający podczas wesela lub innego święta uważani są jako znak błogosławieństwa bożego. Często traktowani są jako sami bogowie zjawiający się pod postacią podróżnych, wędrowców.
I. Ambiwalencja stosunku do obcych.
Tremendum et fascinosum
„Obcy” to kategoria sakralna
skrajny przykład sakralności obcego - praktyka świętego nierządu (zyczaj obrzędowego cudzołóstwa w religii Asyrii i Babilonu w kulcie bogini płodności - nakaz religijny który obowiązywał każdą kobietę, aby raz w życiu udała się do świątyni bogini płodności i oddała się jakiemuś cudzoziemcowi)
w wielu społecznościach pierwotnych jest zwyczaj związany z prawe gościnności, gdzie kobiety oddaje się obcym.
„obcy” to kategoria numinotyczna [numen - siła, potęga Bóstwa, istota boska] tu ważne nazwisko Otto
Pomieszanie grozy i fascynacji w stosunku do obcego.
Obcy przedstawiani jako diabły, zwierzęta barbarzyńcy - wyobrażeniom tym towarzyszy uczucie fascynacji i podziwu.
Elementu wizerunku obcego - groza, zwierzęcość, czarność, demoniczność
Potem jest dużo o barbarzyńcach, którzy byli obcymi i też w stosunku do nich pomieszanie grozy i fascynacji.
„obcy” to heretycy (Le Goff o tym pisze)
Opozycja my - wy. Wasze herezje, zrodziły się u was, My ludzie zachodu je wytępiliśmy
I znowu tu jest niechęć do heretyków (w tym przypadku chodzi o Bizantyjczyków) ale i fascynacja ich kulturą, miastem (Konstantynopolem)
Fascynacja tak zwanym światłem ze Wschodu - teologia, religia. Skarbce kościelne zapełniają egzotyczne przedmioty, żebro, szczęka wieloryba - katedra w Arezzo, katedra św. Stefana w Wiedniu posiada kość mamuta
Nadawanie szczególnego znaczenia obcym i egzotycznym przedmiotom.
W wyobraźni człowieka średniowiecza, szatan przybiera postać obcego, a często obcego - innowiercy, jak Węgra, Saracena, Maura
Niewierny to muzułmanin - barwa jego opalonej skóry to w malarskie średniowiecznym kolor szatana
Saracenów przedstawiano w dziwacznych kostiumach, mieli kolorowe turbany
Czasem jedna obca myśl (filozofia) staje się synonimem mądrości, moda na naukę arabską w środowisku intelektualnego średniowiecza, a obcy, egzotyczny, o czarnej twarzy król-mędrzec zaczyna pojawiać się w przedstawieniach Pokłonu trzech Króli
I znowu wszystko sprowadza się do: z jednej strony niechęci, obrzydzenia wstrętu, z drugiej do podziwu i fascynacji..
Postrzeganie obcych przez kategorie sakralne - umiejscawianie obcych w tych kategoriach - św. Grzegorz w Złotej legendzie - opowiastka o tym jak zachwycił się urodą niewolnika i zapytał o jego narodowość okazało się że to Anglik. Stwierdził, że słusznie nazywają ich `Anglici' (Anglikami) - jakby `angelici' (ludzie anielscy) - czyli obcy jako kategoria sakralna w tym wypadku anioł.
Wygląd europejczyka sprawia, że w Indiach może być zaliczany do kategorii niedotykalnego półdemona(żółte włosy w Indiach to atrybut ohydnych demonie i demonów), lub w innym wypadku półboga, uosobienie idealnego piękna, mieszkańca sfer niebieskich
Fascynacja obcym typem urody dostarcza moda - czarne egzotyczne modelki na Europejskich wybiegach, poza tym zainteresowanie egzotyczną twarzą, kolorem - moda na opalone ciała w kulturze europejskiej
Fascynacja obcą filozofia, wizjami świata, religią, mądrością wschodu w europie - moda na uprawiania filozofii Zen, Tao, buddyzmu, mnożenie się sekt.
To zainteresowanie tym co obce wiąże się z rozwojem środków masowego komunikowani. Do fascynacji przyczyniły się ruchy młodzieżowe lat 60 i 70, związana z tym rewolucja kulturalna. Nurt młodzieżowej kontrkultury zorientowanej na wzory kulturowe spoczywające właśnie w kulturach odmiennych. - nurt przyczynił się do otwarcia wobec innych kultur i poszerzenia tolerancji.
Dokonało się przesuniecie akcentu (w stosunku do obcych kultur i odmienności)
z tremendum na fascinosum.
Tak jak już pisałam postzreganie obcych odbywa się poprzez pryzmat struktur i kategorii sakralnych. Polega na wchłanianiu ich w strukturę sacrum i umiejscowienie w niej. Ale z drugiej strony mamy liczne przykłady ambiwalencji stosunku do obcych, postrzeganie ich jako diabłów, demonów, aniołów, bóstw.
II. Stereotyp etniczny i fenomen „obcego” w kulturze ludowej.
„Obcy” wewnątrz grupy
Moda - może zawierać charakter przeżycia numinotycznego. Jej zadaniem jest jeśli nie budzić grozę to szokować i fascynować. Towarzyszyć jej może wywołany grozą gest religijny „żegnania się” lub „parskanie śmiechem”- trudno ją jednak nazwać zjawiskiem religijnym w potocznym i powszechnym rozumieniu tego, co wiąże się ze słowem religia. [wtf w ogóle? Ale napisałam to, bo miała to Serwatka podkreślone]
Różnica między stereotypem i symbolem
Strukturze doświadczenia numinotycznego o jakim mówi Otto, dominuje nastrój powagi. Bóstwo jest dziwne i niepojęte i to określa istotę i granicę penetracji symbolu.
