Autor filmowy

• termin wskazujący na indywidualnego lub zespołowego/symbolicznego twórcę

komunikatu filmowego;

• traktowany selektywnie – jako pojęcie zarezerwowane jedynie dla szczególnej

grupy twórców kina artystycznego („kina autorskiego”), lub uniwersalnie
jako termin określający twórcę (podmiot sprawczy, nadawcę, autora)
wszelkich odmian i gatunków wypowiedzi filmowej;

• W sposobie ujmowania problemu autora filmowego można wyróżnić dwa

równolegle biegnące nurty refleksji, którym odpowiadają dwie odmienne
orientację, różniące się one między sobą sposobem podejścia do utworu
filmowego jako tekstowego świadectwa pierwiastka autorskiego:

– orientacja egzogenna rozpatruje fenomen autorstwa poza strukturą

indywidualnej wypowiedzi filmowej, a niekiedy poza samą domeną filmu,
łącząc jego istnienie z kontekstem społecznym, psychologicznym i
filozoficznym;

– orientacja endogenna ujmuje autora i pierwiastek autorski w filmie jako

zjawisko pozostające w ścisłym związku z indywidualnymi właściwościami
przejawianymi przez strukturę danej wypowiedzi filmowej lub też jej serię.

Autor filmu – autorstwo filmu

• W ujęciu indywidualnym, typowym dla formowania się

początkowego stadium refleksji teoretycznej nad filmem, „autor filmu”
to osobowość twórcza: (reżyser, scenarzysta, autor zdjęć filmowych,
producent, czy aktor), które potęga geniuszu nadaje dziełu filmowemu
niepowtarzalny kształt i wyraz;

• Natomiast w ujęciu zespołowym, próbującym uchwycić swoiste

przesłanki i zjawiska występujące na obszarze teorii komunikacji oraz
sztuki filmowej, pierwiastek „autorstwa filmu” realizuje się
sumarycznie lub też interpersonalnie poprzez kolektywny udział
poszczególnych współtwórców uczestniczących w procesie
powstawania utworu filmowego: od fazy projektowej aż po finalny
kształt ekranowy;

• Fakt pojmowania autora jako jednostkowej osoby, która koordynuje

przebieg pracy nad filmem nie wyklucza tego, że autorstwo jest z
reguły rezultatem pracy wieloosobowej ekipy wyspecjalizowanych
twórców i wykonawców biorących udział w jego realizacji.

Etapy rozwoju refleksji nad autorem filmu

•

Faza modernistyczna – od najdawniejszych początków refleksji nad filmem do „przełomu
dźwiękowego” ewoluuje od pierwotnego przeświadczenia, że kinematografia jest dziedziną
pozbawioną autora, do stopniowego wytworzenia się wielowariantowego repertuaru
różnych koncepcji autora filmu: (reżyser, operator, producent, scenarzysta, aktor, grupa
twórcza); ta tendencja odpowiada generalnie ówczesnemu rozwojowi poglądów na film: od
pierwotnego przeświadczenia, że kinematograf nie jest domeną artystyczną, do coraz
bardziej powszechnego i ugruntowanego przekonania, że film stanowi specyficzną,
rządzącą się własnymi prawami dziedzinę twórczości i sztuki;

•

Faza techno-centryczna - od schyłku kina niemego do lat 50. przesuwa punkt ciężkości
w swej refleksji z ujęcia uznającego człowieka za twórcę komunikatu filmowego na kamerę
filmową, która jest jednocześnie medium reprodukcji mechanicznej i kreacji dzieła sztuki;

•

Faza semiotyczna została zapoczątkowana przez teorię „kina autorskiego”- ruch myślowy
zrodzony nowofalową orientację twórców filmowych, odegrał dominującą rolę w latach 60.
i trwał aż do lat 80.; myśl teoretyczna na autorem filmu w tym okresie rozwijała się
początkowo przy użyciu instrumentarium lingwistycznego, a potem została wzbogacona
przez socjologiczne teorie komunikacji; główne przekonanie tego nurtu sprowadzało się to
konkluzji ze autora i autorstwa filmu ma charakter znakowy;

•

Faza postmodernistyczna od lat 80. do dziś charakteryzuje się przekonaniem o
dewaluacji autora i autorstwa filmu; kino postmodernistyczne podkreśla, że autor filmowy
„nie ma już nic do powiedzenia”, a jego osoba traci na znaczeniu w świadomości
społecznej; u schyłku XX wieku film wkroczył w fazę „śmierci autora”, utraty jego
podmiotowego charakteru lub depersonalizacji.