Stereotypy o obcych nie znają takich granic. Jedna z charakterystycznych cech jest podkreślanie durnowatości, dziwaczności i nienormalności obcych. Używaniu stereotypów towarzyszy często nastrój śmiechu.
„Obcy” jako wariaci, nienormalnie, niespełna rozumu, głupi - charakterystyczny element wyobrażeń o obcych
anegdoty o głupich sąsiadach.
Anegdoty o głupcach siejących sól (Odyseusz udając szaleństwo siał sół, czyli nie dość że idioci to i psychiczni)
Anegdoty o głupcach przesuwający kościół.
Nawiązując do śmiechu. Numinosum jest pełne powagi, śmiech jest obcy doświadczeniu religijnemu. Jeśli się pojawia to jest to „śmiech na samym sobą”, lub śmiechem rozładowującym napięcie, jakie wywołuje sacrum. Jeśli pojawia się w oposach sacrum, jest to zazwyczaj śmiech przerażający, śmiech demonów, śmiech szatański.
W kulturze ludowej obrona przed obcym, złym duchem jest śmiech(wariaci śmieją się sami do siebie). By wyratować się z opresji złego ducha, błądzenia, błędu, obłędu należy się zaśmiać i uczynić znak krzyża.
Śmiech obrzędowy, wielkanocny risus paschalis, śmiech następujący po poważnym, milczącym okresie postu - pisze o tym Bachtin. Uważa on, że satyra, parodia, jest takim wtórnym do powagi i surowości przeżyć religijnym, towarzyszącym im zjawiskiem „śmiechu kompensacyjnego”.
Poza nastojem o różnicach symbolu i stereotypu świadczy zakłócenie proporcji i relacji pomiędzy elementami racjonalnymi i irracjonalnymi. Stereotyp jest wtórnie zracjonalizowanym symbolem. T, co w pierwotnym symbolu jest irracjonalne, tajemnicze, zostaje w stereotypie zracjonalizowane, wyjaśnione. W stereotypie pojawia się koncept, wyjaśniająca anegdota.
zwierzęcość, ślepota, milczenie, głuchota, przestają być symbolicznymi środkami wyrazu tajemnicy, stają się zwykłym epitetem, cechą. Znika ich głębsze, mitologiczne tło, ich niejasny pierwotny sens ukazuje się w szacie konceptu i anegdoty, historyjki, która stara się naśladować opowieść mitu.
W średniowieczu ośmieszano diabła, bo miało to oddalać poczucie lęku, grozy, tak samo ośmieszanie obcych jest rozejm analogicznego śmiechu kompensacyjnego.
W kulturze ludowej istnieje cykl bajek o ośmieszonym, oszukanym przez chłopa diable, który jako obcy przedstawiany jest jako durnowaty (pisał tak o nim M. Federowski)
Opozycja swoi - posiadają cech przynależące Bogu i świętym wizja sacrum oswojonego
Obcy - cech diabelskie
Średniowieczny diabeł - by go pokonać, oszukać wystarczyło być dowcipnym.
Obraz „obcych” na zewnątrz grupy. Cechy czarności, ślepoty, głupoty - są „ruchome”, nie przywiązane do jednej grupy, bo czarny może być Cygan, szlachcic, żyd, góral,.
Wybija się związek obcych z psem, świnią, wilkiem. ”czy Żyd, czy wilk to wszystko jedno, bo i u Żyda duszy nima”
Cygan uważani za dziadów, nie potrafią żyć jak ludzie, ale „jest piękny jak czort”, „zęby na bielućkie”, „cygan jest zwinny i gibki”
Obcy jest tajemniczy, niezbadany, niepojęty, mocny, dziwny.
Potem jest coś o stosunku do żydów - zawsze obecne było przekonanie o ich wyjątkowości „allosemityzm - polega na wyróżnianiu tego pochodzenia, na przeświadczeniu o jego wyjątkowości, stanowi ogólną bazę z której można wysnuć anty- i filosemickie wnioski”. Stosunek do chrześcijaństwa nie zawsze był jednoznacznie nienawistny, był nabożny lęk, był respekt i przekonanie, że będąc Żydem jest się czego wstydzić, ale i jest z czego być dumnym. fascynacja innością, egzotyką opisuje na gruncie zjawisk literackich Artur Sandauer O sytuacji pisarza pochodzenia żydowskiego z XX wieku.
„Obcy” wewnątrz grupy.
Kobieta i dziecko - „nie mówiący”, „niewiasta - niemowlę”. Dopóki kobieta nie urodziła dziecka (syna) była obca w rodzinie. Dopiero urodzenie syna oznaczało, że wstąpiły w nią duchy przodków danej rodziny.
Izolowana jest kobieta w ciąży, nie wolno jej dotykać drzew, kwiatów, owoców, bo by uschły.
Nieczysta i niebezpieczna jest kobieta menstruująca.
Nakaz milczenia kobiet w obecności mężczyzn.
Zasadą mowy sakralnej jest używanie obcych słów, słowa modlitwy i zaklęć są słowami obcymi. Obcy może być zwiastunem szczęścia i nieszczęścia. Np. Żyd napotkany przynosi szczęście. Obcymi mogą być przedstawiciele odmiennych zawodów (kowal, młynarz, szewc, krawiec), dziady, żebracy, nawiedzeni.
Obcy może być Bóg i święty - Obcy to kategoria mistyczna.
4