Autor filmu w procesie komunikacji społecznej

• Kryteria autora i autorstwa filmu nie mają charakteru uniwersalnego, lecz są

historycznie i kulturowo zdeterminowane;

• Autor filmowy jako integralny aspekt każdego testu kinematograficznego

odsyła - podobnie jak wszystko w semantyce tekstu – na zewnątrz: do innych
dzieł danego twórcy, do modelu twórczości filmowej, a przede wszystkim do
historycznie ukształtowanych wzorów filmowego podmiotu autorskiego;

• Kino nie realizuje jednego wzorca autorstwa (np. reżyserskiego, jak

uważali rzecznicy koncepcji „kina autorskiego”), gdyż praktyka
komunikacyjna wykazuje, że zjawisko to ulegało w dziejach sztuki filmowej
głębokim zmianom funkcjonalnym;

• W toku rozwoju kina, od najdawniejszych początków, aż po współczesność

nie ma okresów pozbawionych autora, a poszczególne jego stadia cechuje
wielopostaciowa zmienność kolejnych – indywidualnych i
ponadindywidualnych wariantów historycznych tego zjawiska;

• Autor filmowy jest traktowany jako „zespół nadawcy” lub „układ nadawczy”,

w którym indywidualna osoba twórcy filmowego jest tylko jednym z wielu
istotnych jego elementów.

Autor filmu jako podmiot twórczy

•

Jest autorem zbiorowym, uosabianym przez wieloosobowy zespół twórców i
realizatorów, z których każdy pełni określoną funkcję; ekipa filmowa niezależnie od swych
indywidualnych dążeń i aspiracji poszczególnych jej członków pracuje nad jednym
wspólnym dziełem; najrozmaitsze co do swego charakteru i pochodzenia elementy
składające się na dany utwór stają się współczynnikami i liczą się jedynie jako system
konfiguracji świadczący o integralności końcowego efektu twórczego (filmu); natomiast
analiza struktury głębokiej przekazu filmowego pozwala dostrzec w nim całość
wyposażoną w jeden nadrzędny autorski podmiot dzieła – twór, który daje się
zrekonstruować jako istota symboliczna zwana autorem filmu;

•

Autorstwo w planie „zewnętrznym” i „wewnętrznym” utworu filmowego nie jest bytem
oderwanym, lecz istnieje w korelacji z tekstem, jest zjawiskiem współistniejącym wobec
indywidualnego dzieła względnie serii dzieł filmowych; relacja łącząca podmiot utworu
filmowego z konkretnym twórcą nie ogranicza się jedynie do osoby reżysera; w kreowaniu
symbolicznego bytu, jakim jest podmiot autorski filmu mają swój udział również inni
twórcy; integralność osiągniętego rezultatu filmowego nie przeszkadza temu, aby
wewnątrz całej struktury dostrzegać indywidualny wkład operatora, aktora, scenografa;
kosmos dzieła filmowego okazuje się uniwersum zorganizowanym na prawach jedności w
wielości i wielości w jedności;

•

Niezależnie od specyfiki rozmaitych wcieleń artystycznych, historycznych i kulturowych
autorstwa filmu jednolita dla wszystkich tekstów filmowych jest płaszczyzna
porównawcza, która wyznacza aspekt praktyki komunikacyjnej.

Podmiot autorski

•

jest kategorią zmienną i stale ewoluującą w dziejach sztuki filmowej, która podlega
obserwacji na trzech poziomach komunikacji filmowej:

– jako składnik obserwacji poszczególnych utworów i ich zespołów;
– jako konieczny współczynnik wszelkiej twórczości filmowej;
– jako kategoria systemu świadomości filmowej, tłumacząca się każdorazowo w

kontekście owej świadomości i wraz z nią ewoluująca.

•

analizując dowolny komunikat filmowy pod kątem zrealizowanej w nim indywidualnej
strategii autorskiej, można stwierdzić, że jest on zjawiskiem wewnętrznie złożonym;
w polu jej oddziaływań ujawnia się każdorazowo gra dwóch przeciwnych czynników:

– konwencji (wektor tradycjonalizmu) strategia autorska – jest to indywidualny

asystemowy wariant sytuacji komunikacyjnej, zrealizowany przez autora w
pojedynczym utworze filmowym (decyzje i wybory twórcy filmowego);

– inwencji (wektor nowatorstwa) rola autorska to historycznie ukształtowany

ponadindywidualny sposób konstrukcji podmiotu filmowego, funkcjonujący w
systemie świadomości filmowej i w praktyce komunikacyjnej kina jako
skonwencjonalizowany powtarzalny model budowania układu nadawczo-
odbiorczego w przekazie filmowym; stanowi podlegający procesowi ewolucji
twór wieloautorski; w tym sensie ma ona charakter nie tylko systemowy, ale i
systemotwórczy.

Teoria autorska

• proklamowana przez Jean-Luca Godarda i Françoisa Truffaut;
• André Bazin określa autorską teorię kina jako „politykę autorską”,

która opiera się na czterech podstawowych zasadach:

– aksjologicznie umotywowanym podziale na autorów i

realizatorów filmowych;

– eksponowaniu fenomenu autora filmowego kosztem daleko-

idącej negacji dzieła filmowego – „nie ma dzieł filmowych, są
tylko autorzy”;

– absolutyzowaniu osobowości autora filmu, co powoduje, że

zyskuję on wymiar ponadhistoryczny;

– estetyczny kult jednostki preferujący wybujały indywidualizm

„autorskiej” koncepcji filmu jako sztuki przy jednoczesnym
lekceważeniu społecznych i produkcyjnych uwarunkowań
twórczości filmowej (pomijana zazwyczaj rola tematu,
konwencji gatunkowej, stylu gry i reżyserii).